Datasets:

saucam

/

wikipedia-sans

like 0

79102

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AB%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%80%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%80%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE

फिजीहिन्दीभाषा

फिजीहिन्दी () हिन्द-फिजीयजनाः भाष्यमाणा हिन्द-आर्यभाषा अस्ति । एषा पूर्वहिन्दीभाषा, अवधीभाषायाः एकः उपभाषा इति मन्यते, भोजपुरीभाषायाः अन्यबिहारी उपभाषाणां हिन्दुस्थानीभाषायाः अपि पर्याप्तप्रभावः अभवत् । आङ्ग्ल-फिजीयभाषाभ्यः केचन शब्दाः अपि ऋणं गृहीतवान् । अधुना हिन्द-फिजीजनाः यस्मिन् नूतने वातावरणे निवसन्ति तस्य पूर्तये फिजीहिन्दीभाषायाः विशिष्टाः बहवः शब्दाः निर्मिताः सन्ति । फिजीदेशे प्रथमपीढीयाः भारतीयाः, ये फिजीदेशे भाषायाः प्रयोगं लोकभाषारूपेण कृतवन्तः, ते तां फिजीबात, "फिजीवार्ता" इति निर्देशितवन्तः । अस्य कैरेबीयहिन्दुस्थानीभाषायाः, मारिषस्-दक्षिण-आफ्रिकादेशयोः भाष्यमानायाः भोजपुरिहिन्दुस्थानीभाषायाः च निकटसम्बन्धः अस्ति । बिहारराज्यस्य भोजपुरी, मगही इत्यादीभिः भाषाभिः, पूर्व-उत्तरप्रदेशस्य हिन्दी-उपभाषाभिः च सह बहुधा परस्परं बोधनीयम् अस्ति किन्तु आधुनिकमानकहिन्दीभाषायाः सह ध्वनिशास्त्रे शब्दावलीयां च भिद्यते । सम्बद्धाः लेखाः हिन्दीभाषा हिन्दुस्थानीभाषा कैरेबीयहिन्दुस्थानीभाषा हिन्द-आर्यभाषाः भारतस्य भाषाः मातृभाषावक्तृणां सङ्ख्यानुसारं भाषासूची सन्दर्भाः भाषाः

79105

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE

दिवेहिभाषा

दिवेहिः अथवा मालाद्वीपीया () दक्षिणजम्बुद्वीपस्य मालाद्वीपे, भारतस्य केन्द्रशासितप्रदेशस्य लक्षद्वीपस्य मलिकुद्वीपे च भाष्यमाणा हिन्द-आर्यभाषा अस्ति । दिवेहिभाषायाम् उल्लेखनीयाः उपभाषाः सन्ति । मानक-उपभाषा राजधानी माले इत्यस्य भाषा अस्ति । दिवेहिः हेळुप्राकृतस्य वंशजा अस्ति, सिंहलभाषायाः निकटसम्बन्धः अस्ति च, परन्तु तया सह परस्परं बोधनीया नास्ति । युगान्तरेण दिवेहिभाषायाः विकासे बहवः भाषाः प्रभाविताः सन्ति । तेषु तमिळ्, अरबी, फ्रेञ्च, फारसी, पुर्तगाली, हिन्दी, आङ्ग्लभाषा च सन्ति । सम्बद्धाः लेखाः हिन्द-आर्यभाषाः मालाद्वीपः भाषाकुटुम्बानां सूचिः मातृभाषावक्तृणां सङ्ख्यानुसारं भाषासूचिः सन्दर्भाः भाषाः

79123

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%80%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE

रोमानीभाषा

रोमानी (रोमानी: ) रोमानीसमुदायस्य एका हिन्द-आर्य स्थूलभाषा अस्ति । एथ्नोलाग्-इत्यस्य मते रोमानीभाषायाः सप्त प्रजातयः एतावता भिन्नाः सन्ति यत् ते स्वकीयाः भाषाः इति मन्यन्ते । एतेषु बृहत्तमाः सन्ति व्लाक्षरोमानी (प्रायः ५,००,००० वक्तारः), बाल्कनरोमानी (६,००,०००), सिन्तेरोमानी (३,००,०००) च । केचन रोमानीसमुदायाः परितः भाषायाः आधारेण मिश्रितभाषाः वदन्ति यत्र रोमानी-व्युत्पन्नशब्दकोशः अवशिष्टः अस्ति – एतानि भाषाविदः पारा-रोमानी-प्रकाराः इति ज्ञायन्ते, न तु रोमानीभाषायाः एव उपभाषाः । सम्बद्धाः लेखाः हिन्द-यूरोपीयभाषाः हिन्द-आर्यभाषाः भारतस्य भाषाः भाषाकुटुम्बः मातृभाषावक्तृणां सङ्ख्यानुसारं भाषासूचिः सन्दर्भाः भाषाः

79229

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A5%83%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE

वृजिकाभाषा

वृजिका वज्जिका वा () पूर्वभारतस्य नेपालस्य च केषुचित् भागेषु भाष्यमाणः हिन्द-आर्यापभ्रंश अस्ति । पाश्चात्यमैथिली इति वर्गीकृत्य तिरहुतिया इति अपि ज्ञायते । सामाजिकभाषिकदृष्ट्या इयं मैथिलीभाषायाः एका उपभाषा इति मन्यते, भारतस्य बिहारराज्यस्य वायव्यमण्डलेषु, नेपालदेशस्य समीपस्थेषु क्षेत्रेषु च एषा भाषा भाष्यते । प्रदेशः वक्तारः च तिरहुतिया इति नाम्ना अपि प्रसिद्धा बज्जिका बिहारस्य वायव्यभागे भाष्यते, यः प्रदेशः तिरहुत इति नाम्ना प्रसिद्धः अस्ति । बिहारराज्ये मुख्यतया वैशाली, समस्तीपुर, सीतामढी, मुजफ्फरपुर, शिवहर मण्डलेषु भाष्यते । चम्पारणमण्डलयोः मुख्यतया अभाष्यत यदा तु सम्प्रति अधिकांशमण्डलयोः भोजपुरीभाषिणः सन्ति । सम्प्रति पूर्वचम्पारणमण्डलस्य भागेषु एव वज्जिकाभाषिणां महती जनसङ्ख्या अस्ति । बेगूसराय-मुजफ्फरपुर-समस्तीपुर-मण्डलेभ्यः समीपस्थेषु दरभङ्गामण्डलस्य भागेषु अपि एषा भाष्यते । वज्जिकाभाषिणः क्षेत्राणि रूक्षतया तिरहुतविभागेन सह सङ्गच्छन्ति; तिरहुती इति मैथिलीभाषायाः अपरं नाम । शोधकर्त्ता अभिषेक कश्यपः (२०१३) २००१ जनगणनाङ्काणाम् आधारेण आकलनं कृतवान् यत् बिहारराज्ये कोटिद्वयं वज्जिकाभाषिणः सन्ति । वज्जिकाभाषा नेपालदेशस्य प्रमुखजनसङ्ख्यायाः अपि भाषते, यत्र देशस्य २००१ तमे वर्षे जनगणनानुसारं २,३७,९४७ वक्तारः आसन्, २०११ तमे वर्षे ७,९३,४१६ वक्तारः आसन् च । मुख्यमण्डले यत्र वज्जिका मातृभाषारूपेण भाष्यते स्तः सर्लाही रौतहटः च । सम्बद्धाः लेखाः मैथिलीभाषा बिहारीभाषाः हिन्द-आर्यभाषाः भारतस्य आधिकारिकभाषाः मातृभाषावक्तृणां सङ्ख्यानुसारं भाषासूची सन्दर्भाः भाषाः भारतीयभाषाः

79230

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%99%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE

अङ्गिकाभाषा

अङ्गिका (अङ्गा, अङ्गिकर अथवा छिका-छिकी इति अपि ज्ञायते) पूर्वहिन्द-आर्यभाषा अस्ति, या भारतस्य बिहार-झारखण्ड-राज्ययोः केषुचित् भागेषु, नेपालदेशस्य केषुचित् भागेषु अपि भाष्यते । मैथिली, असमिया, बाङ्ग्ला, मगही इत्यादिभिः भाषाभिः सह अस्य निकटसम्बन्धः अस्ति । झारखण्डराज्ये अङ्गिकाभाषायाः ​​सहायकस्य आधिकारिकपदवी अस्ति । प्रदेशः अङ्गिका मुख्यतया आग्नेयबिहारराज्ये भाष्यते, यत्र मुङ्गेर, भागलपुरं, बाङ्का च मण्डलानि सन्ति; झारखण्डराज्यस्य सन्थालपरगनाविभागे च । अस्य वक्तृणां सङ्ख्या प्रायः १.५ कोटिजनानाम् अस्ति । भारतस्य बिहार-झारखण्डराज्ययोः अतिरिक्तं नेपालतराई-क्षेत्रस्य मोरङमण्डले अपि अल्पसङ्ख्याकभाषारूपेण एषा भाषा भाष्यते । २०११ तमस्य वर्षस्य नेपालस्य जनगणनायाः कालखण्डे मोरङमण्डलस्य १.९% जनाः अङ्गिकां स्वमातृभाषारूपेण प्रत्यागच्छन् । सम्बद्धाः लेखाः मैथिलीभाषा बिहारीभाषाः हिन्द-आर्यभाषाः भारतस्य आधिकारिकभाषाः मातृभाषावक्तृणां सङ्ख्यानुसारं भाषासूची अङ्गः सन्दर्भाः भाषाः भारतीयभाषाः

79231

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%96%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A4%A0%E0%A4%BE%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE

खोरठाभाषा

खोरठा अथवा वैकल्पिकरूपेण प्राच्यमगही इति वर्गीकृतभाषा अस्ति या भारतस्य झारखण्डराज्ये (मुख्यतः विभागद्वयोः १६ मण्डलेषु – उतरछोटानागपुरं, सन्थालपरगना च) भाष्यमाणायाः मगहीभाषायाः उपभाषा इति मन्यते । १३ मण्डलानि सन्ति – हजारीबाग, कोडर्मा, गिरिडीह, बोकारो, धनबाद, चत्रा, रामगढ, देवघर, डुम्का, साहिबगञ्ज, पाकुर, गोड्डा, जामताडा । खोरठा न केवलं सादानैः भाष्यते अपितु आदिवासीभिः सम्पर्कभाषारूपेण अपि उपयुज्यते । झारखण्डराज्यस्य सर्वाधिकभाषितभाषा अस्ति । सम्बद्धाः लेखाः मगहीभाषा बिहारीभाषाः हिन्द-आर्यभाषाः भारतस्य आधिकारिकभाषाः मातृभाषावक्तृणां सङ्ख्यानुसारं भाषासूची सन्दर्भाः भाषाः भारतीयभाषाः

79237

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%96%E0%A4%B2%E0%A4%BE

हिन्दीमेखला

हिन्दीमेखला उत्तर-मध्य-पूर्व-पश्चिमभारतस्य भागान् समाविष्टं भाषाप्रदेशः अस्ति यत्र 'हिन्दी' इत्यस्य पदस्य अन्तर्गतं (उदाहरणार्थम्, भारतीयगणनाद्वारा) समाहिताः विविधाः केन्द्रीयहिन्द-आर्यभाषाः भाष्यन्ते । हिन्दीमेखला कदाचित् नवभारतीयराज्यानां सन्दर्भार्थमपि प्रयुक्ता भवति, येषां राजभाषा हिन्दी अस्ति, यथा उत्तरप्रदेशः, उत्तराखण्डः, छत्तीसगढ, झारखण्डः, बिहार, मध्यप्रदेशः, राजस्थान, हरियाणा, हिमाचलप्रदेशः, चण्डीगढ-देहली-केन्द्रशासितप्रदेशौ च । केषाञ्चन लेखकैः हिन्दी-उर्दूमेखला इति अपि निर्दिश्यते । उपभाषासातत्यत्वेन हिन्दीभाषा हिन्दी भारतस्य उत्तरसमभूमिसु सांस्कृतिकहिन्दीमेखलायाः ​​अन्तः निहितस्य हिन्द-आर्य-उपभाषासातत्यस्य भागः अस्ति । हिन्दी अस्मिन् व्यापकार्थे जातीयसङ्कल्पना न अपितु समाजशास्त्रीयावधारणा अस्ति । हिन्दी इत्यस्य परिभाषा भारतीयजनगणनायां प्रयुक्तासु एका अस्ति, तस्य परिणामेण चत्वारिंशत् प्रतिशताधिकाः भारतीयाः हिन्दीभाषिणः इति ज्ञापिताः सन्ति, यद्यपि हिन्दीक्षेत्रस्य उत्तरदातारः स्वभाषां हिन्दी इति वदन्ति वा हिन्द्याः स्वभाषायाः भेदं कर्तुं स्थानीयभाषायाः प्रयोगं कुर्वन्ति इति विषये भिन्नाः सन्ति । १९९१ तमे वर्षे जनगणनायां यथा परिभाषितम्, हिन्दीभाषायाः व्यापकः सङ्कीर्णः च भावः अस्ति । नाम "हिन्दी" इति एवं द्विविधम् । पृथक् भाषा इति परिचयात् पूर्वं मैथिली हिन्दी-उपभाषा इति परिचिता आसीत् । एतादृशाः बहवः भाषाः अद्यापि मान्यतायै सङ्घर्षं कुर्वन्ति । व्यापकः अर्थः मैथिली व्यतिरिक्त बिहारीभाषाः, सर्वाः राजस्थानीभाषाः, केन्दीयपहाडीभाषाः च सहिताः अनेकाः केन्द्रीय-पूर्व-मध्य-पूर्व-उत्तर-अञ्चलाःभाषाः व्याप्नोति । इदं क्षेत्रं पश्चिमदिशि पञ्जाबी-सिन्धीभाषायाः सीमां कृत्वा स्थापितम् अस्ति; दक्षिणे गुजराती, मराठी, ओडिया च; पूर्वे मैथिली-बाङ्गलाभाषाः; उत्तरे नेपाली, काश्मीरी, पाश्चात्यपहाडी, तिब्बतिकभाषाः च । अस्याः मेखलायाः एकस्याः भाषायाः विविधाः उपभाषाः न अपितु पृथक् भाषाः इति गणयितुं शक्यन्ते । सङ्कीर्णतरेण अर्थे हिन्दी मध्यक्षेत्रस्य हिन्द-आर्यभाषाभिः सह समीकरणं भवति । एतेषां भाषावैशिष्ट्यानाम् आधारेण पाश्चात्य-पूर्वहिन्द्यो विभक्ताः सन्ति । हिन्द्याः सङ्कीर्णतमा परिभाषा अस्ति पाश्चात्यहिन्द्याः विविधतासु अन्यतमा हिन्दुस्थान्याः मानकीकृतपञ्जिका राजभाषायाः आधुनिकमानकहिन्द्याः । मानकीकृतहिन्दुस्थानी—मानकहिन्दी-उर्दूभाषाभ्यां सह—ऐतिहासिकरूपेण १७ शताब्द्याः देहल्याः खड़ीबोली-उपभाषाधारिता अस्ति । तदतिरिक्तम्, हिमाचलप्रदेशः इत्यादिषु अनेकेषु प्रदेशेसु हिन्दी राजभाषा अस्ति किन्तु अनेके हिन्दीमेखलाङ्कनस्य विरोधं कुर्वन्ति यतोहि इदं क्षेत्रं पाश्चात्यपहाडीभाषिकमेखलायाः ​​भागम् अस्ति यस्मिन् जम्मूकाश्मीरप्रदेशस्य जम्मू-क्षेत्राणि येषां पाकिस्थानस्य पोथोहारशैलप्रस्थं यावत् विस्तृतम् अपि सन्ति । वक्तृणां सङ्ख्या २०११ तमस्य वर्षस्य भारतीयगणनायाः जनसङ्ख्यायाः दत्तांशः निम्नलिखितरूपेण अस्ति — मध्याञ्चल (हिन्दी उचित) पाश्चात्यहिन्दी (पश्चिम-मध्याञ्चल) २४.० को उर्दूं विहाय हिन्दुस्थानी ९८ ल हरियाणवी १५ ल ब्रजभाषा ९५ ल कन्नौजी ५६ ल बुन्देली पूर्वहिन्दी (पूव-मध्याञ्चल) ४५ ल अवधी १६२ ल छत्तीसगढी २६ ल बघेली १७ ल सरगुजिया बिहारीभाषाः मैथिलीभाषां विहाय (पूर्वाञ्चल) ५.१ को भोजपुरी १.३ को मगही/मगधी ८० ल खोरठा ५१ ल सादरी/नागपुरी ५ ल कुरमाली राजस्थानी (पाश्चात्याञ्चलस्य भागः, यस्मिन् गुजराती-भीलीभाषाः अपि अन्तर्भवन्ति) ७८ ल मारवाडी (मारवाड़ी) ५२ ल माळवी २३ ल निमाडी ४८ ल लम्बडी २९ ल हडौती ३० ल गोडवाडी (गोडवाड़ी) २० ल बागडी केन्दीयपहाडीभाषाः २२ ल कुमाऊँनी २४ ल गढवळि पाश्चात्यपहाडीभाषाः सिरमौरी महासुई पहाडी किनौरी/ओरास बोली हिण्डूरी बिलासपूरी मण्डियाली काङ्गडी चम्बयाली चुराही गदी पङ्गवाली भटियाली कुळूई पहाडी भद्रवाही सम्बद्धाः लेखाः हिन्दीभाषा हिन्द-आर्यभाषाः भारतस्य भाषाः भारतस्य आधिकारिकभाषाः सन्दर्भाः

79258

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A4%A8%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A5%82%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A4%99%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%88

उत्तरनल्लूर्नङ्कै

उत्तरनल्लूर्नङ्कै (Tamil: உத்தரநல்லூர் நங்கை) एका तामिल्मूलीया परैयार्जातीया काव्यरचका बभूव या १५ शताब्द्यामुवास। सा स्वसमयस्य जातिलिङ्गपदानुक्रमणानां विरुद्धं दृढदृष्टिकोणाय प्रसिद्धास्ति। स्वयं दलितत्वेन सा एतान्विचारान्स्वस्यैकमात्रे लब्धे ग्रन्थे पैचलुर्पदिगम्-ग्रन्थे सरागेण प्रकटयति। जीवनचरितम् तस्या नाम, उत्तरनल्लूर्नङ्कै, उत्तरनल्लूर् (तस्या जन्मभूमिः) एवञ्च नङ्कै (कन्या इत्यार्थः) इत्येतयोः पदयोस्संयोजनमस्ति। दलितत्वेन स्त्रीतत्वेन च तस्या वेदाध्यनयनं निषिद्धम्बभूव। तद्विहाय सा गोपनीयरूपेण एकस्माद्ब्राह्मणबालकाद्वेदानधिजगे। अन्ते सा तस्य ब्राह्मणबालकस्य प्रेम्णा पपात एवञ्च तं विवाहमपि चकार। तस्या निषिद्धाय पवित्रग्रन्थाय अध्यनाय जातिनिषेधभङ्गाय  द्वन्द्वलङ्घनाय पैचलुर्ग्रामस्य ज्येष्ठास्तां जीवितदहनमृत्युदण्डमिति ददुः। यदा ज्येष्ठाः परैया-मार्गं तस्या मृत्युदण्डं कर्तुमाजग्मुः, तदा सा तान्सम्बोधयन्पैचलुर्पदिगमिति ग्रन्थं विरचयाञ्चकार। तस्माद्ग्रन्थादेकश्श्लोकोध उद्धृतः - ¹ पुलया इति एकं दलितजातिं दर्शयति। सन्दर्भसूचिः तमिळ्नाडुराज्यस्य कवयः

79277

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A4%BE

वार्सा

वॉर्सॉ (पोलॅण्डी-भाषायाम्: Warszawa) एकः पोलॅण्ड्-देशस्य राजधानी अस्ति। अपि तस्य देशस्य महातमं नगरम् अस्ति। तस्मिन् नगरे प्रायः २०,००,००० जनाः निवसन्ति। तत् विस्टुला-नद्याः उपरि स्थितम् अस्ति।

79375

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8C%E0%A4%AA%E0%A4%A6%E0%A5%80%20%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A5%82

द्रौपदी मुर्मू

द्रौपदी मुर्मू (सान्ताली: ; ) (जन्म २० जून १९५८, तुडु नाम्ना सह) एकः भारतीयः राजनीतिज्ञः, भारतदेशस्य वर्तमानः (पञ्चदशः) राष्ट्रपतिः च । सा भारतीयजनतापक्षस्य सदस्य । अनुसूचित जनजात्याः मध्ये भारतस्य राष्ट्रपतिपदाय निर्वाचित प्रथमा व्यक्तिः । मूर्मू वर्ष २०१५ तः २०२१ पर्यन्तं झारखण्डराज्ये नवम्याः राज्यपालायाः भूमिका निर्वाहितवती, २००० तः २००४ पर्यन्तम् ओडिशासर्वकारस्य मन्त्रिमण्डले विविधानि कार्याणि धारितवती च । राजनीतिप्रवेशात् पूर्वं सा १९७९ तः १९८३ पर्यन्तं राज्यसिञ्चनविद्युत्विभागे लिपिकरूपेण कार्यं कृतवती, ततः १९९७ पर्यन्तं राइरङ्गपुरे शिक्षिकारूपेण च । सम्बद्धाः लेखाः भारतस्य राष्ट्रपतिः भारतस्य प्रधानमन्त्री रामनाथः कोविन्दः भारतम् सन्दर्भाः भारतस्य राष्ट्रपतयः १९५८ जननम् जीवतव्यक्तयः

79416

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A5%AA%E0%A5%AA%E0%A4%A4%E0%A4%AE%E0%A5%80%20%E0%A4%93%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A1%E0%A5%8D-%E0%A4%9A%E0%A4%A4%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%99%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%97%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A4%BE

४४तमी ओलिम्पियाड्-चतुरङ्गप्रतियोगिता

चतुश्चत्वारिंशतमी चतुरङ्ग-ओलिम्पियाड् (; ), चेन्नै चतुरङ्ग-ओलिम्पियाड् इत्यपि ज्ञायते, इति चतुरङ्गप्रतियोगिता अस्ति या भारतस्य तमिळ्नाडुराज्यस्य चेन्नैनगरे २०२२ वर्षे २८ जुलाई-तः १० अगस्त पर्यन्तम् आयोजितमस्ति । अस्य आयोजनम् अन्तराष्ट्रियचतुरङ्गमहासङ्घः (FIDE) इत्यनेन कृतम् अस्ति । अत्र स्वतन्त्रानां महिलानां च प्रतियोगिताः सन्ति, तथैव चतुरङ्गक्रीडायाः प्रचारार्थं निर्मिताः अनेकाः कार्यक्रमाः च सन्ति । इयं भारतदेशस्य प्रथमा चतुरङ्ग-ओलिम्पियाड्-प्रतियोगिता अस्ति । प्रारम्भे इदम् आयोजनं चतुरङ्गविश्वजयपात्र २०१९ इत्यनेन सह खाण्टी-मानसिय्स्क्-नगरे भवितव्यम् आसीत्, परन्तु मास्कोनगरे स्थानान्तरितम्, २०२० तमस्य वर्षस्य अगस्तमासस्य ५ तः १७ दिनाङ्कपर्यन्तं कालः निर्धारितः । तथापि कोविड्-१९ सर्व्वव्यापकरोगस्य विषये वर्धमानचिन्तानां फलस्वरूपं स्थगितम् अन्ततः युक्रेनदेशे रूसदेशस्य आक्रमणानन्तरं चेन्नैनगरं स्थानान्तरितम् । भागिनः योगसङ्ख्या १,७३६ अस्ति, स्वतन्त्रखण्डे ९३७, महिलाखण्डे ७९९ च । पञ्जीकृतदलानां सङ्ख्या स्वतन्त्रखण्डे १८६ राष्ट्रेभ्यः १८८ महिलाखण्डे १६० राष्ट्रेभ्यः १६२ च अस्ति । उभयखण्डे दलसहभागितायाः अभिलेखाः निर्धारिताः । चतुरङ्ग-ओलिम्पियाड्-प्रतियोगितायाः मुख्यस्थलं फोर् प्वाइण्ट् बाय् शेरटोन्-इत्यत्र सम्मेलनकेन्द्रम् अस्ति, उद्घाटनसमापनानुष्ठाने च जवाहरलालनेहरूक्रीडाङ्गणे आसीत् । अस्य आयोजनस्य मुख्यः मध्यस्थः फ्रान्सदेशस्य अन्तराष्ट्रियमध्यस्थः लॉरेण्ट् फ्रेड् महोदयः अस्ति । आयोजनम् उद्घाटनानुष्ठनम् उद्घाटनानुष्ठनम् २८ जुलाई दिनाङ्के १९:०० (भा॰मा॰स॰) वादने जवाहरलालनेहरूक्रीडाङ्गणे अभवत् । भारतीयप्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदी, तमिळ्नाडुमुख्यमन्त्री एम॰के॰ स्टालिन् महोदयः, फाइड् अध्यक्षः आर्केडी द्वोर्कोविच् महोदयः च अस्य आयोजनस्य उद्घाटनं कृतवन्तः । भाज्दलाः अस्मिन् आयोजने १८६ राष्ट्रियसङ्घस्य प्रतिनिधित्वेन योगं १८८ दलाः प्रतिस्पर्धिताः सन्ति, येन नूतनः अभिलेखः स्थापितः । भारतम् आयोजकदेशत्वेन त्रीणि दलानि धारयति । महिलाप्रतियोगितायां १६२ दलानाम् अभिलेखः अस्ति, ये १६० सङ्घानां प्रतिनिधित्वं कुर्वन्ति । सम्बद्धाः लेखाः ओलिम्पियाड्-चतुरङ्गप्रतियोगिता चतुरङ्गक्रीडा सन्दर्भाः

79417

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%93%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A1%E0%A5%8D-%E0%A4%9A%E0%A4%A4%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%99%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%97%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A4%BE

ओलिम्पियाड्-चतुरङ्गप्रतियोगिता

चतुरङ्ग-ओलिम्पियाड् () द्विवार्षिकी चतुरङ्गप्रतियोगिता अस्ति यस्मिन् विश्वस्य राष्ट्राणां लीलायितदलाः स्पर्धन्ते । फाइड् (FIDE) इति प्रतियोगितायाः आयोजनं कृत्वा आयोजकराष्ट्रस्य चयनं करोति । कोविड्-१९ सर्व्वव्यापकरोगमध्ये फाइड् इत्यनेन २०२०-२०२१ तमवर्षयोः जालाधारितचतुरङ्ग-ओलिम्पियाड् इति कार्यक्रमः आयोजितः, यत्र द्रुतगत्या समयनियन्त्रणेन क्रीडकानां जालाधारिततुलनं (Online rating) प्रभावितम् अभवत् । फाइड् इत्यस्य दलविजेतात्वस्य कृते "चतुरङ्ग-ओलिम्पियाड्" इति नाम्नः प्रयोगम् ऐतिहासिकमूलस्य अस्ति तथैव ओलिम्पिक्-क्रीडायाः सह कोऽपि सम्बन्धः नास्ति इति तात्पर्यम् अस्ति । स्वतन्त्रखण्डे सर्वश्रेष्ठव्यक्तिगतपरिणामाः सम्बद्धाः लेखाः ४४तमी ओलिम्पियाड्-चतुरङ्गप्रतियोगिता चतुरङ्गक्रीडा सन्दर्भाः

79447

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%8B%E0%A4%B3%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%8B%E0%A4%A1%E0%A5%87

कोळिकोडे

कोळिकोडे ( कोऴिक्कोट्; ), कलिकट् इत्यपि नाम्ना प्रसिद्धम्, भारतस्य केरळराज्यस्य मालाबारतटस्य समीपे स्थितं नगरम् अस्ति । अस्य निगमसीमाजनसङ्ख्या ६,०९,२२४, महानगरजनसङ्ख्या २० लक्षाधिका च अस्ति, येन केरळस्य द्वितीयं बृहत्तमं महानगरं भारते च १९ तमं बृहत्तमं च अस्ति । कोळिकोडे भारतसर्वकारेण श्रेणि-२ नगरं वर्गीकृतम् अस्ति । सम्बद्धाः लेखाः कोळिकोडेमण्डलम् भारतस्य महानगराणां सूचिः भारतस्य बहुजनसङ्ख्यायुक्तानां नगराणां सूचिः केरळराज्यम् सन्दर्भाः भारतस्य नगराणि

79451

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A1%E0%A5%80%E0%A4%B8%E0%A5%88%E0%A4%81%E0%A4%A3

भराडीसैँण

भराडीसैँण (गढवळि/हिन्दी: भराड़ीसैँण; ) भारतस्य उत्तराखण्डराज्यस्य ग्रीष्मकालीनराजधानी अस्ति । इदं चमोलीमण्डलस्य गैरसैँण-अनुमण्डले गैरसैँन-नगरात् प्रायशः १४ किमी दूरे स्थितम् अस्ति । इतिहासः उत्तराखण्डस्य राज्यत्वस्य विषये केचन कार्यकर्तारः गैरसैँण इति नूतनराज्यस्य राजधानीयै आदर्शस्थानम् अमन्यन्त । परन्तु देहरादून-नगरम् अस्थायी राजधानी अभवत् । स्थायीराजधानीस्थानस्य निर्णयार्थं स्थापितः वी॰एन॰ दीक्षित आयोगः गैरसैँण भूकम्पस्य अत्यन्तं प्रवणः इति अङ्गीकृतवान् । २०१२ तमे वर्षे स्थानीयाभियाचनां कारणात् उत्तराखण्डस्य तत्कालीनमुख्यमन्त्री विजय बहुगुणा गैरसैँण-नगरे मन्त्रिमण्डलस्य सभाः कृत्वा भराडीसैँण-नगरे विधानसभाभवनस्य निर्माणम् आरब्धवान् । सम्बद्धाः लेखाः देहरादून भारतस्य बहुजनसङ्ख्यायुक्तानां नगराणां सूचिः उत्तराखण्डराज्यम् सन्दर्भाः भारतस्य नगराणि भारतस्य राज्यानां राजधान्यः

79452

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%B5%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AC%E0%A4%88

नवमुम्बई

नवमुम्बई () भारतीय उपमहाद्वीपस्य पश्चिमतटे स्थितं नियोजितं नगरम्, महाराष्ट्रराज्यस्य कोङ्कणविभागे, भारतस्य मुख्यभूमिभागे स्थितम् अस्ति । नवमुम्बई मुम्बई महानगरीयक्षेत्रस्य भागः अस्ति । पनवेल महानगरस्य व्यक्तिगतविकासाय, यस्मिन् खारघरतः उरण-पर्यन्तं क्षेत्रं तळोजे-पातः-सहितम् अस्ति, उत्तरनवमुम्बई-दक्षिणनवमुम्बई इति द्वयोः भागयोः विभक्तम् अस्ति । आगरी-कोली-समुदायौ मुख्यतया नवमुम्बई-नगरे निवसतः । २०११ तमस्य वर्षस्य अस्थायीजनगणनानुसारं नवमुम्बई-नगरस्य जनसङ्ख्या ११,१९,४७७ अस्ति । अस्य वनक्षेत्रं विहाय १४ मीटर् नगर-मध्यम-ऊर्ध्वस्थितिः अस्ति । सम्बद्धाः लेखाः मुम्बई मुम्बई महानगरीयक्षेत्रम् भारतस्य बहुजनसङ्ख्यायुक्तानां नगराणां सूचिः महाराष्ट्रराज्यम् सन्दर्भाः भारतस्य नगराणि

79580

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%20%E0%A4%85%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A5%80

भारतीयसंविधानस्य अष्टमानुसूची

भारतीयसंविधानस्य अष्टमानुसूच्यां (ध्वन्यात्मक; ) भारतगणराज्यस्य आधिकारिकभाषाः सूचीकृताः सन्ति । संविधानस्य प्रक्लृप्नं समये अस्मिन् सूच्यां समावेशः इत्युक्ते भाषा राजभाषा-आयोगे प्रतिनिधित्वस्य अधिकारिणी अस्ति, तदतिरिक्तं भाषा तासु आधारेषु अन्यतमा भविष्यति यस्याः आधारेण सङ्घस्य राजभाषयोः हिन्दी-आङ्ग्लयोः समृद्धीकरणाय आकृष्टा भविष्यति । ततः परं तु एषा सूची अधिकं महत्त्वं प्राप्तवती । इदानीं भारतसर्वकारः एतासां भाषाणां विकासाय उपायान् कर्तुं दायित्वं धारयति, यथा "ताः द्रुतगत्या समृद्धिषु वर्धन्ते, आधुनिकज्ञानस्य सञ्चारस्य प्रभावी साधनानि भवन्ति च" इति । तदतिरिक्तं लोकसेवायै आयोजितायां परीक्षायां उपस्थितः/उपस्थिता अभ्यर्थी/अभ्यर्थिनी पत्रस्य उत्तरं दातुम् एतेषु कस्यापि भाषायाः उपयोगं माध्यमरूपेण कर्तुम् अर्हति । अनुसूचितभाषाः भारतीयसंविधानस्य ३४४(१), ३५१ अनुच्छेदौ अनुसारम् अष्टमानुसूच्यां निम्नलिखितानां २२ भाषाणां मान्यता अन्तर्भवति – असमिया उर्दू ओडिया कन्नड काश्मीरी कोङ्कणी गुजराती डोगरी तमिळ् तेलुगु नेपाली पञ्जाबी बाङ्गला बोडो मणिपुरी (मीतै) मराठी मलयाळम् मैथिली संस्कृतम् सान्ताली सिन्धी हिन्दी कालक्रमः १९५०: १४ प्रारम्भे संविधाने समाविष्टाः आसन् । १९६७: सिन्धी २१ तमे संविधानसंशोधनाधिनियमेन योजिता । १९९२: कोङ्कणी-मणिपुरी (मीतै)-नेपाली ७१ तमे संविधानसंशोधनाधिनियमेन योजिताः । २००३: बोडो-डोगरी-मैथिली-सान्ताली ९२ तमे संविधानसंशोधनाधिनियमेन योजिताः । २०११: उडिया () इति वर्तन्याः स्थाने ९६ तमे संविधानसंशोधनाधिनियमेन ओडिया () इति वर्तनी अभवत् । अष्टमानुसूच्यां समावेशार्थम् अधिकानां भाषाणाम् अभियाचना आधुना गृहमन्त्रालयस्य मते संविधानस्य अष्टमानुसूच्यां ३८ अधिकाः भाषाः समावेशयितुं अभियाचना सन्ति । एताः सन्ति – अङ्गिका आङ्ग्ल ककबरक (त्रिपुरी) कच्छी काम्तापुरी कार्भी कुडमाली कुमाऊँनी (पहाडी) कुरुख कोडावा खासी गढवळि (पहाडी) गुज्जरी गोण्डी छत्तीसगढी तुळु तेन्यिदि धाटकी नागपुरी (सादरी) निकोबारी पहाडी (हिमाचली) पालि बज्जिका बञ्जारा बुन्देलखण्डी भूटिया भोजपुरी भोटी मगही मिजो (लुशायी) मुण्डारी राजस्थानी लिम्बू लेप्चा शौरसेनी (प्राकृतम्) सम्बलपुरी / कोशाली सराइकी हो सम्बद्धाः लेखाः भारतस्य भाषाः भारतस्य आधिकारिकभाषाः भारतस्य संविधानम् सन्दर्भाः भाषाः भारतीयभाषाः

79584

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E0%A4%95%20%E0%A4%B9%E0%A5%8B%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%B8

शेर्लोच्क होल्मेस

शर्लक होम्स् शर्लक होम्स् इति ब्रिटिश लेखकः आर्थर् कोनन् डोयल् इत्यनेन निर्मितं काल्पनिकं पात्रम् अस्ति ।शर्लकहोम्स् इत्यस्य चरित्रं डोयलस्य चिकित्साविद्यालये मार्गदर्शकः थोमस बेल् इत्यस्मात् प्रेरितम् आसीत् ।शर्लकः स्वयमेव परामर्शदातृजासूसः इति कथयति तथा च उच्चकठिनतायाः प्रकरणानाम् समाधानं करोति यत् नियमितपुलिसः त्यक्तवान्। सः अवलोकन,कटौती, न्यायशास्त्रं तथा तार्किकतर्कशास्त्रेषु प्रवीणतायाः कृते प्रसिद्धः अस्ति।शर्लकहोम्स् इत्यस्य ५६ कथाः सन्ति, येषु ५४ कथाः तस्य मित्रेण डॉक्टर् जॉन् वाट्सन् इत्यनेन कथिताः सन्ति I शेषद्वयं होम्स् इत्यनेन स्वयमेव कथितम्।तथा च शर्लकहोम्स् इत्यस्य चत्वारि उपन्यासानि सन्ति Iते सन्ति : अ स्तुद्य इन स्चार्लेत , थे सिग्न ओफ़् ओउ, र्थे होउन्द् ओफ़् थे बस्केर्विल्ले ,थे वल्लेय् ओफ़् फ़ेअर् च I तस्य प्रथमं दर्शनं A study of Scarlet इति ग्रन्थे अस्ति. डॉक्टर् वाट्सन् ब्रिटिशस्य सेनाविभागस्य निवृत्तः पुरुषः अस्ति।युद्धे चोटं प्राप्य सः योग्यः आसीत् इति कारणेन सः सेनायाः बहिः आसीत्। सः सेनापेन्शनेन जीवनयापनं कुर्वन् आसीत्, अतः स्वस्य न्यूनवित्तीयस्थित्याः कारणात् सः सस्तो गृहं अन्वेषयति स्म ।एकस्मिन् दिने सः स्वस्य पुरातनमित्रं मिलति ते च सम्भाषणं कुर्वन्ति ततः सः कथयति यत् सः गृहं अन्वेषयति।तस्य मित्रं तस्मै फ्लैटशेयरार्थं गन्तुं सूचयति, तस्मै च वदति यत् रसायनप्रयोगशालायां अन्यः व्यक्तिः अपि तथैव निवासस्थानं अन्वेषयति स्म । तौ द्वौ अपि प्रयोगशालां गत्वा तत्र शर्लकहोम्स् इत्यस्य अन्वेषणं कुर्वन्ति, यस्मिन् क्षणे शर्लकः वाटसनं पश्यति तस्मिन् क्षणे सः निष्कर्षं यच्छति यत् वाट्सन् अफगानिस्ताने युद्धात् अस्ति। एतेन तस्य अवलोकन-अवक्षेप-क्षमता सिद्धा भवति । ते निर्णयं कुर्वन्ति यत् ते परदिने गन्तव्यं तत् फ्लैटं द्रष्टुं यत् 221B Baker Street (यत् Sherlock प्रशंसकानां मध्ये प्रसि द्धम् अस्ति)।तेभ्यः सपाटं तस्य मूल्यं रोचते अतः ते सपाटसहचराः भवन्ति। शर्लकहोम्स् डॉ. वाटसनस्य साहाय्येन अनेके प्रकरणानाम् समाधानं कृतवान् तस्मै डॉ.वाट्सनस्य कम्पनी रोचते यतोहि सः स्वस्य जिज्ञासां धारयितुं शक्नोति, सः दृढः स्वभावं प्राप्तवान्, अन्वेषणस्य चिकित्सापक्षेषु च सहायतां करोति। प्रारम्भे, द्वयोः उपन्यासयोः, शर्लकः वाटसनः च निवासस्थानं साझां कुर्वन्ति ततः अनन्तरं वाटसनः होम्स्-क्लायन्-मध्ये एकस्याः मैरी-मोर्स्टन्-इत्यनेन सह विवाहं करोति ।होम्स् इत्यस्य अपि मादकद्रव्याणां सेवनस्य आदतिः अस्ति सः तान् सेवते यदा प्रकरणाः न सन्ति तथा च सः दैनन्दिनजीवनस्य नीरसः भवति।एकदा सः वदति यत् तस्य मस्तिष्कं स्थगिततायाः विरुद्धं विद्रोहं करोति तदा तस्य समुचितवातावरणे स्थापयितुं जटिलस्य क्रिप्टोग्रामस्य अथवा कठिनविश्लेषणस्य आवश्यकता वर्तते, तदा सः कोकेन इत्यादिकं कृत्रिम-उत्तेजकं वितरितुं शक्नोति।वाट्सन् अस्मिन् विषये अतीव चिन्तितः आसीत् तथा च सः तस्मै सल्लाहं दत्तवान् तथा च किञ्चित् प्रयत्नेन स्वस्य औषधस्य सेवनं न्यूनीकर्तुं समर्थः अभवत्, यथा सः The adventure of Missing of Three-Quarter इत्यस्मिन् उल्लेखं करोति। तस्य दीर्घकालं यावत् २३(१८८१-१९०४) वर्षीयस्य कार्यक्षेत्रे एतावन्तः प्रतिद्वन्द्विनः आसन् ।परन्तु एकः प्रबलतमः बुद्धिः आसीत् सः प्रोफेसरः जेम्स् मोरियारिटी आसीत्।अन्तिमसमस्यायां होम्स् कथयति यत् सः सर्वदा अन्वेषितप्रकरणानाम् मध्ये अधिकां शक्तिं प्रतीयते स्म यस्याः विषये सः प्राध्यापकः मोरियारिटी इति ज्ञातवान् परन्तु जूरी-मण्डले तर्कयितुं प्रमाणानां अभावः आसीत् I अन्तिमसमस्यायां सः वदति यत् तस्य समीपे प्रमाणम् अस्ति तथा च यदि सः अधिकदिनानि जीवितुं शक्नोति तर्हि सः महान् खलनायकं ग्रहीतुं शक्नोति।परन्तु सः द एडवेञ्चर् आफ् द एम्प्टी हाउस् इत्यस्मिन् ३ वर्षाणां अनन्तरं पुनः आगत्य कथयति यत् सः पलायितः अस्ति तथा च जेम्स् मोरियारिटी इत्यस्य सहचरानाम् अन्वेषणं कृत्वा गृहीतवान् अस्ति।वस्तुतः डोयलः होम्स् इत्यस्य वधं कृतवान् यत् सः अन्यानि कृतीनि एकाग्रं कर्तुं शक्नोति, परन्तु पाठकानां प्रतिक्रिया एतावता महती आसीत् यत् तस्य जासूसः जीवितः आनेतुं तया सह निरन्तरं कर्तुं च अभवत् Iबहवः जनाः शर्लकहोम्स् इति वास्तविकं पात्रम् इति चिन्तयन्ति स्म तथा च ते २२१ बी बेकर स्ट्रीट् इत्यस्मै लिखितवन्तः यत् ते स्वप्रकरणानाम् समाधानं करोतु इति । शर्लक होम्स् एकः पालिम्पसेस्ट् अस्ति सः एकः पात्रः अस्ति यः विकसितः भवति तथा च शताब्दयोः कृते भिन्न-भिन्न-पीढीनां जनानां द्वारा अभिनीतः अस्ति। प्रत्येकं पीढीयाः स्वपीढीयाः अपराधानां समाधानं कृत्वा शर्लकहोम्स् इत्यस्य स्वस्य संस्करणं भविष्यति। अन्ते, स्वस्य दीर्घकालीनवृत्तेः अनन्तरं सः ससेक्स-नगरे एकं विला-गृहं गृहीत्वा प्रकृतेः शान्त-जीवनस्य आनन्दं लभते एतत् सः The adventure of Lions Mane इत्यस्मिन् उल्लेखं करोति, तस्य कथनयोः कथायोः एकः अन्यः एकः The adventure of Blanched Soldier इतिI References : The adventures of Sherlock Holmes by Arthur Conan Doyle. The memoirs of Sherlock Holmes by Arthur Conan Doyle. The return of Sherlock Holmes by Arthur Conan Doyle. The Casebook of Sherlock Holmes by Arthur Conan Doyle Links : The adventure of Mazarin Stone: https://en.wikipedia.org/wiki/The_Adventure_of_the_Mazarin_Stone Sherlock Holmes: https://en.wikipedia.org/wiki/Arthur_Conan_Doyle Arthur Conan Doyle: https://en.wikipedia.org/wiki/Sherlock_Holmeshttps://en.wikipedia.org/wiki/Sherlock_Holmes सम्बद्धाः लेखाः भारतम् संस्कृतम् अष्टाङ्गयोगः हठयोगः विदेशीयव्यक्तिसम्बद्धाः स्टब्स् ब्रिटेन्-देशः

79592

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%AC%E0%A4%A4%E0%A5%80-%E0%A4%AC%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE%E0%A4%83

तिब्बती-बर्मीभाषाः

तिब्बती-बर्मीभाषाः चीनी-तिब्बतीयभाषापरिवारस्य अचीनीयसदस्याः सन्ति, यासु ४०० तः अधिकाः सम्पूर्णे आग्नेयजम्बुद्वीपस्य पर्वतसमूहे ("जोमिया"), पूर्व-दक्षिणजम्बुद्वीपयोः भागेषु अपि भाष्यन्ते । प्रायः ६ कोटयः जनाः तिब्बती-बर्मीभाषाः वदन्ति । एतेषु भाषासु सर्वाधिकप्रचलितभाषाभ्यां बर्मी-तिब्बतिकभाषाभ्याम् अयं नाम व्युत्पादयति, ययोः अपि विस्तृताः साहित्यपरम्पराः सन्ति, याः क्रमशः १२-७ शताब्द्योः सन्ति । अन्येषु अधिकांशभाषासु बहु लघुसमुदायेन भाष्यते, तेषु बहवः विस्तरेण न वर्णिताः । सम्बद्धाः लेखाः चीनी-तिब्बतीयभाषाः भाषाकुटुम्बः भाषाकुटुम्बानां सूचिः मातृभाषावक्तृणां सङ्ख्यानुसारं भाषासूचिः भारतस्य भाषाः सन्दर्भाः भाषाः भारतीयभाषाः

79677

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%81%E0%A4%AD%E0%A4%AA%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A4%AC

शुभपल्लब

शुभपल्लबं (आङ्ग्लभाषा: Shubhapallaba) इति मासिक-ओडिया पत्रिका जनवरी २०१८ ई० मध्ये श्री संग्राम केशरी सेनापति महोदयेन निर्मिता विद्यते । प्रारम्भे इयं पत्रिका त्रैमासिकाऽसीत् । तथा च अस्या: पत्रिकाया: संस्करणद्वयं नवपल्लवमिति रूपेण प्रकाशितमभवत् । तदनन्तरं जनवरी २०२० मध्ये अयं संस्करणं परिवर्तितं सति मासिकमभवत् । अप्रैल २०१९ मध्ये अस्या: पत्रिकाया: ओडिया पोर्टल इत्यस्य प्रकाशनं जातं तत्पश्चात् आंग्ले, हिन्द्यां, तेलुगु, बाङ्गला, पंजाबी, तथा च संस्कृते अस्या: पत्रिकाया: पोर्टल इति प्रकाशितं जातमिति । सन्दर्भाः बाह्य लिंक ओडिशाराज्यसम्बद्धाः स्टब्स् पत्रिकाः

79746

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%9C%E0%A4%AF%E0%A4%BE%20%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A5%80

जया किशोरी

जया किशोरी भारतीयसङ्गीतकारः आध्यात्मिकवक्त्री च अस्ति, या स्वस्य प्रेरकवार्तानां धार्मिकाल्बमानां च कृते प्रसिद्धा अस्ति । सा 'किशोरी जी', 'आधुनिकयुग की मीरा' इति नाम्ना प्रसिद्धा अस्ति । जन्म जया किशोरी इत्यस्य जन्म गुरुवासरे, १३/०७/१९९५ (आयुः २७ वर्षाणि; २०२२ तमे वर्षे इव) कोलकातानगरे अभवत् । तस्याः बालस्य नाम जयशर्मा अस्ति। भगवान कृष्णस्य प्रति अपारप्रेम्ना स किशोरी इति उपाधिं प्राप्तवान्। शिक्षा कोलकातानगरस्य श्रीशिक्षायतनमहाविद्यालयात् महादेवीबिर्लाविश्व अकादमीतः विद्यालयशिक्षणं कृतवान् । परिवारं जय किशोरी एक गौर ब्राह्मण परिवार के हैं। तस्य पितुः नाम शिवशंकरशर्मा अस्ति। तस्य मातुः नाम सोनिया शर्मा अस्ति । तस्य भगिन्याः नाम चेतनाशर्मा अस्ति । सम्बद्धाः लेखाः भारतम् संस्कृतम् अष्टाङ्गयोगः हठयोगः सन्दर्भ: जीव

79749

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%9A%E0%A5%80%E0%A4%A8%20%28%E0%A4%AC%E0%A4%B9%E0%A5%81%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%AF%29

चीन (बहुविकल्पीय)

चीनः (प्रातिपदिकम्: चीन), आधिकारिकरूपेण पौरगणतन्त्रचीनः, पूर्वजम्बुद्वीपे एकः देशः अस्ति । चीनः इति निम्नापि सन्दर्भयितुं शक्नोति – चीनः (क्षेत्रम्): चीनीयसंस्कृतिः चीनः: आधिकारिकरूपेण पौरगणतन्त्रचीनः तैवान: आधिकारिकरूपेण गणतन्त्रचीनदेशः मुख्यभूमिचीनः: हाङ्ग् काङ्ग्-मकौ-विशेषप्रशासनिकप्रदेशान् चीनगणराज्येन नियन्त्रितप्रदेशान् च विहाय चीनपौरगणतन्त्रेन नियन्त्रितभौगोलिकक्षेत्रम्

79792

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%BE%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%20%E0%A4%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%83

शिक्षाशास्त्रस्य इतिहासः

शिक्षाशास्त्रस्य इतिहासः प्रातिशाख्यात् आरभ्य अतीव विशालः दरीदृश्यते। अतः 'शिक्षा घ्राणं तु वेदस्य' योग्यम् एव उक्तम्। [शिक्ष भाव अ+टाप् = आ = शिक्षा ] वेदानां प्राणभूतेषु वेदाङ्गेषु शिक्षायाः प्राथमिकमेकं महत्त्वपूर्ण विशिष्टञ्च स्थानमस्ति । शिक्षेयं वेद-पुरुषस्य घ्राणमिति कथिताऽस्ति (शिक्षा घ्राणं तु वेदस्य)। येन प्रकारेण पुरुषः सर्वेषामङ्गानां यथाविधि विनिवेशितेऽपि मुखसौन्दर्यादिभिः परिपूष्टेऽपि घ्राणेन विना चमत्कृति न दधाति, गर्हणीयतामेव भजते तथैव वेद पुरुषस्य स्वरूपं वेदाङ्गेन शिक्षारूपघ्राणेन विना नितान्तमशोभनं विकृताकारं वा परिलक्ष्यते। शिक्षाया व्युत्पत्तिलभ्यमर्थं व्युत्पादयन् वेदभाष्यकारा: सायणाचार्याः कथयन्ति यत्— 'स्वरवर्णाधुच्चारणप्रकारो यत्र शिक्ष्यते उपदिश्यते सा शिक्षा' इति । एतेनेद मायातं यत्-वेदाङ्गेषु तच्छास्त्रं शिक्षा नाम येन ऋग्वेदादि वेदमन्त्राणामविकलं यथास्थित्युच्चारणं विशुद्धञ्च स्यादिति । अस्मात्कारणादेव सुविज्ञा विद्वांसः कथयन्ति यत्-शिक्षाशास्त्रमिदं वेदाङ्गमिति । शिक्षासङ्ग्रहप्रस्तावनायामाचार्यपादैः श्रीमद्भिः रामप्रसादत्रिपाठिभिरुक्तं यत् "शिक्षयति या सा शिक्षा', 'शक्तुं शक्तो भवितुमिच्छा शिक्षा' इति द्वे व्युत्पत्ती शिक्षा शब्दस्य प्रदर्शिते । शब्दोऽयं योगरूढः । शिक्षयति या सा शिक्षा इति योगशक्तेरेव आश्रयणे यस्य कस्यापि विषयस्य शिक्षको ग्रन्थः शिक्षाशब्देन व्यवह्रियते' । इति । अस्य महनीयस्य शिक्षाशास्त्रस्य प्रयोजनमुक्तमस्ति तैत्तिरीयोपनिषदि यथा-- 'अथ शिक्षा व्याख्यास्यामः-वर्णः, स्वरः, मात्रा, बलम्, साम, सन्तान इत्युक्तः शिक्षाध्यायः' । तत्र वर्ण इति पदेनाकारादेः ग्रहणम्, 'स्वर' इत्यनेन उदात्तादेः, मात्रया ह्रस्व-दीर्घ-प्लुतानां, बलेन स्थानप्रयत्नौ गृहयेते, साम्ना निषादादिः, सन्तानेन विकर्षणादिः' । इति शिक्षा-प्रयोजनम् । अस्य विश्लेषणञ्च यथा-वेदाध्यय नस्य स्थिरा प्राचीना च प्रणाली इयमस्ति यत्-आदौ गुरुः ( शिक्षकः ) कस्यापि मन्त्रस्योच्चारणं स्वरविज्ञानसहितं स्वयमेव करोति पश्चाच्च तदुच्चारणं सावधान तया शिष्यः श्रुत्वा अवधारणञ्च कृत्वा तदनुसरणं करोति । अत एव वेदस्यकं नाम विद्यतेऽनुश्रवः, अर्थात्- 'अनु पश्चात् श्रूयते यः स अनुश्रवः' इत्येव कारणमस्ति यत्-लिपिबद्धस्य प्रकाशितस्य ग्रन्थस्याधारमाधृत्याध्येता पाठकः निन्दायाः पात्रतां समुपयाति । यतो हि भगवतः पाणिनेः शिक्षायामेतादृशः पाठकः पाठकाधम इत्युक्तः । तथा हि - 'गीती शीघ्री शिरःकम्पी तथा लिखितपाठकः । अनर्थज्ञोऽल्पकण्ठश्च षडेते पाठकाधमाः' । एवमेव वेदस्य तथाविध्युच्चारणाय स्वर-ज्ञानस्यातीवापेक्षा भवति । प्र. स्वरा भवन्ति---उदात्तानुदात्तस्वरितभेदैः । उच्चस्वरेणोच्चरितत्वात् उदात्तः मन्दस्वरेणोच्चरितत्वात् अनुदातः, द्वयोश्च समाहारेणोच्चरितत्वात् स्वरित इति सूत्राणि निर्दिश्य पाणि निना प्रोक्तम्। प्रायोवादो दृश्यते यत्-वेदस्य प्रत्येकस्मिन् शब्दे उदात्तस्वरोऽवश्यमेव भविष्यति. शेषाः स्वराश्चानुदात्ता भवन्ति । अपि चैभ्योऽनुदात्तेभ्यः कश्चिदप्यनुदात्तः स्वरो विशेषावस्थासु स्वरितरूपे परि वतितो भवति । स्वरविज्ञानशास्त्रस्यैतदनुशीलनं वेदातिरिक्तमन्यत्र न क्वाप्युपलभ्यते । ___ वेदे स्वरप्राधान्यस्य मुख्य कारणमस्त्यर्थनियमनम् । अत्रायमाशयः-शब्दस्य कत्वे सम्भवेऽपि स्वरभेदात्तस्यार्थभेदो जायते । स्वरे एकला सामान्याऽपि त्रुटिर्यदि जायते तदाऽर्थान्तरमनर्थो वा जायते । एतादृशी त्रुटिरक्षम्या भवति । अत एव यज्ञस्य विधिपूर्वकनिर्वाहः समेषां कृते कठिनो व्यापारः । अस्मिन् विषये-एका सुप्राचीना आख्यायिका पूर्वत एव प्रचलिताऽस्ति । तदित्थम् -पुरा वृत्रासुरेण स्वरिपोरिन्द्रस्य सर्वतोमूलेन विनाशाय बृहद्यज्ञस्यकस्यायोजनं कृतम् । श्रूयते तस्मिन् यज्ञे ऋत्विजामपि संख्या पर्याप्ताऽऽसीत् । होमस्य मुख्यो मन्त्र आसीत्-'इन्द्र शत्रुर्वर्धस्व' यस्यार्थोऽस्ति यत्--इन्द्रस्य शत्रु: घातक: विजयं प्राप्नुयात् । अनेन प्रकारेण 'इन्द्रशत्रुः' इत्यस्मिन् शब्दे 'इन्द्रस्य शत्रुः' इत्थं षष्ठीतत्पुरुषसमासोऽभिप्रेत आसीत् । अयमर्थस्तदैव सिद्धो भविष्यति यदा 'इन्द्रशत्रु:' अन्तोदात्तो भवेत् । परञ्च ऋत्विजामतकितभावादन्तोदात्तस्य स्थाने आधुदात्तस्य ( इन्द्रशब्दे 'इ' इत्युपरि ) उच्चारणं विहितम् । अनेन स्वरपरिवर्तनेनायं शब्द: तत्पुरुषसमासात् बहुव्रीहिः सञ्जातः । फलस्वरूपमस्यार्थः सञ्जातः- 'इन्द्रः शत्रुः यस्य' – इन्द्रो यस्य घातको ऽस्ति । अनेन प्रकारेण यजमानाय विपरीतमेव सिद्धम् । अत एव पाणिनीयशिक्षायां स्पष्टमुद्घोषितं पाणिनिना महावैयाकरणेन - 'मन्त्रो हीनः स्वरतो वर्णतो वा मिथ्याप्रयुक्तो न तमर्थमाह। स वाग्वज्रो यजमानं हिनस्ति यथेन्द्रशत्रुः स्वरतोऽपराधात्' । एतदेव कारणमस्ति यत् प्राचीने वैदिके काले गुरवो वेदमन्त्राणां समुचितो च्चारणविषये सावधाना: सतर्काश्चासन् । तथैवेयं परम्परा निष्णातवैदिकेष्वद्यापि तेनैव प्रकारेणाव्याहतगतिना क्वचिदंशेन क्वचित्पूर्णेन च समागच्छति । अत्रेदमैतिहयं सुप्रसिद्ध मस्ति यत्--महाभाष्यकारेण पतञ्जलिना तद्वैदिका चार्यस्य गुरोरुल्लेखो महताऽऽदरेण कृतो यो हि-उदात्तस्वरस्य स्थानेऽनुदात्तस्वरस्यो च्चारयितुः शिष्यस्य मुखे चपेटिकां दत्वा शुद्धोच्चारणं कारयति स्म । तद्यथा - 'उदात्तस्य स्थाने अनुदात्तं ब्रूते खण्डिकोपाध्यायः तस्मै शिष्याय चपेटिकां ददाति' " इति । एतस्मात्कारणादेव 'शिक्षा' वेदाङ्गेषु प्रथमेति चर्चिता। अत्रैतदपि ध्यातव्यं यत् - प्रत्येकस्य वेदस्योच्चारणार्थ स्वीया शिक्षा विद्यते । यस्यां शिक्षायां तत्त्द् वेदानुकूलमुच्चारणविधानं विद्यते । शिक्षासाहित्यविवरणं तत्पृष्ठभूमिश्च शिक्षाया तु द्वौ भेदौ भवितुमर्हतः-वैदिकी शिक्षा लौकिकी च शिक्षा । साम्प्रतं वैदिकोशिक्षाया एव विवरणं प्रस्तोमि तदनन्तरं सलक्षणोपसंहारपूर्वकं लौकिकी शिक्षायाः । अत्र शिक्षाया विशिष्टार्थो भविष्यति वैदिकमन्त्राणां तत्प्रयुक्तविशेष शब्दानाञ्चोच्चारणविधेः शिक्षको ग्रन्थः । येषामध्ययनं विधाय वेदमन्त्राणां शब्दानाञ्च यथार्थबोधने समर्था भवन्ति । किन्तु विद्वांसः कथयन्ति यत्-शिक्षा-प्रातिशाख्य योर्मध्ये पारस्परिकसम्बन्धविषये मतैक्यं नास्ति । सामान्यरूपेण शिक्षाः प्राचीना नामृषीणां नामभिः सम्बद्धा भवन्ति । किञ्च तासु रचनासु अनेकाः प्राचीना रचनाः न सन्त्यपितु अर्वाचीनाः स्वीक्रियन्ते विद्वद्भिः । केषाञ्चन मते प्राति शाख्यं शिक्षाग्रन्थानामाधारमाधाय रचितमस्ति । यद्यपि केचन शिक्षा-ग्रन्थाः प्राति शाख्यालम्बनं विधाय निर्मिताः सन्ति । शिक्षासाहित्यस्य विपुलं भाण्डारमस्ति तत्रोपलब्धानां विवृतानां कतिपयानां शिक्षाग्रन्थानामिहोपस्थापनं विधीयते । तद्यथा व्यासशिक्षा वैदिकसाहित्यस्येतिहासे यत्र क्वापि 'व्यासशिक्षा'नामकस्य ग्रन्थस्य चर्चा तू विद्यते, किन्त्वस्मिन् वर्ण्यविषयाः के सन्ति इत्यस्य विवरण लभ्यते । अस्योपरि वेङ्कट रामशास्त्रिणो विरचितो 'वेदतेजस'नामको व्याख्या उपलभ्यते । नुनमनया व्याख्यया ज्ञायते यदस्यां व्याख्यायां वेदतैजसयुक्तं व्याख्यानं स्यात् । व्यासशब्दस्यार्थो भवति--'विव्यास वेदान् यस्मात् स तस्माद् व्यास इति स्मृतः' । अतः व्यासशिक्षेयं वै विषयिका शिक्षा वर्तते । भरद्वाज( भारद्वाजो धा) शिक्षा अस्य शिक्षाग्रन्थस्योल्लेखा इतिहासग्रन्थेषु प्रकारद्वयेन मिलन्ति । भवतु नाम भरद्वाज एव भारद्वाजः, अथवा भरद्वाजेन प्रणीता शिक्षा भरद्वाजशिक्षा, अथवा भरद्वाजापत्येनाचार्यगुरुणा द्रोणेन निमितेयं शिक्षा । भरद्वाजः सप्तर्षिष्वेको महनीयः ऋषिवर्तते । भवतु नाम । यद्वा तद्वा । ___भारद्वाजशिक्षाग्रन्थस्य विषये संस्कृतसाहित्यस्येतिहासे (गैरोलाकृते ) विवरणं प्राप्यते यत्--भण्डारकर-रिसर्च-इन्स्टीच्यूट-पूनातः एका भारद्वाजशिक्षा प्रकाशि ताऽस्ति, तस्यान्तिमश्लोकोद्धरणात् तट्टीकाकर्तुश्च नागेश्वरभट्टस्य मतानुसारमयं शिक्षाग्रन्थो भरद्वाजप्रणीतोऽस्ति । परञ्च मीमांसकमहोदयाकरणशास्त्रस्येति हासलेखकैरुक्तं यत्--पश्चाद्वत्ति संस्करण मिदमस्ति । स्यान्नामेदं संस्करणं १९२९ ईसवीये मद्रासाद् प्रकाशितं महामहोपाध्यायपण्डितवेङ्कटरामशर्मणा सम्पादितं स्यात् । उपाध्यायप्रणीते वैदिकसाहित्ये किमपि विशिष्टं विवरणं तत्रोपलभ्यते । तद्यथा-- अस्य शिक्षा-ग्रन्थस्य सम्बन्धः तैत्तिरीयसंहितया सह प्रतीयते । इयं च शिक्षा 'संहिता शिक्षा' इति अभिधया व्यवहृता भवति । यतो ह्यस्याः प्रधानं लक्ष्यं संहितापदानां विशुद्धिवर्तते, तदर्थं विशिष्टनियमानां. विवरणमस्ति । क्वचिच्च विशिष्टशब्दानां सङ्कलनमप्यस्ति । तैत्तिरीयसंहितायां 'वृजिन्'शब्दस्योपलब्धि र्भवति, परञ्च जकारस्योदात्तस्वरयुक्ते सत्ययं शब्दः अकारयुक्तो 'वृजन' शब्दो भवति ( वृजने ज उदात्तश्चेत् अकारेण सहोच्यते )। अनेनैव प्रकारेण 'पशु' शब्देऽन्तोदात्ते सति परशुरूपे परिणतो भवति । एतादृशा नियमा अत्र प्रदर्शिताः सन्ति । अक्षर क्रमेण ग्रन्थस्य सङ्कलनमस्ति । शिक्षाया अन्यविषयाणामत्राभावः । शिक्षेयं प्राचीना प्रतिभाति । श्रीनिवासविरचिता काप्यभिनवा 'सिद्धान्तशिक्षा' विषयप्रतिपादनेऽनु गमनं करोति । सति वैशिष्टयेऽपि शिक्षा-संग्रहग्रन्थे नाम्ना अस्योल्लेखो न दृश्यते । पाणिनीयशिक्षा ­­­ अध्ययनाध्यापनयोः शैक्षणिके जगति पाणिनीयशिक्षा-याज्ञ वल्ल्यशिक्षे नितरां सुप्रसिद्ध स्तः । तथापि पाणिनीयशिक्षा शिक्षासङ्ग्रहेऽष्टाविंशति तमे क्रमे चचिताऽस्ति । भवेन्नामात्र कालक्रमस्य विषयः । एतत् सत्यमस्ति यत्-'यद्यपि समेषां शिक्षाग्रन्थानां प्रतिपाद्यविषयः उच्चारण विधिरेवास्ति, तथापि एषु वर्णानां संख्या-स्थान-करणादिविषये बहुतरं वैषम्यमपि उपलभ्यते । आसु शिक्षासु पाणिनीयशिक्षा यादृशीं प्रसिद्धि प्राप्ता तादृशीं प्रसिद्धि मन्या शिक्षा नाप्तवती । तथ्योक्तिरियम् । अपरञ्चाचार्यपादैरुक्तं यत्--इयं शिक्षा अतिशयेन प्रसिद्धा लोकप्रिया चास्ति । सा च लौकिक-वैदिकोभयशास्त्रोपकारत्वात् अत्यधिका महत्त्वपूर्णा विद्यते । अस्यां शिक्षायां पंष्टिपरिमिताः श्लोकाः सन्ति । येषु उपचाणविधिसमन्वितानां विषयाणां सक्षेपेण महदुपकारकं विवरणमुपन्यस्तमस्ति । तद्यथा-शिक्षासङ्ग्रहे तत्रोच्चारण विधिद्विविधः सामान्यतो विशेषतश्च । यो विधिर्वर्णसामान्यं विषयीकरोति स सामान्यतः यथा--'व्याघ्री यथा हरेत् पुत्रान्' इत्यादिः । यश्च वर्णविशेषं विषयीकरोति । विशेषतः । यथा--'अलाबु वीणानिर्घोपः' इति । तदित्थमत्र-वर्णसामान्योच्चारण विधिः, अनुस्वारोच्चारण विधिः, रङ्गवर्णोच्चारणविधिः, उच्चारणे 'प्रातःसवनानि व्यवस्था च, इत्येतत् प्राधान्येन प्रतिपादितम् । एवम्भूताया महिमामण्डितायाः पाणिनीय शिक्षाया रचयितुर्विषये विद्वांसः सन्दिग्धाः सन्ति । ग्रन्थान्ते पाणिनेरुल्लेखो दाक्षीपुत्र इति नाम्ना कृतोऽस्ति । तत्प्रशं. सायाञ्चानेके श्लोकाः प्रदत्ताः सन्ति । अपरञ्चानेकत्र दृश्यते 'पाणिनिमुनिप्रणीतं शिक्षाशास्त्रम्' इत्यप्ययुक्तमेव प्रतिभाति । पाणिनिता प्रोक्तं पाणिनीयमिति विग्रह एव विरोधप्रदर्शने हेतुः । विद्वांस इत्यपि कथयन्ति यत्--पाणिनिः अस्य शिक्षा ग्रन्थस्य लेखको नास्ति, न वा भवितुमर्हति । पाणिनिमतानुयायिना केनापि वैयाकरणे नास्योपयोगिनो ग्रन्थस्य रचना विहिता इति । अस्मिन् विषये पण्डितप्रकाण्डैरिति हासलेखकः श्रीमद्भिर्युधिष्ठिरमीमांसकैः ‘शिक्षासूत्राणि' इत्यस्य भूमिकायां राष्ट्र भाषायां विस्तृतं पाण्डित्यपूर्ण विवेचनं कृतमस्ति तत्सारांशो यथा-- 'पाणिनीयशिक्षायाः सम्प्रति पाठद्वयं मिलति, प्रथमः सूत्रात्मको द्वितीयः श्लोकात्मकश्च । सूत्रात्मक-श्लोकात्मकयोः पाठयोरपि लघु-वृद्धसंज्ञकौ द्वौ पाठौ स्तः । आधुनिकेषु पाणिनीयवैयाकरणेषु पाणिनीयशिक्षायाः श्लोकात्मकपाठ एव प्रसिद्धो ऽस्ति । वैदिकाश्चापि वेदाङ्गान्तर्गतायाः श्लोकात्मिकायाः पाणिनीयशिक्षाया एव पाठं कुर्वन्ति । श्लोकात्मिकाया पाणिनीयशिक्षाया लघुपाठे पञ्चत्रिंशत् ( ३५ ) श्लोकाः सन्ति । वृद्धपाठे षष्टिपरिमिता श्लोकाः सन्तीति पूर्वमपि चचितम् । तत्र लघुपाठो याजुषपाठः वृद्धपाठश्च ऋक्पाठः । लघुपाठविषयेऽत्र मीमांसकमहोदयानां सुस्पष्टं मतमस्ति यत्--सं० १९३६ वैक्रमाब्दे प्रयागेऽनुसन्धित्सुना महात्मना श्रीमता स्वामिना दयानन्दसरस्वत्या पाणिनीयशिक्षाया यो हि लेखः सम्प्राप्तः, सः त्रुटितो लघुपाठात्मक एवासीत् । श्लोकात्मिकायाः पाणिनीयशिक्षायाः प्रथमः श्लोको वर्तते-- 'अथ शिक्षा प्रवक्ष्यामि पाणिनीयं मतं यथा । शास्त्रानुपूयं तद्विद्याद्यथोक्तं लोकवेदयोः' । अत्र 'पाणिनोयं मतं यथा' इति वचनेन सुस्पष्टं भवति यत्--श्लोकात्मिका शिक्षा मूलतः पाणिनि-प्रोक्ता न विद्यते। सा तु केनाप्यन्येन पाणिनीयं मतमाधृत्य रचिताऽस्ति । इलोकात्मिकायाः पाणिनीयशिक्षायाः प्रकाशनाम्न्याष्टीकाया रचयितु मते--अस्याः शिक्षायाः प्रवक्ता पाणिनेः अनुजः आचार्यः पिङ्गलोऽस्ति । तथा चोक्तं तत्र प्रकरणे-'ज्येष्ठभ्रातृभिविहितो व्याकरणेऽनुजस्तत्रभवान् पिङ्गलाचार्यः, तन्मत मनुभाव्य शिक्षा वक्तुं प्रतिजानीते--अथ शिक्षामिति ।। अनेन प्रकारेण ग्रन्थस्यान्तःसाक्ष्येन टीकाकर्तुश्च साक्ष्येन सर्वथा सुस्पष्टं भवति यत्--श्लोकात्मिकायाः पाणिनीयशिक्षायाः तल्लघुयाजुषपाठो भवेत्, स्यान्नाम वृद्धार्चपाठो वा, उभावपि पाठौ पाणिनिप्रोक्तौ न स्तः । अस्मिन् विषयेऽधुनापि विदुषामालोचकानां मध्ये वैमत्यं तिष्ठति । डॉ० रघुवीरमहोदयैरापिशलशिक्षा सूत्राणां हस्तलेखद्वयं प्राप्त्यनन्तरं श्रीसरस्वतीनां मतं संस्थापितम् । श्रीमता एम० ए० पदभाजा मनमोहनघोषेण तु स्वसम्पादितपाणिनीयशिक्षासूत्रे भूमिकायां तन्मतं खण्डि तम् । अलमत्र विवादेन । अत्र पाणिनीयशिक्षायां वर्ण्यविषयाः सन्ति---वर्णानां विधिपूर्वकमुच्चारणविधिः, तेषां समीक्षितानां वर्णानां संख्या निर्धारणम्, कण्ठ-ताल्वादिस्थानानि, आभ्यन्तरा बाह्याश्च प्रयत्नाः, अनुस्वारस्य यमानां चोच्चारणे विशेषाः, रङ्गस्योच्चारणे विशेषः, उरस्य हकारनिरूपणम्, जिह्वामूलीयोपध्मानीययोविमर्शः, वर्णोच्चारणे गुणदोष समीक्षणम् । वैदिकानां वेदाध्ययनरीतिः, त्रिभिः श्लोकैर्महर्षेः पाणिनेः स्तुतिः । इयं शिक्षा शिक्षासंग्रहे पुष्पिकायां वेदाङ्गनासिका शिक्षा निर्दिष्टा विद्यते । अत एतत्सुनिश्चितं भवति यत् वेदानां स्वाध्याये पाणिनीयशिक्षाया नितरामुपयोगिता सिद्धयति । आपिशलशिक्षा पाणिनीयशिक्षा च पाणिनीयशिक्षासूत्राणि आपिशलशिक्षासूत्रः सहाधिकांशतः समतां धारयन्ति । द्वयोः सूत्रयोः पाठानां तुलनया एतत्तु स्पष्टमेवास्ति यत् द्वयोः पाठः साम्यं वित्ति । यत्र च पारस्परिकं वैषम्यमस्ति--तत्र प्रवक्तृ-भेद एव कारणमस्ति । अथवा पाठान्तरमूलकं वा। पाणिनीयपाठे ऊष्मवर्णानां पक्षान्तरे विवृतकरणं प्रयत्नं कथितमस्ति तथा आपिशलिपाठे न । अयम् आपिशलि आचार्यः पाणिनेः पूर्ववर्ती आसीत् । यतो हि सिद्धान्तकौमुद्याम् अच्सन्धिप्रकरणे—'वा सुप्यापिशलेः' इति सूत्रमस्ति । तत्र वृत्तौ--अवर्णान्ता दुपसर्गाकारादौ सुब्धातौ परे वृद्धिर्वा स्यात् । अत्रैवोक्तं यत्--आपिशलिग्रहणं पूजार्थम् । इत्यनेन सिद्धयत्ययमाचार्यपाणिनेरपि पूजनीय आसीत् । द्वयोः सूत्रयोः साम्यमपि तथैव वर्तते । आपिश लिशिक्षासूत्रे-स्थान-करण-अन्तःप्रयत्न-बाह्यप्रयत्न स्थानपीडन-वृत्तिकार-प्रकरण-प्रक्रम-नाभितल-प्रकरणादीनि अष्टौ प्रकरणानि विद्य मानानि सन्ति । येषु अक्षराणामुत्पत्तिः, स्थान-प्रयत्नादीनाञ्च विवरणं विद्यते । पाणिनेः शिक्षासूत्रस्य वृद्धपाठे लघुपाठे वाऽपि आपिशलिशिक्षासूत्राणामिव क्रम प्रकरणादीनाञ्च साम्यमस्ति । इत्येव नहि सूत्रेष्वपि विशेषरूपेण समतोपलभ्यते । अपि च आपिशल्याधाचार्यसूत्राणामुद्धरणं श्रीमता वृषभदेवेन वाक्यपदीयटीकायां, हेमचन्द्राचार्येण स्वव्याकरणस्य बृहद्वृत्तौ, न्यासकारेण च स्वन्यासे उद्धृतमस्ति । चान्द्रशिक्षा व्याकरणशास्त्रस्येतिहासे आचार्यचन्द्रगोभिनश्चर्चा भूयसी वर्तते । इमे प्राचीना बौद्धवैयाकरणा आसन् । एभिर्यथा पाणिनेरष्टाध्यायीमवलम्ब्य महा भाष्यञ्चानुशील्य स्वव्याकरणस्य रचना कृता, तद्वत् पाणिनीयशिक्षासूत्राणामाधार माधृत्य स्ववर्णसूत्राणां रचना विहिता। एषां सूत्राणां संख्या एकपञ्चाशत् (५१) विद्यते । ऐतिहासिका विद्वांसः कथयन्ति यत्-इमानि सूत्राणि शर्मण्यदेशे प्रकाशिते चान्द्रव्याकरणस्यान्ते रोमनाक्ष रेषु मुद्रितानि मन्ति । तत्र प्रथमं सूत्रं--'स्थानकरण प्रयत्नेभ्यो वर्णा जायन्ते' अन्तिमञ्च सूत्रम् 'अन्तःस्थाद्विप्रभेदा रेफजिताः सानना सिका निरनुनासिका च' विद्यते । याज्ञवल्क्यशिक्षा इयं प्राचीना शिक्षा महर्षिणा याज्ञवल्क्येन प्रणीता विद्यते। याज्ञवल्क्यश्च मिथिलादेशस्यालङ्कारभूतः परमपिर्धर्मशास्त्रप्रणेताऽऽसीत् । याज. वल्क्यस्मृतौ 'मिथिलास्थः स योगीन्द्र' इति चचितत्वादयं योगिनाप्यग्रगण्य आसीत । मिथिलायां यजुर्वेदस्य सामवेदस्य च पठन-पाठनं प्राचीनकालादेव प्रवर्तते स्म । कथयन्ति सूधीजना यत् 'यजुआर, सामरि, अथरी' इत्यादयो ग्रामा वेदाध्ययनस केन्द्रभूता आसन् । याज्ञवल्क्यस्याश्रमभूतो ग्रामः योगिवनजगवन' अद्यापि तद्यशोगाथा गायति । __इयं शिक्षा परिमाणे बृहत्तमा विद्यते। अत्र श्लोकानां संख्या २३२ विद्यन्ते। अस्याः शिक्षायाः सम्बन्धः शुक्लयजुर्वेदस्य वाजसनेयीसंहितया वर्तते । अस्यां शिक्षायां वैदिकस्वराणामुदाहरणस्सह विशिष्टं विस्तृतञ्च वर्णनं प्रस्तुतमस्ति । लोप-आगम प्रकृतिभावानाञ्च चतुर्विधानां सन्धीनां विवेचनमप्युपलभ्यते । वर्णानां विभेदः, स्वरूपम्, पारस्परिक साम्यं वैषम्यं वा इत्येतेषां सुस्पष्टं वर्णनं विद्यते । शिक्षासंग्रहे प्रस्तावनायां भाष्यरूपेणतस्य विवेचनमस्ति, तद्यथा - 'अस्यां शिक्षायां वर्णसमूहं चतुर्धा विभज्य स्वराः, स्पर्शाः, अन्तःस्थाः, ऊष्माणः, इत्येवं रीत्या वर्णाः प्रतिपादिताः । अतोऽविशिष्टा अनुस्वारजिह्वामूलीयोपध्मानीय नासिक्यानुनासिक्यरङ्गा यमाश्च अत्र उक्ताः । यद्यप्यत्र एषां वर्णानां सङ्कलिता संख्या न निर्दिष्टा, नापि क, ख इत्येवं रीत्या विशिष्य वर्णाः प्रतिपादिताः, तथापि एतद् ग्रन्थानुशीलनायां अप्रतिषिद्धं परमतम् अनुमतं भवति, इति न्यायं पुरोधाय अष्टषष्टिर्वर्णाः शिक्षाकाराभिमता इति निष्कर्षः आसादितोऽस्माभिः, इत्यादि प्रतिपादनेन शिक्षाया वैशिष्टयं सुतरां सिद्धचति' । अस्याः शिक्षायाः प्रारम्भिकश्लोको यथा- 'उदात्तश्चानुदात्तश्च स्वरितश्च तथैव तत् । लक्षणं वर्णयिष्यामि दैवतं स्थानमेव च' ।। १ ।। अन्तिमश्लोको यथा - 'युक्तियुक्तं वचो ग्राहयं न ग्राहयं गुरु गौरवात् । सर्वशास्त्र रहस्यं तद् याज्ञवल्क्येन भाषितम् ॥ २३२ ॥ वाशिष्ठी शिक्षा इयं पुरातनी शिक्षा महर्षिणा वशिष्ठेनानुप्राणिता निर्दिष्टा च विद्यते। तद्यथा तत् शिक्षाप्रारम्भे एव - 'अथ शिक्षा प्रवक्ष्यामि वाशिष्ठस्य मतं यथा । सर्वानुक्रममुखत्य ऋग्यजुषोस्तु लक्षणम्' ॥१॥ इति श्लोकानूसारमेव इयं शिक्षा ऋग्य जुविभागात्मिका वाशिष्ठी शिक्षा कथ्यते । शिक्षेतिहासविदो विद्वांसः कथयन्ति यत् --अस्याः शिक्षायाः सम्बन्धो वाजसनेयी संहितया सह विद्यते । अस्यां संहितायां समागतानाम् ऋकमन्त्राणां यजुर्मन्त्राणां च पार्थक्यमत्र महता विस्तरेण कृतमस्ति । एतच्छिक्षानुसार शुक्लयजुर्वेदस्य समग्रायां संहितायां ऋग्वेदीयमन्त्रा १४६७ मुनिषड्वेदभूमिता: परिमिताः सन्ति यजुषाञ्च सं० २८२३ रामाक्षिवसुयुग्मकाः परिमिताः सन्ति । अयं संख्याविभागो वेदाध्ययन कर्तभ्यश्छात्रेभ्यो विद्वद्भयश्च महदुपकारकोऽस्ति । उपर्युक्तस्य विचारस्य भाष्य भूतोंऽशः शिक्षासंग्रहे निम्नाङ्कितरूपेणास्ति– 'अस्यां शिक्षायां शुक्लयजुर्वेदसंहितायां प्रत्यध्यायं कति यजूंषि कति च ऋचः इत्येव संख्यातम् । यजुःशब्देन गद्यात्मको मन्त्रः, ऋक्शब्देन छन्दोबद्धो मन्त्रः उच्यते । एतत् संख्यानस्य अयमेवोपयोगो भवितुमर्हति यत्—यथा काव्येषु पूराणेषु च बहवः श्लोकाः प्रक्षिप्ताः भवन्ति, येन काव्यादीनां मूलं स्वरूपं विदारितमेव भवति । अयमेव प्रक्षेपजनित विक्षेपो वेदे मा भवत्, अतः ऋचां यजुषां च परिगणनमेव कृतम् । इत्यलमतिविस्तरेणास्मिन् विषये। कात्यायनी शिक्षा महर्षिणा कात्यायनेन प्रणीतेयं शिक्षा कात्यायनी शिक्षा कथ्यते । अस्यां शिक्षायां केवलं त्रयोदश श्लोकाः सन्ति । येषु वेदे प्रयुक्तस्वराणां तत्रापि विशेषेण स्वरितस्य लक्षणोदाहरणपूर्वकं निरूपणमस्ति । पर्यवसाने च स्वरित लक्षणचतुष्टयस्य जात्याभिनिहितक्षेप्रप्रश्लिष्टस्य पितृदानवद् हस्तं कृत्वा स्वरयितव्य मिति पितृश्रवणमुक्तम् । पितृणां तर्पणकाले पिण्डदानसमये वा यादशाकारं हस्तं कृत्वा अन्नं पिण्डो वा दीयते तादृशाकारता एवं हस्तस्य जात्यादि स्वरितोच्चारणकाले इत्याशयः । तद्यथा प्रथमे श्लोके 'यदात्तात्परं नीचं स्वार्थं तत्परतो न चेत् ।। उदात्तात्स्वरितं वा स्याद्यत्र स्यात्स्वरित वदेत् ।।१।। अन्तिमश्लोको यथा - 'यतीचं पदकाले तत्संहिताया तथैव च ।। उक्तं वा नीचहीनं चेपितृश्रवणं तद्भवेत् ॥ १३ ॥ एषु श्लोकेषु जयन्तस्वामिनो व्याख्या विद्यते। शिक्षासंग्रहे इयं कात्यायनी शिक्षा दुर्विज्ञेया कथिताऽस्ति । स्वामिनो व्याख्यानत्वात् सुविज्ञेया सजाता। पाराशरी शिक्षा महर्षिणा पाराशरेण विरचितेयं शिक्षा पाराशरी-शिक्षा कथ्यते। अस्याः शिक्षाया महती उपयोगिता निर्दिष्टा ग्रन्थकारेण । तदनुसारं सर्व शास्त्रेषु अस्याः शिक्षाया महत्त्वं गीयते । तत्र स्पष्टरूपेणोद्घोषितमस्ति यत् 'यथा देवेषु विश्वात्मा यथा तीर्थेषु पुष्करम् । तथा पाराशरी शिक्षा सर्वशास्त्रेषु गीयते' ॥ अस्यां शिक्षायां षष्टयुत्तरैकशतसंख्यकाः ( १६० ) इलोकाः सन्ति । तेषु स्वरवर्ण सन्ध्याद्यावश्यकविषयाणां मार्मिक विवेचनमस्ति । शिक्षासम्म भूमिकायां शिक्षाया व्याल्याने विद्यते यत्-'अस्या शिक्षायामपि विमानस्य त्रिवतस्य विरूपत्य त्रिस्थानस्य त्रिगुणस्य प्रणवस्य विचारं विधाय वेदान्तर्गतप्रथमकण्डिकासू अक्षर संख्यादिविचारः, स्वराणां पौर्वापर्यविचारः, को लघुः कश्च लघुतरः, को गुरुः, की गरुतरः एवं वर्णानां विन्यासविचारः, वर्णोच्चारणे यथास्थितिभावः, कार्यः प्रमादो न विद्यते। अत एवोक्तं पाराशरेणान्तिमायां शिक्षायाम्-- ‘एवं ज्ञात्वा पठेद्यस्तु स गच्छेद् वैष्णवं पदम् । शब न मे प्रियो द्विजः कश्चिच्छुद्धपाठी त्वतिप्रियः ॥ १५९ ॥ इयं शिक्षा महर्षिणा पाराशरेण विप्राणां हितकाम्यया, शिष्याणामुपकाराय परलोकहिताय च प्रोक्ता। अपरञ्च-अस्यां शिक्षायां सन्ति बहुविधाः लोकोपयोगिन्यः शिक्षाः याः मानवान् सन्मार्गे उन्मुखी कुर्वन्ति प्रेरयन्ति च ज्ञानाय । तद्यथा  - 'पठित्वा चतुरो वेदान् सर्वशास्त्रमनेकधा। यो हि ब्रह्म न जानाति मूर्खः पाठे शठो यथा ॥ १४९ ।। अन्यच्च 'यथा खरश्चन्दनभारवाही भारस्य वेत्ता न तु चन्दनस्य । तथा हि विप्राः स्मृतिवेदपूर्णा ज्ञानेन हीना: खरवद्वहन्ति ।। १५० ॥ आहारनिद्राभयमैथुनञ्च समानमेतत्पशुभिर्नराणाम् । ज्ञानं हि तेषामधिको विशेषो ज्ञानेन हीनाः पशुभिः समानाः ॥ १५१॥ इत्यलं पल्लवितेनास्याः शिक्षाया वैशिष्टय विषये। माण्डव्यशिक्षा महर्षिणा माण्डव्येन विरचितेयं शिक्षा माण्डव्यशिक्षा कथ्यते। सा क्वचित् माण्डवी शिक्षाऽपि निगद्यते। अस्यां शिक्षायां विशेषतः ओष्ठ्यवर्णानां विवेचनमस्ति । तद्यथा ग्रन्थारम्भे - 'अथातः सम्प्रवक्ष्यामि शिष्याणां हितकाम्यया। माण्डव्येन यथा प्रोक्ता ओष्ठ्यसंख्या समाहृता' ॥ अस्याः शिक्षाया आन्तरङ्गिकः सम्बन्धः शुक्लयजुर्वेदेन सह विद्यते । अत्र विशेषतः वाजसनेयीसंहितायां समागतानामोष्ठयवर्णानां सङ्ग्रहो विद्यते । ग्रन्थकारेण समग्रा संहिता विधिवदधीत्योपादेयोऽयं ग्रन्थो विलिखितः । अन्येभ्यः शिक्षा-ग्रन्थेभ्योऽस्य वैशिष्टयमवलोकनेनैव प्रतीयते। अन्यशिक्षाग्रन्थानामपेक्षया स्वराणां वर्णानां तथा न विचारः कृतः यथा ओष्ठयवर्णानां विपुलांशेनात्र विचारः सन्निवेशितः । इत्येव नहि सूक्ष्मदृष्टया अवलोक नेन प्रतीयते यदत्र यजुर्वेदसंहितायां प्रत्येकस्मिन् अध्याये कियत्संख्यकानि बकारघटि तानि पदानि सन्ति । तानि च कतिवारं अध्याये प्रयुक्तानि सन्ति इत्यपि प्रत्यपादि । भाषाव्यवहारे लेखने च बहुधा दृश्यते यद्विद्वांसोऽपि यथास्थित्युच्चारणं न कुर्वन्ति ।। कुत्र वकारोच्चारणं कर्त्तव्यं कुत्र च बकारोच्चारणं कर्त्तव्यमित्यत्र त्रुटि: जायते । लेखने तु कथैक नास्ति । अलङ्कारशास्त्रे यमकाद्य लङ्कारेषु-अनुप्रासादिषु वा वर्ण साम्येन यथार्थोच्चारणं न कुर्वन्ति । धकार-नकारयोरैक्यमुद्घोषयन्ति । एतदव्यवस्था साङ्कर्ये वा मूले वेदे मा भवतु, इत्याशयेन परिगणनमावश्यकमासीत् । अत्रायमाशयः-- प्रचलितायां भाषायामनेकत्र शब्दव्यवहारेषु साङ्कर्यं दृश्यते तत्र प्रवीणः शाब्दिकैः किर्ते शक्यते । मुख्यतः वकार-बकारयोः शब्दयोः सम्भाषणे लेखने वा हदि शडा जागति, किमत्र भाव्यमिति वकारः बकारो वा यथा 'वाल्हीक'शब्दे 'बाहीक' शब्दे वा। पुराणेषु काव्येषु स्मृतिषु वा प्रकरणादीनामूहापोहेन निश्चेतुं शक्यते यत् किमत्र भाव्यमिति । न च तादृशी स्थितिवेदे दृश्यते-तत्र तु क्वचित् व्यत्ययभावे नान्यवर्णप्रयोजने भिन्न वर्णोऽपि योग्यतां लभते, यथा--'तमसो गा अदुक्षत्'-इत्यस्मिन स्थाने धकारसम्भावित स्थाने दकार एव साधुः गण्यते। इत्यादि निर्णयार्थमेवेयं शिक्षा प्रवर्त्तते । विद्वज्जनाः विदन्ति यदथर्ववेदीयदन्त्योष्ठविधिर्नामकः ग्रन्थोऽस्ति. यस्मिन् अथर्ववेदसंहितायां समागतानां वकार-बकारप्रयुक्तानां पदानां परिसंख्यानं विद्यते । अतः इयं शिक्षा सोद्देश्या परोत्कृष्टा च विद्यते। अस्यां शिक्षायां चत्वारिंश न्मन्त्रमिताः ( ४० ) शिक्षाः सन्ति । अमोघानन्दिनी शिक्षा इयं शिक्षा यथार्थनाम्नी वर्तते । अत्र ग्रन्थक; यथा प्रतिज्ञातं तदनुसारेण इयममोघानन्दकारिणी शिक्षा विद्यते। अर्थात् अमोघम् आनन्दं प्रददाति या साऽमोघानन्दिनी । अस्मिन् विषये ग्रन्थादावुक्तं यत् 'अथ शिक्षा प्रवक्ष्यामि ह्यमोघानन्दकारिणीम् । यस्याः श्रवणमात्रेण सर्वत्र विजयी भवेत् ।। अस्यां शिक्षायां त्रिशंदुत्तरशतश्लोकाः (१३०) ( इति यावत् ) श्लोकाः सन्ति । येषु स्वराणां वर्णानाञ्च सूक्ष्मातिसूक्ष्मो विचारो वर्त्तते । यथोक्तं तत्रैव - 'ओष्ठ्या दन्त्या लघुश्चैव पुनरेव लघूत्तरः । नादनासिक्यसहिताँल्लक्षणानि पृथक् पृथक् ॥ इति निरूपणानन्तरं संहिताग्रन्थे ओष्ठ्यादिवर्णानां परिसंख्यानमादौ कृतम् । तत्र पञ्चविंशतिकारिकापर्यन्तं वकारघटिताः, तद्घटिताश्च शब्दाः परिगणिताः, तत्र सूक्ष्म-सूक्ष्मातिस्वरूपाणां विवेचनं विद्यते । अस्यां शिक्षायां सर्वतोऽधिकं वैशिष्टय न्त्विदमस्ति यत् वर्णानामुच्चारणे सर्वदा अनुभूतानां विषयाणामेवोपमाभावेन तुलनां करोति ग्रन्थकारः । तद्यथा कतिपयपद्येषूदाहरणमुखेन प्रस्तूयते - 'शून्ये गृहे पिशाचोऽपि गर्जते न च दृश्यते । एवं वर्णाः प्रयोक्तव्या उपज्ज्मन्निति निदर्शनम् ॥ ५० ॥ लोहकार इवा, कर्म भस्मसात् कुरुते यदि । एवं वर्णाः प्रयोक्तव्याः संवत्सरो निदर्शनम् ।। ५४ ॥ यथा मीनार्थिनः पक्षिणऽउत्पतन्ति पतन्ति च। एवं वर्णाः प्रयोक्तव्याः कल्ल्याण्य इति दर्शनम् ॥ ५६ ।। कूर्मपृष्ठं परित्यज्य कर्त्तव्यमश्वस्थपत्त्रवत् । एवं हि कुरुतेऽभिशो देवस्य त्वेति दर्शनम् ।। ५७ ॥ कुक्कुटः कामलुब्धो वा ककारद्वयमुच्चरेत् । एवं वर्णाः प्रयोक्तव्याः कुक्कुटोऽसि निदर्शनम् ।। ५८ ॥ यथा बालस्य सर्पस्य निश्श्वासो लघुचेतसः । एवमूष्मा प्रयोक्तव्यो हकारपरिजितः ॥ ६१॥ यथा पुत्रवती स्नेहाच्चुम्बती च पुनः पुनः । तन्मुखं कुरुते प्राज्ञो युञ्जानऽइति दर्शनम् ।। ६२ ॥ यथा कामातुरा नारी शब्दं करोति यादृशम् । तच्छब्दं कुरुते प्राज्ञः सिॐ ह्यसि निदर्शनम् ॥ ६३ ॥ यथा मर्कटयोयुद्धं रोषेण प्रतिधावति । एवं वर्णाः प्रयोक्तव्याः किकिदीवि निदर्शनम् ॥ ६४ ॥ मूत्रं करोति वडवा योनि कुर्वीत यादृशीम् । तन्मुखं कुरुते प्राज्ञः स दुन्दुभे निदर्शनम् ।। ६५ ।। एवमत्र-पिशाचस्य गर्जनं, लौहकारस्य भर्जनं, पक्षिणां पतनोत्पतनं, कुक्कुटानां गतिः, बालस्य सर्पस्य श्वासचलनं, कामातुरायाः नार्यः कामावस्थाचरणम्, वडवायाः मूत्रविधानक्रियास्वरूपम्, इत्येते लौकिकविषयाः सन्ति, येषामुदाहरणमुखेन वर्ण शिक्षायां व्यवहाराः सन्ति ।। अस्याः शिक्षाया एकं सङ्क्षिप्तं संस्करणमप्युपलभ्यते । यस्मिन् केवलं सप्तदश ( १७ ) श्लोकाः सन्ति । माध्यन्दिनी शिक्षा यतः माध्यन्दिनमहर्षिणा प्रणीतेयं शिक्षा वर्तते, अतो माध्यन्दिनी शिक्षा निगद्यते । कोऽयं माध्यन्दिनो माध्यन्दिनं वा, माध्यन्दिनस्तु वाजसनेयिसंहिताया एका शाखा, माध्यन्दिनन्तु शुक्लयजुर्वेदस्यका शाखा यस्यानुसरणं माध्यन्दिनः करोति। अस्यां शिक्षायां विशेषतः द्वित्वनियमानां विचारः प्रवर्त्तते । तथा चाह अ ग्रन्थकारः-- 'स्वराद् द्वित्वमवाप्नोति व्यञ्जनं व्यञ्जने परे । हरौ न यद्यचः पूवौं निमित्तं व्यञ्जनस्य च ॥ अत्र चत्वारिंशत् गद्यखण्डेषु वणितेयं शिक्षा विद्यते। अस्याः पुष्पिकायामुक्त मस्ति यत्--‘एवं चतुष्षष्टयुत्तरशतं लोपाः । एकादशोत्तरमष्टादशशतैः सहेति' । एतेनैवास्याः शिक्षाया वैशिष्टयं सिद्धयति । अत्रैका 'लघुमाध्यन्दिनीया शिक्षा' अपि विद्यते। यस्यां शिक्षायां वैदिकसन्धि विचारो विसर्गोच्चारणविधिः उदात्तादीनामगुल्या निर्देशप्रकारश्चेति विषयत्रयं ह प्राधान्येन निरूपितम् । इयं पद्यात्मिका वर्तते । अष्टाविंशतिः श्लोका अत्र विराजन्ते ।। वर्णरत्नप्रदीपिका शिक्षा-प्रस्तुतेय शिक्षा वर्णरत्नप्रदीपिका वस्तुतः वर्ण (अक्षर )रलाना प्रदीपिका-प्रकाशिफा विद्यते । अयं महनीयः शिक्षाग्रन्थो भारद्वाजगोत्रोत्पन्नेन केनापि--अमरेशनामकेन विदुषा विरचितः। तथा चोक्तं वर्णरत्नप्रदीपिकायामेव - 'उत्पन्नो यः स्तुते वंशे बुद्धिमान् कृतनिश्चयः । अमरेश इति ख्यातो भारद्वाजकुलोद्वहः' ।। अयम् अमरेशः भगवतः श्रीकृष्णस्य परमोपासक आसीदिति तद्ग्रन्थेनैव प्रमाणी भवति । तत्र कल्याणप्राप्त्यर्थं सर्वात्मना श्रीकृष्णं स्तौति, तद्यथा-- 'श्रेयो दिशतु नः कृष्णः कंसमातङ्गकेशरी । राधाकेलिकलाऽभिज्ञो गोपीवादकुतूहली' । इयं शिक्षा प्रातिशाख्यानुसारिणी वर्तते तथा च बालानां वर्णज्ञानादिहेतवे पाठशुद्ध यर्थञ्च विरचिताऽस्ति । अस्मिन् शिक्षाग़न्थे--सप्तविंशत्युत्तरशतद्वय( २२७ ) श्लोकाः सन्ति । तेषु तेषु श्लोकेषु वर्णानां स्वराणां सन्धीनाञ्च साङ्गोपाङ्गं विस्तरेग विवेचनमस्ति । संक्षेपेणतत्कथने न कापि विप्रतिपत्तिर्वर्तते यदियं शिक्षा मन्त्र रहस्यस्य मञ्जूषा वर्तते इत्येव नहि एतत् सर्वं विदित्वा कोऽप्यध्येता ब्रह्मलोके सादरं महीयते = पूज्यते । अस्य शिक्षाग्रन्थस्य पठनस्य धारणस्य च फलश्रुतिरपि विलक्षणव । तद्यथा 'अनेन विधिना वेदं योऽधीते श्रद्धया द्विजः । सोऽश्वमेधसहस्रस्य फलं प्राप्नोति पुष्कलम् ॥ २२५ ।। रहस्यं यो न जानाति लक्षणं चार्षकादिकम् । सोऽध्यापनेन योग्यः स्याज्जपहोमादिकर्मसु ॥ २२६ ॥ अमरेशकृतामेतां शिक्षां यो धारयेत्सुधीः । विद्वज्जनसभामध्ये जयं स लभते ध्रुवम् ॥ २२७ ॥ केशवी शिक्षा प्रस्तुतेयं शिक्षा प्रतिज्ञासूत्रानुसारिणी विद्यते । अस्याः शिक्षाया रचयिता मुनेः आस्तीकस्य वंशजस्य गोकुलदैवज्ञस्य पुत्रः केशवदैवज्ञ आसीत् । अयं केशवदैवज्ञो ज्योतिषशास्त्रस्यापि मर्मज्ञो विद्वान् आसीत् । आस्तीकमुनेश्वास्तिकता तु सुप्रसिद्धैवास्ति । यस्य आख्यां श्रुत्वैव क्रोधयुताः सर्पा अपि इतस्ततः पलायन्ते । एवम्भूतस्य महिमान्वितस्य महामुनेः अयम् अपत्यश्रेणीकः । इयं शिक्षा प्रकारद्वयस्योपलब्धा भवति । तत्र प्रथमायां शिक्षायां माध्यन्दिन शाखासम्बद्धानां परिभाषाणां विस्तृतं विवेचनमस्ति । प्रतिज्ञासूत्रस्य नवसंख्यकानां सूत्राणां विस्तृतेनोदाहरणमुखेन व्याख्यानमत्र सन्निविष्टमस्ति । अपरञ्च-वेदमात्र विषयकः सन्धिविचारोऽप्यादितः अन्तं यावत् कृतः । अस्य द्वितीया शिक्षा च पद्यात्मिका वर्तते, यस्याम् एकविंशतिपद्येषु स्वरस्य विस्तृतः विचारः विद्यते । मल्लशमंशिक्षा यतः श्रीमता मल्लशर्मणा वेदाध्ययनस्य प्रक्रियां सूदढीकरणाय हस्तस्वरप्रक्रियादीनां योजनां विधायेयं शिक्षा विनिर्मिता, अत इयं शिक्षा मल्लशर्म शिक्षा कथ्यते वेदाध्ययनतत्परैर्वैदिकैः । अयं मल्लशर्मा स्वपरिचयं शिक्षान्ते ददाति, तदनुसारमयं कान्यकुब्जदेशीय-उपमन्युगोत्रीय-अग्निहोत्री-वाक्पतितनूज-पितृभक्त घाटमपुरवासि-मल्लशर्मा आसीत् । तथा चोक्तं तत्र शिक्षायाम्- 'श्रीमता कान्यकुब्जेन हयुपमन्य्वग्निहोत्रिणा । श्रीमद्वेदस्वरूपाणां श्रीमद्वाक्पतिशर्मणाम् ।। सूनुना पितृभक्तेन मल्लविप्रेण धीमता'। अस्यां शिक्षायां पद्यानां संख्या पञ्चषष्टिमिता ( ६५ ) विद्यते । तथा चार शिक्षाया रचनाकाल: १७८१ वैक्रमे वर्षे, कातिके मासे, शुक्लपक्षे एकादश्यां शा दिवसे समाप्तिमगादिति तत्रस्थश्लोकाभ्यां प्रमाणितो भवति । तद्यथा-- 'विक्रमार्कगताब्देषु चन्द्रवस्वगभूमिष । ऊर्जमासे सिते पक्षे ह्येकादश्यां शनेदिने । कृतेयं बालबोधाय स्वहस्तस्वरप्रक्रिया' । इति । स्वराङ्कुश-शिक्षा अस्यां शिक्षायामादितः समाप्तिपर्यन्तम् उदात्तादिस्वराणामेव प्राधान्येन विवेचनमस्ति । तथा चोक्तं ग्रन्थकारेण ग्रन्थादावेव--'वक्ष्येऽहं स्वरनिर्णय । मि'ति । पञ्चविंशतिपद्येषु ग्रथितयं शिक्षा श्रीमता जयन्तस्वामिना विरचिता। केचन विद्वांसो रावणकृता 'स्वराङकुशा शिक्षा' इत्यपि प्रतिपादयन्ति, तच्छोधनीयम् । यतो हि पुष्पिकायान्तु उक्तमस्ति यत् 'जयन्तस्वामिना प्रोक्ताः श्लोकानामेकविंशतिः । स्वराङ्कुशेति विख्याता बह्वचां स्वरसिद्धये ॥ २३ ॥ एतदनन्तरमपि श्लोकद्वयमुपलभ्यते । अतोऽत्र पञ्चविंशति श्लोकाः सन्ति । षोडशश्लोकी शिक्षा यतः षोडशसंख्यकैः श्लोकैरियं शिक्षा परिपूर्णा भवत्यत षोडशश्लोकी शिक्षेयमभिहिता भवति । श्रीमता रामकृष्णेनेयं शिक्षा विरचिताऽस्ति । अस्यां शिक्षायां त्रिषष्टि वर्णाः परिसंख्याताः सन्ति । तेषु वर्णेष द्वाविंशतिसंख्यकाः स्वराः, त्रयस्त्रिशद् संख्यकानि व्यञ्जनानि, चतुस्संख्यकाः यमाः एतदतिरिक्तमनु स्वारविसर्गजिह्वामूलीयोपध्मानीयाश्च सम्मिलिताः भवन्ति । अपरञ्चात्र-द्वाविंशति स्वरसंख्याप्रतिपादनेन न दीर्घलकारो गृहीतः ग्रन्थकारेण । अस्याः शिक्षायाः प्रवक्ता स्वयं स्वयम्भूः विद्यते, अन्यच्च वाच उच्चारणविधि रस्याः प्रयोजनकर्तृत्वं विद्य ते । तत्रादावेव ग्रन्थकारः प्रोवाच - 'अथ शिक्षा प्रवक्ष्यामि वाच उच्चारणे विधिम् । यथा संव्यवहारेषु स्वयं प्रोक्ता स्वम्भवा' ॥ अपरञ्चास्याः शिक्षायाः प्रतिदिनं पठनेन 'यत्किञ्च जगत्यां जगत्' तत्सर्वं प्राप्नो तीति वैशिष्टयम् । तथा चाह ग्रन्थकारोऽन्तिमे श्लोके - 'शिवा यान्निसृतां शिक्षा प्रयतो यः पठेदिह । पुत्र-कीत्ति-धनायुष्मान्त्स्वर्गेऽतिमश्नुते' ॥ अवसाननिर्णयशिक्षा अस्याः शिक्षाया लेखकः कश्चित्विपश्चित् 'अनन्तदेव' संज्ञको विद्यते । अनेन विदुषा शुक्लयजुर्वेदसम्बद्धाः शिक्षाः विरचिताः । अस्या शिक्षायां विशेषरूपेणावसानस्य निर्णयो वर्तते । एष्ववसानेषु निरवसानानि, मध्या वसानानि, अवसानानि, चतुरवसानानि, पञ्चावसानानि, नवावसानानि मन्त्रखण्डानि च प्रदर्शितानि सन्ति । अस्य विदुषः प्रज्ञानं गणेशप्रसादादभूदिति ग्रन्थारम्भे संसूचितं भवति । तद्यथा - 'नमस्कृत्य तु तं देवं शङ्करस्य सुतं प्रभुम् । यस्य प्रसादाद्देवस्य बुद्धिभेदोऽत्यभून्मम' ॥ अपरञ्चास्याः शिक्षाया निर्माणकाल: परवतियुगे १९४६ मिते वर्षे ग्रन्थपुष्पिकया प्रमाणितो भवति । तद्यथा पुष्पिकायाम्  - 'रसवेदाङ्केन्दुमिते (१९४६) फाल्गुने शुक्लपक्षके । पूर्णिमायां गुरोर्वारेऽवसानान्यङ्कितानि वै॥ स्वरभक्तिलक्षणपरिशिष्टशिक्षा द्विचत्वारिंशत्पद्येषु ग्रथितेयं शिक्षा यथार्थ - नाम्नी स्वरभक्तिलक्षणपरिशिष्टशिक्षा कथ्यते । इयं शिक्षा च महर्षिणा कात्यायनेन न विरचितेति ग्रन्थपुष्पिकया एव ज्ञायते, तद्यथा - ज्ञात्वैतन्मनुजो याति ब्रह्मलोकं सनातनम् । इति कात्यायनेनैव परिशिष्टं कृतं मुदा ॥ अपरञ्चास्यां शिक्षायामष्टौ स्वराः वर्णिताः सन्ति । तेषां नामानि च सन्ति – (१) तैरोविराम, (२) क्षेत्र, (३) तैरोव्यञ्जन, (४) तथाभाव्य, (५) अभिनिहित, (६) जात्य, (७) पादवृत्त, (८) प्रश्लिष्ट इति । एतेषामुदा हरणानि च वैदिकानि ग्रन्थे निर्दिष्टानि सन्ति । अन्यच्च - वर्णोच्चारणविधानं, करिण्यादिपञ्चविधस्वराणां लक्षणानि मन्त्रभागे समागतानि चोदाहरणानि प्रयुक्तान्यत्र सन्ति । तथा चाह ग्रन्थकारो ग्रन्थादौ - 'अथातः सम्प्रवक्ष्यामि सर्वलक्षणलक्षिताम् । शिक्षा समासतस्तत्र स्वरास्त्वष्टौ प्रकीतिताः ।। तैरो विरामः क्षेप्रश्च तैरो व्यञ्जकस्तथा। भाव्योऽभिनिहतो जात्यः पादवृत्तश्च सप्तमः ॥ प्रश्लिष्ट इति विज्ञेयाः....... अनेन प्रकारेणेयं शिक्षा सर्वलक्षणलक्षिता विद्यते । प्रातिशाख्यप्रदीपशिक्षा विविधमहिमामण्डितेयं शिक्षा शिक्षा-ग्रन्थेषु मुख्यतमा विद्यते । अस्योपादेयत्वं निर्विवादमस्ति । अस्याः शिक्षाया लेखकः सदाशिवतनयः बालकृष्णनामकः कश्चिद् विपश्चिद् विद्यते इति तद्ग्रन्थेनैव सूच्यते । तद्यथा - 'सदाशिवतनूजेन बालकृष्णेन धीमता। प्रातिशाख्यप्रदीपाख्या शिक्षा सम्यङ् निरूप्यते ॥ अस्यां शिक्षायां प्राचीन ग्रन्थोक्तमतान्याहृत्य स्वर-वर्णादीनां शिक्षायाः सर्वविध विषयाणां पुष्कलं विवेचनमुपलभ्यते । यथोक्तं ग्रन्थकारेणैव-- 'प्रातिशाख्यं च शिक्षाश्च सम्यगालोच्य यत्नतः । वैदिकानां सुबोधाय सम्यक् पाठस्य सिद्धये ॥ अत्र पर्व वेदाध्ययनप्रकारो याज्ञवल्क्यमतेन निरूपितः । तदनु उच्चरुदाना सत्राणां प्रतिज्ञासूत्रानुसारं व्याख्यातमस्ति । एवमेव कतिपयपाणिनीयसूत्राय सन्ध्यादीनां विचारोऽपि सुव्यवस्थितो वर्तते । आकृत्या विषयनिरूपणेन चेयं महत्तमा विद्यते। नारदीयशिक्षा (सामवेदीया विशेषतः ) अस्याः शिक्षायाः संज्ञावधारणराप निश्चीयते यदियं देवर्षिणा नारदेन प्रवर्तिताऽऽसीत् । अस्या महनीयायाः शिक्षा व्याख्यात्रा श्रीमता भट्टशोभाकरेणाप्युद्घोषितं यत् 'प्रणम्य परमात्मानमृक्सामस्वरविग्रहम् । मुनिना नारदेनोक्तां गिक्षां व्याख्यातुमिष्यते ॥ इयं शिक्षा वस्तुतः सर्वेषां वेदानां स्वरोच्चारणविधि प्रतिपादयति किन्तु साम वेदस्य प्राधान्यं विद्यते। अत एव विद्वांमः मामवेदसम्बद्धेयं शिक्षा स्वीकुर्वन्ति । अस्मिन् विषये भट्टमहोदयेन व्याख्यातं यत् - 'अथ सामसंहिताध्ययनादनन्तरमत इति संहिताध्ययनात् क्षिप्रं सर्वेषां शास्त्राणा मृक्सामगतानां निश्चय सम्यक् स्वरूपप्रतिपत्तिवेदमयोच्यमानं जानीयादिति भगवा नारदः सामान्येन शिष्यं प्रत्याह—सामान्यभूत ओङ्कारगतस्वरूपः उच्च-नीच-विशेषे उच्चतरे-उच्चतमे नीचे-नीचविशेषे नीचतरे नीचतमे च स्थानाभिव्यज्यमानः स्वरा न्यत्वं नाना स्वरतां प्रतिपाद्यत इति' । अन्यच्च ऋक्सामयजुरङ्गानि ये यज्ञेषु प्रयुञ्जते । अविज्ञानाद्धि शास्त्राणां तेषां भवति विस्वरः ॥ ४ ।। सामवेदे तु वक्ष्यामि स्वराणां चरितं यथा। अल्पग्रन्थं प्रभूतार्थं श्रव्यं वेदाङ्गमुत्तमम्' । अत्रायमाशयो विद्यते यत्-सामवेदस्वराणां मूलभित्तिपरिज्ञानायेयं शिक्षा---- अतिशयेनोपयोगिनी विद्यते । कण्डिकासु विभक्तेयं शिक्षा द्वितीयप्रपाठके पूर्णा भवति । कतिपयोपयोगिन्यः शिक्षाः 'यथा खनन् खनित्रेण भूतले वारि विन्दति । एवं गुरुगतां विद्यां शुश्रूषुरधिगच्छति ।। सुश्रूषारहिता विद्या यद्यपि मेधागुणः समुपयाति । बन्ध्येव यौवनवती न विद्या फलवती भवति' ।। गौतमी शिक्षा ( सामवेदीया ) महर्षिणा गौतमेन प्रवर्तितत्वादियं शिक्षा गौतमी शिक्षेति नाम्न्या कथयन्ति सामवं दिकाः । अस्यां शिक्षायां प्रपाठकद्वयं वर्तते । प्रथमे प्रपाठके अष्टौ नव वा द्वितीये प्रपाठके च सप्तसंख्यका अवान्तरनियमाः सन्ति । पर्यन्ते संसूचितमस्ति यत्-'गौतमेनोक्तं न सप्ताक्षरात्परः संयोगो भवत्येषा सहस्र वर्मात्मा नानावर्तिविभूषिता, संयोगशृङ्खलानाम साम वेदनिबन्ध नादिति । अत्र प्रारम्भे एव 'अथ त्रयस्त्रिशद् व्यञ्जनानि भवन्तीति प्रतिपाद्य व्यञ्जनानां त्रयस्त्रिशद् संख्या निर्धारिता, अनन्तरं त्रिविधः संयोगपिण्डो भवति इत्युक्तं, तद्यथा - अपिण्डो दारुपिण्ड उर्णपिण्डश्च। तत्र यमसहितमयस्पिण्डम्, दारुपिण्डमन्तस्थैर्ययुक्तम्, यमान्तस्थवर्जन्तूर्णापिण्डमित्यन्तस्थयमसंयोगे विशेषो नोपलभ्यत इत्यशरीरं यम विद्यादन्तस्थः पिण्डनायकः । विंशतिः आनन्त्याः भवन्ति । अपि च द्वचक्षराणां, यक्षराणां, चतुरक्षराणां, पञ्चाक्षराणां, पडक्षराणां सप्ताक्ष राणां च द्विर्भावाः समुदाहृताः सन्ति । लोमशी शिक्षा (सामवेदीया) प्रस्तुतेयं शिक्षा सामवेद-अध्येतृणां साम गानां परमोपकारिका विद्यते नास्त्यत्र सन्देहावसरः । किं भूतेयं लोमशी इति सुस्पष्टं न प्रतीयते । शिक्षायाः प्रारम्भे लिखितमस्ति यत् - 'लोमश्यां प्रवक्ष्यामि गर्गाचार्येण चिन्तिताम् । सामिधानी यथोक्तं तु स्वाचार्यवचनं यथा' ।। इति निर्देशानुसारं महात्मना गर्गाचार्येण सुचिन्तितेयं शिक्षा वर्तते इति प्रतिभाति । अस्यां शिक्षायामष्टौ खण्डाः सन्ति, तत्र प्रथमे खण्डे नव श्लोकाः, द्वितीये षड् श्लोकाः, तृतीये सप्त श्लोकाः, चतुर्थे नव श्लोकाः, पञ्चमे एकादश श्लोकाः, षष्ठे सप्त श्लोकाः, सप्तमे चतुर्दश श्लोकाः, अष्टमे चैकादश श्लोकाः सन्ति । अस्यां शिक्षायामुपर्युक्तेषु श्लोकेषु कम्पस्यानुप्रासिकी चर्चा विद्यते । तद्यथा - 'केन कम्पातितः कम्पः संयोगो येन कम्पते । किंवा कम्प इति प्रोक्तो येनासौ कम्प उच्यते ॥ एवमेव रङ्गस्य स्वरव्यञ्जनभेदाभ्यां वैविध्यमुक्तमस्ति । तद्यथा - द्विमात्रो मात्रिको वापि नसिमूलं समाश्रितः । अन्ते प्रयुज्यते रङ्गः पञ्चमैः सर्वनासिकः ॥ माण्डूकी शिक्षा ( अथर्ववेदीया ) महर्षिणा मण्डूकाचार्येण शिक्षितेयं शिक्षा 'माण्डूकी शिक्षा' निगद्यते। इयं शिक्षा च विशेषतोऽथर्ववेदेन सम्बन्धिता विद्यते । भवेन्नाम सामवेदस्य स्वराणामपि यथाकथञ्चित् चर्चा विद्यते । अस्यां शिक्षायाम् एकाशीत्युत्तरं शतमेकं श्लोकानां संख्या विद्यते । एषु श्लोकेषु द्रुतादिवृत्तीनां साधु लक्षणादिकं निरूपितमस्ति । तथा हि - 'तिस्रो वृत्तयः सुक्रान्ता द्रुतमध्यमविलम्बिता । यथानुपूर्व प्रथमा द्रुता वृत्तिः प्रशस्यते ॥१॥ मध्यमैकतरा वृत्तिहर्यन्तरा हि विलम्बिता। नैनां बुधः प्रयुञ्जीत तदीच्छेद् धर्मसम्पदाम् ॥ २ ॥ अपरञ्च - 'दोषाप्रकाशस्तु विलम्बितायां वर्णा द्रुतायां न तु सूपलक्षाः । तस्माद् द्रुतां चैव विलम्बितां च त्यक्त्वा नरो मध्यमया प्रयुज्यात्' ॥५॥ अन्यच्च-सामवेदीयस्वराणां विषये महत्त्वपूर्ण वर्णनमस्ति यत् 'सप्तस्वरास्तु गीयन्ते सामभिः सामगैर्बुधः । चत्वार एव छन्दोभ्यस्त्रयस्तत्र विजिताः ॥ ७ ॥ षड्ज ऋषभगान्धारो मध्यमः पञ्चमस्तथा। धैवतश्च निषादश्च स्वराः सप्तेह सामसु॥८॥ एतदतिरिक्तमस्यां शिक्षायां विद्या हानिविद्योच्चयविषये च महत्त्वपूर्णाः सार्व देशिक्यः सार्वकालिक्यश्च शिक्षा उपदिष्टाः सन्ति । तद्यथा - काश्चन शिक्षाः -   'आचार्याः सममिच्छन्ति पदच्छेदन्तु पण्डिताः । स्त्रियो मधुरमिच्छन्ति विक्रुष्टमितरे जनाः ॥ १७८ ॥ आचार्योपासनाद्योगात् तपसा प्राज्ञसेवनात् । विगृह्य कथनात्कामात् षड्भिविद्या प्रपद्यते ॥ १७९ ॥ आलस्यान्मूर्खसंयोगाद् भयाद् रोगनिपीडनात् । अत्याशक्त्या च मानाच्च षड्भिविद्या विनश्यति ॥ १८ ॥ अस्याः फलश्रुतिश्च यथा - 'मण्डूकेन कृतां शिक्षां विदुषां बुद्धिदीपिनीम् । यो हि तत्त्वेन जानाति ब्रह्मलोकं स गच्छति' ॥ १८१ ।। क्रमसन्धानशिक्षा विदन्ति सर्वे वैदिका विद्वांसो यत्-यजुर्वेदसंहितायां चत्वा- वा रिंशदध्यायाः सन्ति । सैषा संहिता लोके वेदे च सुप्रसिद्धाऽस्ति। भगवतः शिवस्य वि रुद्राष्टाध्यायी अत्रैव सन्निहिताऽस्ति । तत्र कस्मिन्नध्याये कतिसंख्यकानि क्रमसन्धानानि सन्ति। अथवा कस्मिन् अध्याये क्रमसन्धानाभावो विद्यते, एतत्सर्वमस्यां शिक्षायां वि निर्दिष्टाऽस्ति । तथा च ग्रन्थकर्ता प्रतिज्ञातमस्ति आदावेव 'यथा समाम्नातक्रमावसानं सङ्क्रमेषु । क्रमशास्त्रानुसारेण सन्धानं प्रोच्यतेऽधुना' ॥१॥ क्रमानुसन्धानं यथा अध्यायेषु-प्रथमाध्याये द्विचत्वारिंशत् । एकोनविंशतिद्वितीया-. ध्याये, तृतीयाध्याये त्रीणि, चतुर्थे क्रमसन्धानाभावः, पञ्चमाध्याये सप्त, षष्ठाध्याये - क्रमसन्धानाभावः, सप्तमाध्याये द्वे, अष्टमाध्याये क्रमसन्धानाभावः, नवमाध्याये द्वे, दशमाध्याये क्रमसन्धानाभावः, एकादशाध्याये द्वे, द्वादशाध्याये एकम्, त्रयोदशाध्याये चत्वारि, चतुर्दशाध्याये त्रीणि, पञ्चदशाध्यायेऽष्टौ, षोडशसप्तदशाध्यायौ क्रमसन्धान- वि रहितौ, अष्टादशाध्याये द्वे, एकोनविंशतितमाध्याये क्रमसन्धानाभावः । विंशति तमाध्याये चत्वारि, एकविंशतितमाध्याये क्रमसन्धानाभावः । द्वाविंशाध्याये द्वे, त्रयो- भा विशाध्याये त्रीणि, २४-२५-२६-२७तमाध्यायेषु क्रमसन्धानाभावः, अष्टाविंशाध्याय ता द्वे, २९-३०-३१-३२-३३-३४-३५-अध्यायेषु क्रमसन्धानाभावः, षत्रिंशदध्याये द्वे, र सप्तत्रिशदध्याये द्वे, अष्टात्रिंशाध्याये एकम्, एकोनचत्वारिंशाध्याये क्रमसन्धाना भावः, चत्वारिंशाध्याये क्रमानुसन्धानमेकम् । एवं पञ्चदशाधिकैकशतं क्रमसन्धानानि नि भवन्ति । इति क्रमसन्धान-शिक्षा। गलदृक् शिक्षा गलत् ऋचः शिक्षा-इति गलदृक् शिक्षा कथ्यते । अस्याः प्रदे शिक्षाया: प्रतिपाद्यविषयोऽस्ति-शुक्लयजुर्वेदसंहिताभागे केष्वध्यायेषु कियत्संख्यकाः ऋचः गलिताः पथभ्रष्टाः सन्ति--इत्येतस्य समीचीनं विवरणमस्ति । उदाहरणरूपेण पस्तयते यद्येन प्रकारेण संहितायाः षष्ठेऽध्याये प्रथमा ऋग्गलिता विद्यते--रेवतीरम मित्यत्र देवस्य त्वा एवं पञ्चत्रिंशत् । अपो देवा इत्यत्र 'सोमस्य त्विपिरिमं देवा मा ऋक'। एतदनुसारेणैव प्रायशः सम्पूर्णायां संहितायां गलितभावापन्नानामचां निरूपणं प्रकृष्टरूपेण समाचरितमस्ति । मनःस्वार-शिक्षा शिक्षा-संग्रहे मध्ये चचितेयं शिक्षा यजुर्वेदसंहितया सम्बद्धा वर्तते । उदात्तादीनां विचारस्यैवात्र प्राधान्यं विद्यते । ग्रन्थप्रारम्भे प्रथमश्लोके अस्याः प्रणेतविषये कथितमस्ति यत् पूराकाले इयं शिक्षा ब्रह्मणा निर्मिता पश्चाच्च लोक व्यवहाराय भगवता याज्ञवल्क्येन महर्षिणा भाषिता । तद्यथा तत्र प्रोक्तमस्ति 'मनःस्वारं प्रवक्ष्यामि ब्रह्मणा निमितं पुरा। भगवद्याज्ञवल्क्येन भाषितंल्लोकहेतवे' । अस्याः शिक्षायाः प्रारम्भ इत्थं भवति–'अथ त्रिपदा द्विरवसाममध्येऽनुदात्तानि । अथाधिमध्येऽनुदात्तानि भवन्ति । एवमुदात्तादीनां चतुःषष्टिः ( ६४ ) श्रेणय सन्ति । ___एवमस्यां शिक्षायां विचारक्रमे संहितायां याः त्रिपदा ऋचः सन्ति तासु कियत्यो अन्तोदात्ताः, कियत्यो मध्योदात्ताः, कियत्यो, काश्च आधुदात्ताः नकारान्ता तकारान्ता वा तासां कियती संख्या विद्यते । इत्यादि विषयाणां सूक्ष्मतया विश्लेषणपूर्वक विवरणमस्ति। तदित्थं शिक्षासाहित्यस्य यथोपलब्धं विवरणमुपन्यस्तमस्ति । परञ्च शिक्षा-संग्रहे विसर्गाङ्गुलिप्रदर्शनप्रकारः, यजुविधानशिक्षा, स्वराष्टकशिक्षा—क्रमकारिका शिक्षा आदि विविधशिक्षासमुच्चयानां वर्णनमुपलभ्यते । एता: शिक्षाः विशेषेण महर्षिणा याज्ञवल्क्येन यजुर्वेदसंहितायाः ग्रन्थिविमोचनाय प्रवत्तिताः सन्ति । यथा-प्राति शाख्यप्रदीपशिक्षायाम् एव विसर्गाङ्गुलिप्रदर्शनप्रकारोऽङ्गभूतोऽस्ति। उपर्युक्तानामेतेषां शिक्षाग्रन्थानां सम्यगनुशीलनेन सम्यग्रीत्या प्रतीयते च यत्प्राचीनमहर्षिभिः आचार्यैश्च वेदाङ्गभूताया: शिक्षायाः कीदृशं वैज्ञानिकमध्ययनं कृतमासीत् यदद्यावधि भाषावैज्ञानिका अपि चमत्कृता: सन्तः भूयसी प्रतिष्ठां तेभ्यो वितरन्ति स्वयं च तेषामग्रे नताः विनताः वा भवन्ति । अद्यापि तेषां यशोवैजयन्ती तत्क्षेत्रे उद्धयते । साम्प्रतं पाश्चात्यविद्वांसः अपि वर्णोच्चारणविद्यान्तर्गतस्यास्य विषयस्याध्ययनं कुर्वन्ति ।। प्राचीने भारते वर्तमानकालवद् तदुपयुक्तसाधनानामभाव आसीत् । तथापि-अस्य भाषाविज्ञानस्य महत्त्वपूर्ण गवेषणायुतं वर्णनमनुशीलनञ्च प्राचीनानाम् ऋषि-महर्षीणां तपःपूतजीवनस्यैव फलमस्ति । तत्फलञ्चाद्यापि तत्तवैदिकसंहितानां मन्त्राणामुच्चा रणं तथैव भवति यथा तन्मन्त्राणां दर्शनकाले श्रवणकाले वाऽसीत् । वैदिकविज्ञाना नुसारेणोच्चारणस्य परम्परा इयती विशुद्धा वर्तते यत्-आर्यावर्तस्य कस्यापि प्रदेशस्य निवासी वैदिकः अन्यप्रदेशस्थितेनाध्येत्रा समाने स्वरे तन्मन्त्राणामुच्चारणं करोति अहो वैलक्षण्यं शिक्षाशास्त्रस्य । यत्र भारतीयाखण्डतायाः दर्शनं भवति । न तत्र प्रदेशानुशासनं न वा सम्प्रदायविशेषस्य विभिन्नता । शिक्षास्वरूपम् शिक्षा हि नाम विद्योपादानस्य मूलकारणम् । शिक्षाया मूलधातुरव शिक्ष विद्योपादाने इत्यस्ति । परञ्च यथाऽऽधुनिके काले साक्षरा एव शिक्षिता भवन्ति तद्वत प्राचीनकालेन । तदा तू शिक्षायां चारित्रिक-शिक्षणस्यैव प्राधान्यमासीत ज्ञानगरिम्णोऽपि चरित्रमहिमा गरीयानुक्तः । यः केवलं ज्ञानवान् न सः पूणा मनुष्यः स एव ज्येष्ठः श्रेष्ठश्च यो हि ज्ञानेन सह चारित्र्यस्यापि साधकः । यतो हि सच्चारित्र्ये णव मानवजीवनं साफल्यमधिगच्छति । प्राचीने भारतेऽस्यैव चरित्रबलस्य शिक्षा सम्पूर्ण विश्वे-दीयते स्मेति नाविदितं केषाञ्चिदपि विपश्चिदपश्चिमानाम् । यथोक मनुस्मृती 'एतद्देशप्रसूतस्य सकाशादग्रजन्मनः । स्वं स्वं चरित्रं शिक्षेरन् पृथिव्यां सर्वमानवाः' ।। आशयोऽयमत्र यद् भारतीयाश्चरित्रवन्त आसन्, अत एवान्यदेशस्था मानवाः स्व-स्वसदाचारपरिपालनरीतिमशिशिक्षन् । तदित्थं प्राचीने भारते शिक्षायाः प्रमुखोद्देशः चारित्र्यप्राप्तिः । अपि च मानवानामाभ्यन्तरिकी या च मौलिकी सत्ता विद्यमाना विद्यते तां परिस्फुटनमेव शिक्षाया लक्षणं लक्ष्यञ्चास्ति । आशयोऽयमत्र यत्पूर्णमानवताप्राप्तिरेव शिक्षेति । अतस्तद्युगे शिक्षा सैषा कलाऽऽसीद्यया व्यक्तिः, व्यक्त्या समाजः, समाजेन च राष्ट्राभ्युदयनिःश्रेयसयोस्सिद्धिः प्राप्यते स्म । किञ्च सामाजिकदृष्ट्या शिक्षा मनुष्याणां प्रारम्भिको विकासः, तस्या इहलोक-परलोकयोश्च कृतेऽतिशायिन्यपेक्षाऽऽ सीदिति । एवञ्च कस्यापि देशस्य जनस्य च प्राणदायिनी शिक्षैव भवति । स्वीय संस्कृतिरहिता शिक्षा नूनं श्रेयसे न कल्पते। वस्तुतः शिक्षा स्वोपादेयगुणेनैवान्वर्थ संज्ञां धत्ते । तदभावे काष्ठमयो हस्तीव निष्प्रयोजनीयतां प्रकटयति । संक्षेपेणेदमायातं यत्-प्रज्ञापरिष्कारो हि नाम शिक्षायाः प्रधानतममुद्देश्यम्, शक्तेरिच्छा शिक्षा। कर्त्तव्ये कर्मणि शक्तिप्राप्तेरिच्छैव शिक्षा । येषां प्रज्ञापरिष्कृतिः सञ्जायते ते शिक्षिताः। किम्बहुना—यया वयं स्वकर्तव्ये निरताः स्याम्, यया च कर्तव्यं बोध्यते सैव शिक्षेति-कथयन्ति सुधीवराः । अपरञ्च शिक्षाशब्दस्यार्थ एवास्ति प्राणिनामाभ्यन्तरस्थितं ज्ञानं बहिर्विक सनम् । अत एव 'शिक्षा'शब्दस्यांग्लपर्यायः ‘एजुकेशन' ( Education ) शब्दः यस्यार्थ एव भवति-आभ्यन्तरस्य वस्तुनो बाह्यप्रकटनम् । यदि च बाह्यतः किम प्याभ्यन्तरे पात शिक्षायाः प्रयोजनं स्याच्चेत् ‘एजूकेशन' इत्यस्य स्थाने 'इजेक्सन शब्दस्य प्रयोगो भवेत् । अत्रेदं तात्पर्य यत्प्राक्तने काले शिक्षा-प्रणाल्युद्देश्यं यन्मनुष्याणामीश्वरप्रदत्तशक्तीना सम्यग्विकासैस्तं वास्तविकेऽर्थे मानवत्वप्राप्तिः आसीद्यया सर्वतोभावेन जीवनदर्शनस्य ज्ञानं भवदासीत् । अत एव प्राचीन ( वैदिकयुगीन )शिक्षा-पद्धतौ न केवलमर्थार्जनमेव लक्ष्यमपि तु मानसिकः (शारीरिकः ) बौद्धिकः आत्मिकश्च विकास एव शिक्षाया सख्यं लक्ष्यमासीत् । तथा च यया शिक्षयाऽऽत्मा पूर्णोन्नतो भवेत्, यया च स्थूल-सूक्ष्म भारणशरीराणि पूर्णतामाप्नुयुः सैवादर्श शिक्षा प्राचीनैः परिगण्यते । एवमेव बौद्धकाले जातकयुगेऽपि शिक्षाया आदर्श स्थितिः आसीत् । विशेषतो दाने शिक्षाया लक्ष्यं विषयज्ञानार्जनमेव नासीत् । शिक्षा जीवनमयी भवति स्म । जीवनस्य प्रत्येकानं सबलं रचयति स्मेति कृत्वा योग्यसामाजिकनिर्माणाय शिक्षा दीयते स्म। अत्रायं निष्कर्षः समीचीन: प्रतिभाति यत्-'माण्टेनोऽवदद्यत् यदि शिक्षयाऽस्मा कमन्नतं मानसं, सुस्थिरश्च विवेको न भवति तदा तेन पाण्डित्येन वरं यत् हस्तकन्दुके ( टेनिशे ) कौशलं लभे'दित्यत्र प्राचीनाः भारतीयाः मतेनानेन पूर्णतया सहमता आसन् इति । अत एव यथार्थं तत्स्वरूपं निर्धारितं प्राचीनः शिक्षा-शास्त्रिभिः, तद्यथा - 'शिक्षा शुभ्राऽभयकरा ज्ञानमुद्रासमन्विता। अक्षसूत्रा सकुण्डा च द्विभुजा दण्डपङ्कजा' । अत्रायं भावः-स्वरूपे शुभ्रेत्यनेन 'श्वेतवर्णा समुद्दिष्टा' इति तात्पर्यार्थः, तेन स्वयं शिक्षा परानपि अज्ञानान्धकारात् प्रमुच्य श्वेतं ज्ञानं प्रददाति । तथा च 'अभय ज्ञानदात्री' इत्युक्ता। सङ्क्षपेण शिक्षा 'गायत्री-स्वरूपिणी' अत एव निर्मलबूद्धि दायिनी सा। शिक्षाशब्दप्रयोगः आधुनिककालवत् प्राचीनकालेऽपि शिक्षाविद्भिर्भारतीयः “शिक्षा'शब्दप्रयोगो विस्तृत-सङ्कुचितयोः अर्थयोः कृतः । तत्र विस्तृतार्थे सर्वांशेन स्वात्मानं सुसंस्कृती करणमेव 'शिक्षा', सङ्कुचितार्थे च-आजीविकाप्राप्तिपूर्वकम् अध्ययनम् । तेन विस्तृतार्थे शिक्षा प्रकाशिकोक्ता । अतः शिक्षा प्रकाशस्य तत् स्रोतः यज्जीवने सन्मार्ग प्रदर्शकम् । विचारकस्य एकस्य कथनमस्ति यत् शिक्षोद्भूतं ज्ञानं मनुष्यस्य तृतीयं नेत्रं येन समस्तजीवनोपयोगि-तत्त्वानामधिगमो भवति । उक्तञ्च 'ज्ञानं तृतीयं मनुजस्य नेत्रं समस्ततत्त्वार्थविलोकिदक्षम् । तेजोऽनपेक्षं विगतान्तरायं प्रवृत्तिमत् सर्वजगत्त्रयेऽपि' ॥ अत एव महाभारतेऽप्युक्तम् 'नास्ति विद्यासमं चक्षुर्नास्ति सत्यसमं तपः। तथैव मुक्तिहेतुः अपि विद्यैवोक्ता, यथा हि-'सा विद्या या विमुक्तये'। अन्यच्च-विद्यया = शिक्षया वा यज्ज्योतिः प्राप्यते तत् सर्वसंशयोच्छेदनकारक मनागतविषयोद्बोधकच मतम् । येन शिक्षा नाधिगता सोऽन्ध इव कथितः । तथा चोक्तम् - 'अनेकसंशयोच्छेदि परोक्षार्थस्य दर्शकम् । सर्वस्य लोचनं शास्त्रं यस्य नास्त्यन्ध एव सः ॥ किम्बहुना विद्या कल्पलतेव सर्वदिक्षु हितकारिणी मता । तथा हि – 'मातेव रक्षति पितेव हिते नियुङ्क्ते कान्तेव चापि रमयत्यपनीय खेदम् । लक्ष्मी तनोति वितनोति च दिक्षु कीति किं किं न साधयति कल्पलतेव विद्या'। इत्थं प्राचीनकाले विद्या इहलोक-परलोकयो: पुरुषार्थचतुष्टयस्य च साधि कोक्ता। सा च द्वि विधे। यथोक्तं मुण्डके-द्वे विद्ये वेदितव्ये परा चैवापरा च । तत्रापरा-ऋग्वेदो यजुर्वेदः सामवेदोऽथर्ववेदः, शिक्षा कल्पो व्याकरणं निरुक्तं छन्दो ज्योतिषमिति । अथ परा यया तदक्षरमधिगम्यते । परस्परे मिलित्वैव पूर्णा भवति । अत: उभयोविद्ययोर्यथावकाशं शिक्षा ग्रहीतव्या। वैदिकी शिक्षा शिक्षाशब्दस्य प्रयोगो विद्योपादानार्थं केवलं लौकिके संस्कृते एव नापितु वेदेष्व प्युपलभ्यते । यथा हि ऋग्वेद-सामवेदयोः अधोलिखितेषु मन्त्रेषु - 'शिक्षा ण इन्द्र राय आ पुरु विद्वां ऋचीषम अवानः पार्ये धने' । अनेन्द्रं सम्बोध्य कथितमस्ति यत् त्वं धनमादाय मां ज्ञानं देहि-इति, तथा च शत्रुभ्यो धनमाहृत्य तेन संरक्षणं कुरु। अपि च प्राचीनशिक्षायाः सुस्पष्टं निदर्शनमुपलभ्यते यजुर्वेदे—यत्र कन्यकाभ्यः कुमारेभ्यश्च शिक्षणार्थं वस्वादयो विद्वांसः प्रार्थ्यन्ते - 'वसवस्त्वा धूपयन्तु गायत्रेण छन्दसाङ्गिरस्त्वद् रुद्रास्त्वा धूपयन्तु त्रैष्टुभेन छन्द साङ्गिरस्त्वदादित्यास्त्वा धूपयन्तु जागतेन छन्दसाङ्गिरस्वत् । विश्वे त्वा देवा वैश्वानरा धूपयन्त्वानुष्टुभेन छन्दसाङ्गिरस्त्वदिन्द्रस्त्वा धूपयन्तु वरुणस्त्वा धूपयतु विष्णुस्त्वा धूपयतु' । अत्र धूपयन्तु-धूप भाषार्थः ( चुरादिः ) । सुगन्धितानादिभिः विद्या-सुशिक्षाभ्यां, सत्यव्यवहारग्रहणेन, राजविद्यया, राजनीत्या संस्कुर्वन्तु, इति दयानन्दर्षिः । अन्यासां शिक्षाणान्तु वेदेषु उल्लेखाः सन्त्येव, शारीरिकी शिक्षामधिकृत्यापि महान्तो महनीया विचारा मन्त्रद्रष्टारो ऋषयोऽकुर्वन् । तेषु केचन यथा - 'इदं वपुनिर्वचनं जनासश्चरन्ति यन्नद्यस्तस्थुरापः । द्वे यदी विभृतो मातुरन्ये इहेह जाते यम्या सबन्धू' ॥ सूक्तेऽस्मिन् कथितमस्ति यदिदं शरीरं मनन-श्रवणयोर्योग्यमस्ति । यथा पृथिव्यां नद्यः प्रवहन्ति तद्वच्छरीरे नाड्यः सिञ्चनार्थं तिष्ठन्ति, सिञ्चनेन च शारीरिकी स्फूर्ति र्जायते । तथैवान्यत्र मरुद्गणमभिलक्ष्य सम्बोधितं यद्यूयं शरीरे बलमाधानाय सान्नम् आगच्छन्तु । वयं येन अन्नं बलं दानबुद्धिञ्च प्राप्नुमः । यथोक्तञ्च - 'एष वः स्तोमो मरुत इयं गीर्मान्दार्यस्य मान्यस्य कारोः । एषा यासीष्ट तन्वे वयां विधामेषं वृजनं जीरदानुम् ॥   एवमेवाथर्ववेदस्य कस्मिन् सूक्ते शरीरमेव सर्वकार्यभूतं प्रतिपादितमतः शारीरिकी माप्राप्त्यै शरीरसंरक्षणमावश्यकमिति । यथा हि - 'व्रजं कृणुध्वं स हि वो नृपाणो वर्मा सीव्यध्वं बहुला पृथूनि । पुरः कृणुध्वमायसीरघृष्टा भाव: सुस्रोच्चमसो दृहंता तम्' ॥ अत्रेन्द्रियेभ्यः शिक्षा दीयते यच्छरीरं परिपालय यतो हि तस्मादेव युष्माकं रक्षणं भवति । उपर्युक्तभावाभिप्रायं यजुर्वेदेऽपि शरीरमधिकृत्य कथितमस्ति । यथा वा - 'तव शरीरं पतयिष्णवर्वन्तवचित्तं वात इव ध्रजीमान् । तव शृङ्गाणि विष्ठिता पुरुत्रारण्येषु जर्भुराणां चरन्ति' । अयं शिक्षणे वीरपुरुषमभिलक्ष्य कथ्यते यत् त्वच्छरीरं वेगगमने समर्थः स्यादिति । तथैव सैनिकाः देशरक्षणे निरन्तरं सन्नद्धा स्युः इति । एवं वेदेष्वनेकत्र शिक्षणस्य च!पलभ्यते। शिक्षाभेदाः प्राचीनकाले गुरुकुलप्रणालि-शिक्षायां ब्रह्मचारिणां दण्डधारणस्य या व्यवस्था आसीत् साप्यात्मरक्षाय एव । ते यष्टिसञ्चालनं प्रत्यहं कुर्वन्ति स्म । तथैव बलवच्छ रीरकामेभ्यो ब्रह्मचारिभ्यो नित्यं प्रातःकाले प्राणायाम-सूर्यनमस्कारौ आवश्यको आस्ताम् । अत्रेदं तात्पर्य यच्छिक्षाऽन्तर्योतिनिदर्शकस्य ज्ञानस्य शक्तिप्राप्तेश्च स्रोतः । अपि च यया शारीरिकी, मानसिकी, बौद्धि की, आत्मिकी च शक्तिः प्राप्यते । रामायण काले तु व्यावहारिकी नैतिकी चापि शिक्षे दीयते स्म। शिक्षाया अधिग्रहणम् प्राचीनभारतीयशिक्षाया अधिगमस्त्रेधा विभक्तोऽस्ति । मातृ-पितृ-आचार्यप्रभावः । मातुः उदरे नवमासपर्यन्तं न केवलं शरीराकृतेः परिवर्धनं पुष्टिर्वा भवत्यपि तु तत्र प्राथमिकी शिक्षा अपि संसर्गरूपेण बालको बालिका वा गृह्णाति स्म। माता तस्मिन् काले यथा चरति तथा तत्प्रभावः गर्भस्थ शिशौ पतति । अपि च जन्मग्रहणानन्तरं न्यूनातिन्यूनं पञ्चवर्ष यावत्तु मातुः शिक्षयैव बाल: स्वकर्तव्ये कर्मणि नियुक्तो भवति । अत एव प्राचीनमहर्षिभिः मातुः गौरवं सर्वातिशायित्वं प्रत्यपादि। तद्यथा गौतमीये धर्मसूत्रे - 'आचार्यः श्रेष्ठो गुरूणां (पित्रादीनां ) मातेत्येके' । तत्रैव महर्षिवशिष्ठमतेन तु-- 'उपाध्यायाद्दशाचार्य आचार्याणां शतं पिता। पितुर्दशगुणं माता गौरवेणातिरिच्यते' । एवं मातुः गौरवेण बालानां शारीरिक शिक्षा पञ्चवर्ष यावदन्तमवश्यमेव मिलन स्म । अनन्तरमुपनीते सति-अनुपनीते वा पितुः सकाशादेव शिक्षाया विनियोगः । तथा च प्रारम्भिकः शिक्षकोऽपि पितैव, पितुः अनन्तरम् आचार्यश्च ज्ञानोपदेष्टा मतः । किं बहुनोक्तेनेत्यस्मिन् विषये 'अशिक्षितास्त्रं पितुरेव मन्त्र वद्' इत्युदाहरणं रघोः | सुप्रसिद्ध मेव । वस्तुतस्तु शिक्षाया आरम्भः उपनयनानन्तरमेव भवति स्म । यतो हि - आपस्तम्बधर्मसूत्रे - 'उपनयनं विद्यार्थस्य श्रुतितस्संस्कारः' । इत्युक्तम् । अत एवोपनयनेन संस्कृतत्वात् सर्वविद्याधिगमने सुगमो मार्गः । अनुपनीतानान्तु शिक्षाधिग्रहणे निषेध एव । अत्रेदं कारणं यत् यथा संस्कृते वस्तुन्यप्रभावः सहसा न निपतति तद्वच्छिक्षायामपि। ब्राह्मणादित्रैवर्णिकानां शुद्धिः संस्कारेणैव भवति । संस्काराभावे तेऽपि शूद्राः, अर्थात्-असंस्कृता एव भवन्ति । उक्तञ्च - जन्मना जायते शूद्रः संस्कारैर्द्विज उच्यते। एतेनेदमप्यायातं यच्छूद्राणामपि यदि संस्कारो भवेत्तदा तेऽपि शिक्षाऽधिगमे इतोऽप्यधिकं साफल्यं प्राप्तुं शक्नुवन्ति । गौतमधर्मसूत्रे 'उपनयनं द्वितीयं जन्म' इति प्रतिपाद्य द्विजन्मत्वसिद्धिः उक्ता । यथा - 'तदुपनयनं द्वितीयं जन्म । यतो हि शरीरमेव मातापितरौ जनयतः। अत्रास्य माता सावित्री, पिता त्वाचार्यः । तेन द्विजन्मत्वसिद्धिः । उपनयनावस्था कालश्च साधारणेन नियमेन - शिक्षाकालः गर्भाष्टमेऽन्दे ब्राह्मणस्य, एकादशेऽब्दे क्षत्रियस्य द्वादशे च वैश्यस्योक्ताः  । विशेषप्रयोजनवशेन च नवमे पञ्चमें वा काम्यम्  । एतदेव मनुना व्याख्यातं यत्- 'ब्रह्मवर्चसकामस्य कुर्याद् विप्रस्य पञ्चमे । राज्ञो बलार्थिनः षष्ठे वैश्यस्येहार्थिनोऽष्टमे ॥ अन्यत्र च - से ब्रह्मवर्चसकाममष्टमे आयुष्काम, नवमे तेजस्काम, दशमेऽन्नाद्यकामं, कादशे इन्द्रियकामं, द्वादशे पशुकामम्। त्याद्यदाहरणः सिद्ध यति यत्-प्राचीने काले आध्यात्मिक्याः, शारीरिक्याः शिक्याश्च शिक्षायाः प्रारम्भकालः पञ्चमाद् वर्षादारभ्य द्वादशवर्षं यावदिति । तथा चोपनयनकालविशेषे - 'वसन्ते ब्राह्मणमुपनयीत, ग्रीष्मे राजन्यं, शरदि वैश्यमित्युक्तम्' । एतदुपनयनञ्च नान्यत् किञ्चिद् बुद्धेः संस्कार एवोपनयनम् । शिक्षाप्राप्तौ च बुद्धि संस्कतानामेव प्रवेशः । बुद्धि संस्काराय गायत्र्याः सावित्र्या: वा स्मृतिः ( स्मरणं). नितान्तमपेक्षिताऽऽसीत् । कालातिक्रमे सति सावित्र्यपि संस्कर्तुं विरता भवति । तदुक्तं गौतमधर्मसूत्रे - 'आषोडशाद् ब्राह्मणस्यापतिता सावित्री। द्वाविंशते राजन्यस्य द्वयधिकाया वैश्यस्य' ।। तथैव मनुरप्याह - 'आषोडशाद् ब्राह्मणस्य सावित्री नातिवर्तते । आद्वाविंशतः क्षत्रियस्य आचतुर्विशतेविंशः' । इत्येवमुपनयनस्यैव नहि शिक्षाप्राप्तेः श्रीगणेशस्यापि परमं वयः । अतः यथा कालमुपनीतशिष्यो व्रतबन्धपुरस्सरमाचार्य प्रत्युपेत्य सकल्पं सरहस्यं वेदविज्ञानं गृह्णाति स्म । आचार्यादीनां लक्षणानि आधुनिके काले यथा आचार्याणां सङ्कुचिता व्याख्या तथा प्राचीने भारते न । तदा तु - उपनीय कृत्स्नं वेदमध्यापयेत् स आचार्यः । अपि च – यस्मात् धर्मान् आचिनोति स आचार्यः । अत्र धर्मशब्दः कर्त्तव्यतावचन इत्युक्तम् । ... 'कर्तव्यञ्च दृष्टार्थं षाड्गुण्यादि । अदृष्टार्थमग्निहोत्रादि । उपर्युक्तयोः एतयोः लक्षणयोरेव विशिष्ट व्याख्यानं स्मृति-पुराणयोः उपलभ्यते । यथोक्तमुभयत्र - 'उपनीय तु यः शिष्य वेदमध्यापयेद् द्विजः । सकल्पं सरहस्यञ्च तमाचार्य प्रचक्षते' । सकल्प-सरहस्याभ्यां वैदिक-कर्मकाण्डानुष्ठानधनुर्वेदोक्तास्त्रविशेषयोः ग्रहणम् । तेन प्रायोगिकशिक्षणमप्याचार्यकर्त्तव्यताधीनमिति सिद्धयति । एतावन्मात्रमेव न, ज्ञानयज्ञस्याद्योऽरणिः । यज्ञे यथा अग्नेः उत्पत्तिः काष्ठयोः घर्षणेनैव भवति, तद्वत् आचार्य आद्योऽरणिः अन्तेवासी चोत्तरारणिः । अत्राचार्यस्य प्रवचनमेव सन्धानं तेनान्तेवासी विद्यासन्धि सुखावहां प्राप्य नित प्रमोदते । अत एव-उपनिषदि अधिविद्यव्याख्यायाम् आचार्यः पूर्वरूपम, अन्तवार उत्तररूपं, विद्यासन्धिः प्रवचनं सन्धानमिति प्रतिपादितम्। किञ्च जैनागमसूत्रेषु त्रिविधानाम् आचार्याणाम् उल्लेखो मिलति । यथा कलाचार्यः, शिल्पाचार्यः धर्माचार्यश्चेति । एवं प्राचीनशिक्षायाम् आचार्यस्य महत्त्वपूर्ण विशिष्टञ्च स्थानमासीत् । परञ्च तस्मादप्युत्कृष्टतरं स्थानं प्राचार्यस्य । आचार्यस्य समीपे प्राचार्ये समागते पूर्व प्राचार्यस्यैवाभिनन्दनम् । तदित्थम् उक्तम् आपस्तम्बधर्मसूत्रे—'आचार्य-प्राचार्य सन्निपाते प्राचार्याय-उपसगृह्य उपसजिघृक्षेद् आचार्यम्'। यथा प्राचार्यसमीपे आचार्यः पदेन न्यूनस्तद्वद् उपाध्यायः आचार्यान्न्यूनः । यत्राचार्यः सकल्पान् सरहस्यान् वेदान् अध्यापयति, तत्र उपाध्यायः श्रुतेः एकदेशमेव अध्यापयति । अतः उपाध्यायः उपशिक्षकः । पुराकाले तल्लक्षणं यथा - 'योऽध्यापयेकदेशं श्रुतेरङ्गान्यथापि वा। वृत्त्यर्थं स उपाध्यायो विद्वद्भिः परिगीयते ॥ एतदेव सूत्ररूपेण वाशिष्ठधर्मशास्त्रेऽप्युक्तम् - 'यस्त्वेकदेशं स उपाध्यायः। अत्र मनूक्तोपाध्यायलक्षणे यत् वृत्त्यर्थमिति विशिष्योक्तमेतस्य निन्दा प्राचीन कालेऽप्यासीदिति निम्नाङ्कितेन कालिदासपद्येन ज्ञायते । 'यस्यागमः केवलजीविकायै तं ज्ञानपण्यं वणिजं वदन्ति । अन्तेवासी-धर्मः प्राचीनभारतीयशिक्षायां छात्राणामन्तेवासिनां जीवनं तपस्वितुल्यं भवति स्म । यतो हि छात्राणामध्ययनं तप इत्युच्यते । तेषां जीवनसरणिः एव एतादृशी निर्मिता यया शिक्षा स्वत एव–अनायासेन उपलभ्यते स्म । रात्रौ ब्राह्म मुहूर्ते उत्थाय पठनानन्तरं पुनः शयनं निषिद्धमासीत् । यथोक्तं गौतमधर्मसूत्रे - न चापररात्रमधीत्य पुनः प्रतिसंविशेत् । सर्योदयानन्तरं यदि कोऽपि ब्रह्मचारी शयान एवास्ति तदा असौ अहोरात्रं यावद् दण्डभाग भविष्यति । तदुक्तं हि - सर्याभ्यूदितो ब्रह्मचारी तिष्ठेदहरहभुजानोऽभ्यस्तमितश्च रात्रि जपन् सावित्रीम्' । मर्योदयात्पूर्वमेवोत्थानेन स्वास्थ्याय महाँल्लाभः । छात्रेभ्यः प्रत्याह्निकं कर्तव्ये कर्मण्यास्ताम् 'अग्नीन्धनभैक्षचरणे' प्रत्यह हवनार्थं दूरात् समिदानयने व्यायामलाभः । चरणार्थञ्च भ्रमणेनापि जङ्घयोर्जव' इत्युपलब्धिः । बौधायनधर्मसूत्रस्यैकस्मिन् सूत्रे धावनक्रियायाश्चचितत्वादिति ज्ञायते यदध्यापकाः कादाचित्करूपेण धावन्ति स्म अत एव छात्रा अपि अनुधावन्ति स्म। इत्थं भारते पुरा या शिक्षा प्रचलिता आसीत् सा निश्चयेन प्राचीनभारतीय संस्कृति-परिपुष्टाऽऽसीत् । तस्मात्तदानीं शिक्षाया गौरवपूर्ण सर्वाधिक महत्त्वं सुप्रतिष्ठितमासीत्। उद्धरणानि सम्बद्धाः लेखाः भारतम् संस्कृतम् अष्टाङ्गयोगः हठयोगः वेदाङ्गानि

79794

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%8C%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A8%E0%A4%A7%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A5%8D

बौद्धायनधर्मसूत्रम्

बौद्धायनधर्मसूत्रं धर्मसूत्रे अन्यतमम्। एतत्तेषां कल्पसूत्रस्यैवांशमात्रमस्ति । बोका सत्रे चत्वारः प्रश्नाः खण्डानि वा सन्ति । तत्र प्रथमे प्रश्ने ब्रहाची विचारस्य. राजकीयविधेः, अष्टविधानां विवाहानाञ्च वैशद्येत वर्णनं विद्यते। द्वितीयः प्रश्नः प्रायश्चित्तस्य, उत्तराधिकारस्य, चतुर्णामाश्रमाणां, ग्रह विवरण प्रददाति । तृतीये प्रश्ने वैखानसस्य संन्यासिनश्च धर्माणां चान्द्रायणादिव्रतानाञ्च विधानमस्ति । चतुर्थे प्रश्ने च काम्यसिद्धीनां वर्णनमस्ति। एषु प्रश्नचतुष्टयेषु - अन्तिमस्य प्रश्नस्य भाषा शैली च प्रथमतः त्रिभ्यः प्रश्नेभ्यः पार्थक्यं समर्थयति।   एतन्मुख्यरूपेण श्लोकबद्धमस्ति । अपि च तद्वणिता विषयाः पूर्वप्रश्नेषु प्रतिपानि विषयाणामावृत्ति कुर्वन्ति । अत एव चतुर्थः प्रश्नः पश्चात्काले संलग्नः प्रती तृतीयप्रश्नस्य मौलिकतायामपि सन्देहः क्रियते । अस्य प्रश्नस्य दशमाध्यायो धर्मसूत्रस्यैकोनविंशतितमाध्यायेन सह पूर्णसमतां धारयति । अतः । प्रारमि" द्वावपि प्रश्नौ ग्रन्थस्य मौलिकांशी मन्येते । बौधायनगृह्यसूत्रस्य रचनां तद्धर्मस रचनातः प्राचीना स्वीकर्तव्या । यतस्तन्निर्देशो धर्मसूत्रे वारद्वयं कृतः । तैतिरीयशाखाया बौधायनकल्पसूत्रं समस्तस्य कल्पसाहित्यस्येतिहासे प्राचीन मस्ति इत्यस्यानेकानि पुष्टत्रमाणान्युपलभ्यन्ते । तैत्तिरीयसंहिताया: टीकाकर्ता भास्करमिश्रेण स्वटीकायाः प्रारम्भे प्राचीन ग्रन्थकारेषु बौधायनस्य नाम्ना उल्ले कृतः । भास्करमिश्रस्याथापि कथनमस्ति यत् तेन भवस्वामिनस्तथाऽन्यटीकाकाराण व्याख्यानामध्ययनानन्तरं संहितायां स्वटीका लिखिता। इमे 'भवस्वामिनः' बौधायन श्रौतसूत्रस्यातिप्राचीना भाष्यकाराः सन्ति । अस्मिन् विषये एकमन्यत्तथ्यं महन्महत्व धारयति तच्चेदमस्तीति यद् बौधायनशाखानुयायिनामुत्सर्जनविधेः वर्णनावसं बौधायनः 'प्रवचनकार' इति कथितः । यदा हि अन्यसूत्राणां रचयितारः सूत्रकाराः स्वीकृता: सन्ति । 'प्रवचनेन तात्पर्यमिदमस्तीति यद् बौधायनेन श्रौतविपयाणां सविध्युपदेशः प्राथम्येन कृतः । 'उपदेश आद्योच्चारणमिति पाणिनिः। फलतस्ते स्व विषयस्य मौलिका ग्रन्थकाराः सन्ति । एतद्भिन्नः आचार्यैः पूर्वोपलब्धायाः सामग्रयाः निवेशः सूत्रेषु कृतः । फलतस्तेषां कार्य मौलिकानुशीलनं न विद्यते, केवलं सङ्कलन मात्रमेवास्ति । एषां भाषा पाणिनीयसंस्कृतात् भिन्नतां धत्ते । अपि च प्राचीनान धर्माचार्याणां नाम्नां मतानाञ्चोल्लेखः ग्रन्थे प्राप्यते । आपस्तम्बस्य वशिष्ठस्य चाने कानि धार्मिकसूत्राणि बौधायनेनाक्षरशः प्राप्यन्ते । येन बौधायनस्योपर्युक्तयोयोर पेक्षया प्राचीनतर इत्यनुमानेन सिद्धयति । अत एवास्य समयो विक्रमपूर्वपञ्चमशतक नकटये स्वीकारः समुचितः । अपरञ्च गोबिन्दस्वामिनो भाष्येण सह काशी संस्कृत सीरीजे प्रकाशितमस्ति । बौधायनस्य जन्मस्थानम् डॉ० ब्यूलरमहाशयेन बौधायनस्य जन्मस्थानं दक्षिण भारते स्वीकृतम् । अस्य विषयस्य तत्साधकं प्रमाणं नितान्तं दुर्बलं भ्रान्तञ्चास्ति साम्प्रतं बौधायनशाखाध्येतृणां सत्ता दक्षिणभारतस्यान्ध्रप्रदेशे एवास्ति, अन्यत्रे समुपलब्धा न भवन्ति । बौधायनसूत्रस्य हस्तलेखा अपि विशेषतो दक्षिणभारते ए प्राप्याः सन्ति नान्यत्र । ब्यूलरस्य एतद् द्वावपि तकौं महत्त्वहीनौ स्तः । साम्प्रति कालस्थित्या अतिप्राचीनकालस्य स्थितेः अनुमानं समुचितं नास्ति । अत्रात्यधि सम्भावना विद्यते यदिमे पूर्वयुगेषु स्वमूलस्थानात् दक्षिणे समागताः स्युः । सम्भाव्य यदत्तरभारते यवनानामाक्रमणेन हस्तलेखानां सुरक्षाया: सम्भावना नासीत् । अ यदि ते हस्तलेखा दक्षिणभारसे सुरक्षितास्तिष्ठन्ति । तदाऽत्र किमाश्चर्यम। उत्तरभा तस्य निश्चितनिवासिनो ग्रन्थकारस्य कौटिल्यस्यार्थशास्त्रस्योपलब्धिर्दक्षिणभारतादेव भदिति किमत्र चित्रम् । बौधायनेन समुद्रयात्रा पतनीयकर्मसु गणिता, यामुत्तरयासमाचरन्ति स्म तस्मिन् युगे । कथनेनानेन ते दक्षिणभारतीयाः स्वीकृताः । च व्यूलरस्यायमपि तर्कः प्रमाणसिद्धो नास्ति, प्रत्युत एतदस्य तथ्यस्य सूचक स्ति यत्तस्य कालस्योत्तरभारतीयाः समुद्रयात्राकर्तारः साहसिका जना आसन् । तथ्यन्त्विदमस्ति यत् बौधायनसूत्रेषु प्रयुक्तोदीच्यदाक्षिणात्ययोविभाजक रेखा नैव विन्ध्यपर्वतोऽपि तु आर्यावर्तस्य प्रदेश एवासीत् । बौधायन: आर्यावर्तस्याचारं प्रमाण भूतं स्वीकरोति स्म । स च प्रदेशस्तयोः केन्द्रविन्दुः, यस्मात् स्थानात् उदीच्य दाक्षिणात्ययोविभाजनस्य सीमा आरभ्यते । अन्यच्च आर्यावर्तस्याचारस्तु बौधायनस्य विचारे 'प्रकृति आचार' इत्यादर्शाचारः आसीत् । तद्विकृतानामाचाराणां-भवन्तु नाम ते आचाराः आर्यावर्तादुत्तरे भवेयुर्दक्षिणे वा–बौधायनेन स्पप्टोल्लेखः कृतः । तन्मते आर्यावतस्य सीमानिर्देशः इत्थं वर्तते । तद्यथा—'प्रागदर्शनात् प्रत्यक काल कवनात् दक्षिणेन हिमवन्तमुदक् पारियात्रमेतावत् आर्यावर्तम् । तस्मिन् य आचारः स प्रमाणम् । गङ्गायमुनयोरन्तरमित्येके ।' अत्रार्यावर्तस्य विषये मतद्वयस्योल्लेखो विद्यते । तदनुसारं वौधायनस्य जन्मस्थानमयमेवार्यावर्तप्रदेशः प्रतीयते । यत्रत्याचारस्य प्रामाण्यं मनुस्मृतौ महाभारते चाप्युल्लिखितमस्ति । ते आर्यावर्तस्य समीपस्थस्थाने भ्योऽपि परिचयं धारयन्ति । निष्कर्पश्चात्र विद्यते यद् बौधायनस्यात्यन्तं परिचितस्तथा चचितो भूभाग: उत्तरीयभारतस्यार्यावर्त एव तस्य निवासस्थानमासीत् । इयमेव स्थितिहिरण्यकेशीमहाशयस्यासीत् । हिरण्यकेशीगृह्यसूत्रे सीमन्तोन्नयनप्रसङ्गस्य गाथा गङ्गाया उल्लेखं कृत्वा तमस्यैव प्रदेशस्य निवासिनं स्वीकरोति । तद्यथा तत्प्रमाणम् 'सोम एव नो राजेत्याहुर्ब्राह्मणीः प्रजाः । विवृतचक्रा आसीनास्तीरे तुभ्यं गङ्गे' । गृह्यसूत्राणि वेदाङ्गानि

79795

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%AA%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AC%E0%A4%95%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A5%8D

आपस्तम्बकल्पसूत्रम्

आपस्तम्बकल्पसूत्रस्य द्वौ प्रश्नौ आपस्तम्ब-धर्मसूत्रयोर्नाम्ना विख्याती स्तः । बौधायनस्यापेक्षयाऽस्य भाषाधिका प्राचीना अपाणिनीया च नास्ति । अपि चानेकाप्रचलितानां विरलानां शब्दानामप्यत्रोपलब्धि स्ति, येनास्य प्राचीनता सिद्धिर्न भवति । संहिताया अनन्तरं ब्राह्मणानामनेकान्युद्ध रणानि प्रदत्तानि सन्ति । तैः प्राचीनधर्मस्योपरि दशग्रन्थकाराणां नाम्नां मतानाञ्चोल्लेखः कृतः । येषु काण्व कुणिक-कुत्स-कौत्स-पुष्करसादि-वार्ष्यायणि-श्वेतकेतु-हारीतादयो मुख्याः सन्ति। तथैवा पस्तम्बधर्मसूत्रे मीमांसाया: पारिभाषिकशब्दानां मीमांसासिद्धान्तस्य चाधिको निर्देशो मिलति । अपि चानेकविषयेष्वस्य निर्णयो जैमिनिना साम्यं धारयति । आपस्तम्बग्रन्थे धर्मशास्त्रस्यानेकमाननीयविषयाणां सिद्धान्तानाञ्च विवेचनमस्य. व्यापकदष्टे: परिचायकमस्ति । महर्षिणा गौतमेन वर्णसाकर्ययुक्तानां जातीनां वर्णनं कृतम्, परञ्चापस्तम्बोऽस्मिन् विपये मौनभावं धारयति । इमे नियोगस्य निन्दा कुर्वन्ति प्राजापत्यविवाहच समुचितो विवाह इत्यस्मिन् पक्षे सन्ति । एषां कालो बौधायना त्पश्चाद्वर्ती स्वीकर्तव्यः । निवासः आपस्तम्बस्य निवासस्थानविषये विद्वत्सु मतभेदस्तिष्ठति। डॉ० बूलरमतेनायं दक्षिणभारतस्य ग्रन्थकारः सिद्धचति । आपस्तम्बेन स्वधर्मसूत्रे आसनोपविष्टानां पुरुषाणां हस्ते जलार्पणां श्राद्धीयप्रथामुदीच्यानां सम्प्रदाय इति कथितः । 'उदीच्यवृत्तिश्चेदासनगतेषूदपात्रानयनमिति । अस्मिन्नेव प्रमाणे ब्यलरे दाक्षिणात्यः प्रमाणीकृतः । परञ्च वस्तुस्थितिः विपरीता वर्तते । (क) विविधैः प्रमाणस्ते उत्तरदेशीयाः प्रतीयन्ते । सीमन्तप्रकरणे गायकान् अनयोर्मन्त्रयोः गायनस्य विधानं कृतमस्ति - यौगन्धरिरेव नो राजेति साल्वीरवादिषुः । विवृत्तचक्रा आसीनास्तीरेण यमुने तव ।। सोम एव नो राजेत्याहुब्राह्मणी प्रजाः ।। विवृत्तचक्रा आसीनास्तीरेणासौ तव' । अस्य प्रथमे मन्त्रे यमुनायास्तटे निवसन्तीनां साल्वदेशीयप्रजानामुल्लेखः ऐतिहासिक महत्त्वं स्थापयति । साल्वदेशो वस्तुतो रावीनद्याः निकटे पञ्चनदप्रदेशस्यकोंऽश आसीत् । शाब्दिकेन पाणिनिना साल्वदेशस्योल्लेखो राजशासितस्य जनपदस्य स्वरूपे कृतस्तथा साल्वदेशस्यावयवस्यापि निर्देशस्तैः स्वसूत्रे 'साल्वावयवप्रत्यग्रथ-कलकूटा. श्मकादिज्' इत्यत्र विहितः । अपि चैषामवयवानां नाम्नां निर्देशः अस्यैव सूत्रस्य काशिकायां विद्यते, तद्यथा - 'उदुम्बरास्तिलखला भद्रकारा युगन्धराः । भूलिङ्गाः शरदण्डाश्च साल्वावयवसंज्ञिताः' । एष्ववयवेषु युगन्धरस्य राज्ञः उल्लेखः उपरिनिर्दिष्टे आपस्तम्बगृह्यस्य प्रथमे पद्ये 'यौगन्धरिः' इत्यत्र विद्यते । अस्योल्लेखस्य कर्ता आपस्तम्बो यमुना-साल्वदेशाभ्यां परिचितः कोऽप्युत्तरभारतीयो जनः । नास्त्यत्र सन्देहावसरः । ( ख ) श्रौतसूत्रे आपस्तम्बेन कुरुक्षेत्रस्य समीपवर्तिनां प्रख्यातस्थानानां नाम्ना निर्देशः कृतः । तेषु महत्त्वपूर्णानि स्थानानि सन्ति- परिणः, प्लाक्षप्रस्रवणः, त्रिप्लक्षः, अप्ययश्च ( द्वषद्वतीनद्याः लुप्तस्थानानि )। अपरञ्च ते कुरूणां पञ्चालानाञ्च बहुशः उल्लेखाः कुर्वन्ति, तथैव तन्निमित्तानां विशेषयज्ञानामपि । तेन नैमिषारण्यनिवासि भ्योऽपि यागविधानस्योल्लेखः कृतः । परिणामतः आपस्तम्बश्रौतसूत्राणां भौगोलिको देशः कुरुक्षेत्रं, तनिकटवर्तिनो भूक्षेत्रम् । इत्यनेन सिद्धयति-उत्तरभारतमापस्तम्बस्य विशेषपरिचितं स्थानमस्ति । एतद्विपरीतमेषु सूत्रेषु दक्षिणभारतस्य देशस्य तत्रत्य निवासिनाञ्च विषये कोऽपि निर्देशो न मिलति ।" (ग) एषु सूत्रेषु प्रयुक्ताः शब्दाः संस्कृते अप्रसिद्धास्तथा कुरुपाञ्चालस्य देशभाषा यामद्यापि प्रचलिताः सन्ति । आपस्तम्बश्रौतसूत्रे अश्वाय प्रयुक्तः घोटशादो हिन्दी भाषायाः 'घोड़ा' इत्येवास्ति । तथैवारण्यमेषस्यार्थे प्रयुक्तः 'भयेडक'शब्दः हिन्दी. भाषायाः 'भेड़ा'शब्देन साम्यं स्थापयति । द्राविडीभाषायाः कोऽपि शत प्रयतो नास्ति। डॉ० गार्वमहाशयस्येदमनुमानं यत्-तम्बलवीणायाः प्रयोग नमिल देशीयवीणाय सूत्रेषु कृत इत्यप्रामाणिकः । गोभिलगृह्यसूत्रे ब्रह्मचारिणो विभिन्न वर्णानां रसनाविधानाय 'तम्बल शब्दस्य प्रयोगो दृश्यते यत्र टीकाकारेण भट्टनारायणेन तम्बस्यार्थः 'शण' इति कृतः, तद्यथा-'मुञ्जकाशौ प्रसिद्धौ तम्बल: शण उच्यते' । जैमिनीयगृह्यसूत्रं वैश्याय 'तमल'निमिता रशना इत्यस्य विधानं करोति । श्रीमता घरदत्तेन स्वटीकायां तमलं मूलोदकसंज्ञकस्तरुः स्वीकृतः । तथा च तमलो मूलोदक संज्ञो वृक्षः, तस्य त्वचा तामली इति । गोपीनाथभट्टास्तु ताम्बली-तामलीशब्दो पर्यायवाचिनो स्त. इत्यामनन्ति । तमलोऽथवा तम्बलो वृक्षविशेषस्याभिधानमस्ति । फलतः आपस्तम्बश्रौतसूत्रे प्रयुक्तस्य तम्बलवीणा'शब्दस्यार्थः–तम्बलवृक्षस्य त्वग्निमिता वीणा विद्यते। अतोऽमुं शब्दं द्राविडीभाषायाः शब्दः इति कथनं नितान्तमनुचितमस्ति । एभिः प्रमाणः आपस्तम्बस्य जन्मस्थानम् ‘उत्तरभारतम्'निश्चित रूपेणास्ति दक्षिण भारतस्य न भवितुमर्हति—इति निष्कर्षः । सम्बद्धाः लेखाः भारतम् संस्कृतम् अष्टाङ्गयोगः हठयोगः कल्पाः वेदाङ्गानि

79796

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0%E0%A4%A7%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A5%8D

वशिष्ठधर्मशास्त्रम्

सूर्यवंशकुलगुरोमहर्षेर्वशिष्ठस्य धार्मिकजगति महत्त्व पूर्ण स्थानमस्ति । एते महान्तः अस्माकं स्मृतिकारेषु आदरार्हे उच्चस्थाने प्रतिष्ठिता धर्मसूत्रकाराः सन्ति । येषां धर्मशास्त्रं मात्रायां स्वल्पकायेऽपि गुणेषु विपुलं महनीय ञ्चास्ति । सुप्रसिद्धमीमांसकाः कुमारिलभट्टाः स्वीये तन्त्रवात्तिके वशिष्ठधर्मशास्त्रस्य सम्बन्धः ऋग्वेदेन सह कथयन्ति, परञ्चायं प्रायोवादः । ऋग्वेदिनां पार्वे स्वस्वतन्त्र धर्मशास्त्रं पासीत् । फलतः स्वतन्त्ररूपेण निर्मितममुं धर्मशास्त्रं स्वायत्तीकृत्य एतैः अस्योपरि स्ववेदस्य चिह्न स्थापितम् । अस्य ग्रन्थस्य प्रायश्चित्तप्रकरणे यथा ऋग्वेदस्य 'अयवामीय'-'हविष्पान्तीय'-'अघमर्षण' सूक्तस्य च मन्त्राणामुल्लेखो विद्यते, तथैव तैत्तिरीयसंहिताया अपि अनेकमन्त्राणां निःसन्दिग्धमुद्धरणं विद्यमानमस्ति । एतत् सत्य मस्ति यत्-वाशिष्ठधर्मशास्त्रं ऋग्वेदस्याङ्गं नासीत् । तथापि ऋग्वेदेन सहास्य धर्म शास्त्रस्य सम्वद्धता-स्वीकरणाय तर्कस्य न्यूनता नास्ति । एतद् ध्यातव्यं यत् वाशिष्ठधर्म शास्त्रं गृह्यविपयेभ्यः ( यथोपनयन-अनध्याय-स्नातकस्य नियमाः, पञ्चमहायज्ञादयः ) साङख्यायनगृह्यसूत्रेण सह घनिष्ठं सम्बन्ध स्थापयति । वाशिष्ठधर्मशास्त्रस्यानेकानि सूत्राणि ऋग्वेदस्य विभिगुह्यः साङ्ख्यायन-आश्वलायन-कौषीतक्यादिभिः सहाश्चर्य जनिकां समतां स्थापयन्ति । एतादृश्यामवस्थायां वाशिष्ठधर्मशास्त्रमृग्वेदस्य सम्बद्धता परिवं हितं, स्वीकारे विशेपा विप्रतिपत्तिर्न भवितव्या । वशिष्ठस्य मूलं धर्मशास्त्रं काल प्रवाहे परिवं हितं परिवधितं परिवत्तितञ्चाभूत् । यतो हि हस्तलेखेषु अध्यायानां संख्या एकसदशी नास्ति । क्वचित् ६, क्वचित् २, कुत्रचिच्च शिदध्यायानां प्राप्तिः अस्य परिणस्य परिचायिका विद्यते । त्रिंशदध्याययुक्तोऽयं ग्रन्थः अद्यत्वे प्रमाणभूतः सर्वत्रोपलब्धो भवति । गौतमधर्मशास्त्रेण सहास्य ग्रन्थस्य विशेषः सम्बन्धः परिलक्षितो भवति । वशित धर्मसूत्रस्य विंशतितमोऽध्यायो गौतमधर्मसूत्रस्य च एकोनविंशतितमेऽध्याये महत्सा मस्ति । अन्यत्राप्यर्थतः शब्दतो वा समानताया अभावो नास्ति । प्रमाणानामभ कठिनोऽयं निर्णयो यत् कः केन समुद्धृतो भवति-वशिष्ठो गौतमात् ? उत गौत। वशिष्ठात् ? अत्यधिका सम्भावना विद्यते यत्-समादरणीयमेतद्धर्मशास्त्रद्वयं त युगस्य रचने स्यातां, यस्मिन् युगे पारस्परिकमादानप्रदानं न्याय्यमासीत् । साम्प मनुस्मृतौ वशिष्ठधर्मशास्त्रे च दश श्लोका अक्षरशः समानाः सन्ति । मनुस्मृतेः श्लोक अत्र गद्यात्मकसूत्रेषु परिणता दृष्टिगोचरा भवन्ति । अतो विदुषां बलवती धारणा विद्यते यत्-वशिष्ठस्य धर्मशास्त्रमेव वर्तमानकाले प्राप्तमनुस्मृतेरस्य प्राचीनविश मूलरूपाद्वा एतान् श्लोकान् समुद्धरति । स्मृतिकारस्य वशिष्ठस्य ख्यातिः प्राचीनेष स्मृतिग्रन्थेषु बहुशः प्राप्नोति । याज्ञवल्क्येन स्वस्मृतौ प्राचीनेषु स्मृतिकारेषु वशि स्योल्लेखः कृतः। कुमारिलेनाप्यस्य सादरं निर्देशः तन्त्रवातिके कृतः । अपि च विश्वरूपेण याज्ञवल्क्यस्मृतेष्टीकायां मेधातिथिना च मनुभाष्ये वशिष्ठधर्मशास्त्रस्य मतानामुद्धरणं ससम्मानं बहुशः कृतम् । एतेनेदं स्पष्टं भवति यदस्याः स्मृतेः समादरं धर्मशास्त्रस्येतिहासे प्रामाण्यस्योपयोगस्य च दृष्टयाऽधिकं क्रियते स्म । अत्र विशेषतो ध्यातव्यमस्ति यद् वशिष्ठो वृद्ध वशिष्ठश्च एतन्नामको द्वावपि स्वतन्त्री स्मृतिकाराव भूताम् । वृद्धवशिष्ठस्य कोऽपि स्वतन्त्रो ग्रन्थो यद्यप्यद्यापि नोपलब्धस्तथापि अवान्तर कालीन-भाष्याणां निबन्धकाराणाञ्च साक्ष्ये वृद्धवशिष्ठस्य ग्रन्थस्य सत्ता ( स्थितिः ) निश्चितरूपेण प्रमाणिता भवति । विश्वरूपेण याज्ञवल्क्यस्यैकस्य श्लोकस्य ( १।१९) टीकायां वृद्धवशिष्ठस्य मतस्योल्लेखः कृतः । मिताक्षरायां (२।१९ ) 'जयपत्रस्य' लक्षणमेषां ग्रन्थात् समुद्धृतमस्ति । स्मृतिचन्द्रिकायामनुमानतो विंशतिः श्लोकाः आह्निकस्य श्राद्धस्य च विषये उद्धृताः सन्ति । एतेनायं निष्कर्षो निःसरति यत् वृद्ध वशिष्ठस्य स्मृतिरपि प्राचीना विद्यते । या याज्ञवल्क्यस्मृतिरिवाचारेण सह समस्तानां व्यवहाराणामपि विशेषवर्णनं करोति । ग्रन्थाभावे वयं वशिष्ठस्य वृद्धवशिष्ठस्य च पारस्परिकसम्बन्धस्य विषये किमपि कथयितुं न पारयामः । वशिष्ठस्य श्लोकबद्धा स्मृतिः अधुनापि प्रकाशिता न वेति-इत्यस्मिन् विषये मम ज्ञानमपर्याप्तं विद्यते । परञ्चास्य हस्तलेखास्तु प्राप्यन्त एवेति । इयं स्मृतिः परिमाणेऽलमतिविस्तृता विद्यते । अस्याः स्मृतेः दशाध्यायेषु ११०० श्लोकाः सन्ति । येषु स्मृतिसम्बद्धानां नानाविषयाणां-यथा स्त्रीधर्म-श्राद्ध-अशौच विष्णुमूर्तिप्रतिष्ठा-विष्णुपूजनादीनां विस्तृत विवेचनमस्ति । । वशिष्ठस्य धार्मिकं मतम् स्मृतिकारस्य वशिष्ठस्य सिद्धान्तस्य मतस्य चाद्यत्वे परिज्ञानस्यकमात्र साधनमस्ति तेषां धर्मशास्त्रम् । यद्धि त्रिंशदध्यायेष विभक्त विशेषतः सूत्रेषु रचितमस्ति । क्वचित् क्वचित् श्लोका अपि प्रदत्ताः सन्ति । आचारस्य. व्यवहारस्य, प्रायश्चित्तस्य चेति त्रयाणां विषयाणां वर्णनं पूर्णतां ख्यापयति । प्रारम्भिकस्य चतुर्दशाध्यायेपु-आचाराणाम्, मध्यवर्तिनां पञ्चाध्यायेषु ( १५-१९) व्यवहारस्य, अवसाने चैकादशाध्यायेषु (२०-३० ) प्रायश्चित्तस्य महत्त्वपूर्ण वर्णनं ग्रन्थस्योपादेयतायाः स्पष्टं प्रमाणमस्ति । वशिष्ठेन स्वमतानां प्रतिपादनं स्वल्पे । सत्रशैल्याम् ) परञ्चातिसुस्पष्ट भाषायां कृतमस्ति । मौलिकविचारस्य प्रौढविवे चनायाश्च चिह्न ग्रन्थस्य प्रतिपृष्ठे वर्तमानमस्ति । अन्येषां स्मृतिकाराणामिव वशिष्ठस्यापि पूर्णाग्रहः 'आचारे' वर्तते । आचार एव प्रतिमानवं समाजञ्च मान्यतां, दीर्घजीवनं सत्कारञ्च प्रापयति । शास्त्राभ्यासः, विद्याया उपार्जनं, विज्ञानस्योपार्जनम वश्यमेव काम्यमुपादेयञ्च वस्तु विद्यते । परञ्च व्यवहारेण विना, अर्थात् आचाररूप परिणत्या विना, एतत्सर्वं भारमात्र मेवास्ति । अत एव वशिष्ठस्यैतत् कथनं समीचीनं वर्तते यत् - 'आचार: परमो धर्मः सर्वेषामिति निश्चयः । हीनाचारपरीतात्मा प्रेत्य चेह च नश्यति' ।। अत्रायमाशयो विद्यते यत्--आचारहीनाय जनाय लोकद्वयं नष्टं भवति । तथा । चोक्तम् - 'आचारहीनस्य तु ब्राह्मणस्य वेदाः षडङ्गास्त्वखिलाः सयज्ञाः । कां प्रीतिमुत्पादयितुं समर्था अन्धस्य दारा इव दर्शनीयाः ॥ स्पष्टमेतत् । अस्मिन्नेव प्रसङ्गे चतुराश्रम-स्नातकानां गृहस्थानाञ्च नियमानां विवेचनमति- . सरलतया कृतमस्ति । त्रयोदशाध्याये श्रावणीकर्मणः, वेदाध्ययनस्य, अनध्यायस्य च विषया अपि सौष्ठवेन निबद्धाः सन्ति । चतुर्दशेऽध्याये भक्ष्याभक्ष्ययोनिर्णयोऽपि तात्कालिकस्य समाजस्य रूपरेखापरिज्ञाने नितान्तं सहायक: सिद्धयति । भारतवर्षस्य सामाजिको जनः आर्यजातेरविच्छिन्नताया निरन्तरमभिलाषुक आसीत् । वैदिका आर्यगणा देवानां स्तुतिपाठानन्तरं तेभ्यः सुयोग्यपुत्रेभ्य: प्रार्थनां कुर्वन्ति स्म—'सुवीरासः स्याम्' । लातिनीभाषायाः 'विरुस' शब्देन सम्बद्ध : संस्कृते 'वीरस' शब्द: मुख्यतया पुरुषस्य द्योतकोऽस्ति । पुरुषेण सह 'पौरुषस्य' कल्पना संवलितत्वात् अस्य 'पराक्रमी' अर्थो गौणो विद्यते । अस्य मुख्यार्थोऽस्ति-मनुष्यः, पुत्रः- यस्मै वेदे बहुशः प्रार्थना विद्यते । 'प्रजातन्तुं मा व्यवच्छेत्सी:' 'अपुत्रस्य गतिर्नास्ति' इत्यादीनि श्रुतिवाक्यानि अस्यैव तथ्यस्य द्योतकानि सन्ति । अन्य स्मृतिकाराणामिव वशिष्ठोऽपि प्रजातन्तु-छेदनस्य निषेधं कुर्वन् आह-- 'ऋणमस्मिन् संनयत्यमृतत्वं च गच्छति । पिता पुत्रस्य जातस्य पश्येच्चेद् जीवतो मुखम् ॥ अस्य सप्तदशाध्याये नानापुत्राणां लक्षणं तुलनात्मकमहत्त्वस्य च दृष्टया चातिशयं महत्त्वपूर्णमस्ति । येन दायभागस्य निर्णयाय महत्साहाय्यं मिलति । वशिष्ठस्य कतिपयानि स्वतन्त्राणि मतानि सन्ति यानि प्राचीनतमेषु स्मृतिग्रन्थेषूपलब्धानि न भवन्ति । एतादृशेषु स्वतन्त्रमतेषु शूद्रया ब्राह्मणस्य विवाहनिषेधः, दत्तकस्य विधानं, व्यवहारस्य प्रसङ्गे 'लेखस्यापि साक्ष्ये उपयोगः' इत्येतानि मतानि महत्त्वपूर्णानि स्वीकृतानि । राज्ञः पुरोहितस्य च धर्मोऽपि वशिष्ठस्य दृष्टो-अन्यस्मृतिकाराणामिव गौरवं स्थापयति । एवमेव राज्ञः पुरोहितस्य चानुकूल्यमैकमत्यञ्च राष्टस्य मुख्यं कारणं प्रतिपादितमस्ति । भारतीय-राजनीतेः मूलसिद्धान्तोऽस्ति यत, परिचालने क्षात्रतेजसा सह ब्रह्मत्वस्य पूर्ण सहयोगे प्राप्ते सति प्रदेशस्य राष्ट समृद्धिः सुनिश्चिता भवति । सत्यमुक्तं वशिष्ठेनास्मिन् विषये ब्राह्मणग्रन्थेभ्यः 'ब्रह्म पुरोहितं राष्ट्रमृघ्नोतीति'। महाकविना कालिदासेनानेकशताब्द्यनन्तरमिमां राष्ट्रभावनां पवनस्य-अग्नेश्च सुपरिचितं दृष्टान्तं प्रदाय परिपुष्टीकृतम् । तद्यथा रघुवंशे ( ८४ ) प्रोक्तम् - ‘स बभूव दुरासदः परैर्गुरुणाथर्वविदा कृतक्रियः । पवनाग्निसमागमो ह्ययं सहितं ब्रह्म यदस्त्रतेजसा' । अत्रायमाशयः-राज्ञ एतत् मुख्य कार्यमस्ति-देशस्य रक्षणमपराधिनाञ्च दण्डनम्, दण्डेन दण्डितोऽपराधी स्वपापैः मुक्तो भूत्वा निर्मलः सञ्जायते । अपि च पुण्यात्मनामिव स्वर्ग प्रयाति । भूपतिर्यदि अपराधिने दण्डं न ददाति तदा तत्पापं तं राजानमाकर्षति । अस्मात् कारणात् स्वकल्याणाय, समाजकल्याणायापराधिनः कल्याणाय चापि-अपराधिने दण्डदानं राज्ञ मुख्यं कर्त्तव्यं भवति । तद्यथा तत्रैव ( १९।४५ ) - 'राजभिधृतदण्डास्तु . कृत्वा पापानि मानवाः । निर्मलाः स्वर्गमायान्ति सन्तः सुकृतिनो यथा' । अन्तिमाष्टाध्यायेषु प्रायश्चित्तस्यावसरेऽनेकानां वैदिकमन्त्राणां जपस्य तैश्च मन्त्र हवनस्य विशेषं विधानमपि मिलति । अन्तिमोऽध्यायः समग्र-धर्मशास्त्रस्य कुञ्चि काऽस्ति-धर्ममहिम्नः प्रशस्तिरस्ति । प्राच्यभारतीयस्मृतिकाराणां स्वरं सम्मेल्य महर्षिर्वशिष्ठः इदमुच्चर्घोषयति । तद्यथा- 'धर्म चरत माऽधर्म सत्यं वदत माऽनृतम् । दोघं पश्य मा ह्रस्वं परं पश्यत माऽपरम् ॥ अत्रायं स्पष्टार्थः-वशिष्ठस्येयं शिक्षा समस्तमानवानां कल्याणाय प्रवर्तते । इमे महर्षयः आर्यसभ्यताया उन्नायकेषु महर्षिगणेषु अन्यतमाः सन्ति । अस्मात् कारणा देव यूनानीसभ्यतया संस्कृत्या च परिचिता इमे महर्षयोऽस्मान् आर्यभाषासंस्कृतस्य पठन-पाठनायोपदिशन्ति । अनेन प्रकारेणान्तरङ्ग-बहिरङ्गप्रमाणानामाधारे वशिष्ठस्यास्य धर्मशास्त्रस्य कालो विक्रमपूर्व-तृतीयशतक: स्वीकर्तव्यः । यस्मिन् काले भारतीया जना यूनानी-जनानां सभ्यतया, भाषया व्यवहारेण च प्रथमं परिचिता अभवन् । यत्त म्लेच्छभापाया: शिक्षणस्य निषेधं कुर्वन्त्येते-'न म्लेच्छभाषां शिक्षेत' इति कथयन्ति तत् संस्कृतभाषा-प्रवर्धनार्थमेवेति । सक्षेपेण वयं कथयिष्यामो यत महर्षे वंशिष्ठस्य जीवन दर्शनं नितान्तमुदात्तमेकान्तकर्मनिष्ठं पूर्णत आध्यात्मिकञ्चास्ति । तेऽस्मान स्वस्थान्, शिष्टान्, संस्कृतभारतीयान् विरच्य जीवनयापनस्योपदेशं प्रयन्ति । तथैव तस्याः तृष्णायाः परिहारस्य शिक्षा वदति, यां तृष्णां दुर्बद्धिः काठिन्येन परित्यजति । या व्यक्तेः जीर्णेऽपि स्वयं जीर्णा न भवति, या च प्राणान्तिको व्याधिर्भवति । तथा च - 'या दुस्त्यजा दुर्मतिभिर्या न जीर्यति जीर्यतः । याऽसौ प्राणान्तिको व्याधिस्तां तृष्णां त्यजतः सुखम् ॥ वशिष्ठस्य दृष्टौ 'दैवं' नितान्तं निरर्थकमस्ति । तेषां कथनमस्ति यत्-संसारे मृतशरीरातिरिक्त सर्वेषु क्रिया दृष्टिगोचरा भवति, समुचित क्रियाभिश्चैव फलं प्राप्नोति । अत एव 'दैवस्य' कल्पनैव निरर्थका भवति, तथा चोक्तं योगवाशिष्ठे - 'न च निष्पन्दता लोके दृष्टेह शवतां विना। स्पन्दाच्च फलसम्प्राप्तिस्तस्माद् दैवं निरर्थकम् ॥ धर्मशास्त्रम् कल्पाः वेदाङ्गानि

79797

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%20%E0%A4%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%83

कल्पशास्त्रस्य इतिहासः

कल्पशास्त्रस्य इतिहासः कल्पसूत्राणां विस्तारेण ज्ञानं प्रयच्छति। हस्तौ कल्पोऽथ पठ्यते विपूले वेदाङ्गसाहित्ये कल्पस्य द्वितीयं स्थानमस्ति । क्वचिच्चेतिहासे तीन स्थाने कल्पितोऽयं कल्पः । एष शब्दः कमपि विशिष्टमर्थं व्यनक्ति प्रतिपादयति वात अत एव कल्पस्य वैदिकसाहित्येऽतिशयं महत्त्वपूर्ण स्थानमस्ति । कल्पप्रयोजनीयताया आवश्यकता तदा अनुभूता, यदा शतपथादिब्राह्मणग्रन्थेषु यज्ञ-यागादीनां कर्मकाण्डीय. व्यवस्थायां विस्तृततया तद्व्यवहारे काठिन्यस्यानुभूतिर्जायते स्म। तत्पूत्यै च | कल्पसूत्राणां प्रतिशाखायां रचना सुसम्पन्ना। तद्युगस्य प्रवर्तितं पद्धत्यनुरूपं तद्रचना सूत्रात्मिकाऽभूत् । ऋग्वेदप्रातिशाख्ये वर्गद्वयवृत्तौ कल्पविषये कथितमस्ति यत् 'कल्पो वेदविहितानां कर्मणामानुपूर्वेण कल्पना शास्त्रम्' । अत्रायं निष्कर्षो विद्यते यत् येषां यज्ञयागादिविहितानां विवाहोपनयनादिकर्मणाञ्च महत्त्वपूर्ण प्रतिपादनं वैदिक ग्रन्थेषु कृतमस्ति तेषां सूत्रग्रन्थानामभिधानमस्ति कल्पः । इमानि सूत्राणि प्राचीनत मानि एतदर्थं मन्यन्ते, यतो हि एतानि स्व-स्वविषयप्रतिपादने ब्राह्मणारण्यकैस्सह तैरन्तर्येण सम्बद्धानि सन्ति । ऐतरेयारण्यके तद्वचनानामस्तित्वं विद्यते। अत एव ऐतिहासिकानां स्पष्टं मतमस्ति यत् कल्पग्रन्थाः वेदाङ्गसाहित्यस्य प्राचीनतमाः ग्रन्थास्सन्ति । केचन विद्वांसः कल्पग्रन्थान् वैदिकसाहित्यस्य निकटतमान् मन्यन्ते, परञ्च वेदा अपौरुषेया वेदाङ्गानि च पुरुषकृतानि सन्ति तदा तयोः सामानाधिकरण्यं कथं स्यात् । परञ्चैतत् त्ववश्यमेवास्ति यत्--कल्पग्रन्था वेदाङ्गस्य प्राचीनतमा ग्रन्थास्सन्ति। कल्पसूत्रस्य व्युत्पत्तिापकत्वञ्च सामान्यनियमानुसारेण कल्पस्य सूत्रस्य चान योर्द्वयोः शब्दयोः संयोगात् कल्पसूत्रस्य संरचना जायते । कल्पोऽयं विलक्षणः शब्दः, अयञ्च कमपि विशिष्ट मर्थं प्रतिपादयति । स च विलक्षणोऽर्थोऽस्ति-विधेः, नियमस्य, न्यायस्य, कर्मणः आदेशस्य च प्रयुक्तेऽर्थे परिव्याप्तिः । अनेनैव प्रकारेण 'सूत्रम्' शब्दस्यापि विशिष्टार्थो भवति सक्षेपः । सङ्क्षिप्तविधिमेवाश्रित्य 'सूत्रम्' इति शब्दः प्रवर्तते । सूत्र धातोः अच् प्रत्यये कृते सति सूत्रमिति शब्दस्य व्युत्पत्तिर्भवति-कि गुणात्मकमिदमिति जिज्ञासायामाह - 'स्वल्पाक्षरमसन्दिग्धं सारवद्विश्वतोमुखम् । अस्तोभमनवद्यं च सूत्रं सूत्रविदो विदुः॥ अत्रायमाशयः- उपर्युक्तेन सूत्र लक्षणेन विज्ञायते यत-धर्मशास्त्रीय विधि विधानानां, कर्मानुष्ठानानां, नीतिनियमानां, व्यवहृत-व्यवहाराणां धर्मस्य प्रवर्तनानाच सङ्क्षपतमं, सारयुतं, संशीतिरहितं कल्पसूत्रस्य विवेचनमिति । अपरच कल्पसूत्रस्य बंशिष्टयम्-वेदविदां मते न केवलं विषयदष्टया अपि तु नवनवानां युगानां निर्माणदृष्टयाऽपि संस्कृतवाङ्मये कल्पसूत्राणां स्वानुकूलं विशिष्टं स्थानमस्ति । कल्पसूत्रेभ्यो लौकिकसंस्कृताभ्युदयस्य प्रकर्षः ज्ञायते। अत्यच्चोत्तरवैदिके युगे विभिन्न विषयाणां ये सहस्रशो ग्रन्था विरचितास्तेषां प्रेरणादायका उत्साहवर्द्धकाश्चेमे सूत्रग्रन्थाः सन्ति । सूत्ररचनाया उद्देश्यम् वैदिकवाङ्मयस्येतिहासे कल्पसूत्राणामाविर्भावो नव्य युगस्य सूत्रपात इव लक्ष्यते । एतदपि विशिष्टमुद्देश्यमासीद्यत्-प्राक्तने वैदिके युगे तत्साहित्यस्य विस्तरत्वात्, दुर्गमत्वात् रहस्यमयत्वाच्च यथास्थितिबोधने दुस्तरं कार्यमासीत् । तत्काठिन्यमपनोदायैव सूत्रसरणेः आविर्भावः । तेभ्यो वैदिकविधीनां कण्ठस्थीकरणं सौविध्यमभवत् । वैशिष्टयञ्चैषां न्यूनातिन्यूनशब्देषु अधिकादधिकं भावप्रकटनमस्ति । तथाहि-भावस्य, भाषायाः, विचारस्य, शैल्याः, रचनाविधानस्य च दृष्टयाऽपि परिवर्तनं दरीदृश्यते'। कल्पसूत्रस्य मुख्यो विषयः कल्पसूत्राणामुपयोगिताया अनेकत्र चर्चा विद्यते सा तु तथैवास्ति, परञ्च वैदिककर्मणां प्रतिपादनं संस्काराणां व्याख्यानं यज्ञानाञ्च विधानवर्णनं प्राधान्यरूपेण विवेचनं तत्र विद्यते । यज्ञादीनां वैशिष्टयस्य प्रतिपादनं वेदेभ्यो ब्राह्मणेभ्यश्नोपलभ्यते । तत्राथर्ववेदे 'अयं यज्ञो भुवनस्य नाभिः' इति प्रतिपाद्य जगतः समुत्पत्तिस्थानं यज्ञ एवेति सुनिश्चितम् । इत्येव नहि ततोऽग्रे विद्यते--'तं यज्ञं बर्हिषि प्रोक्षन् पुरुषं जातमग्रतः । अत्र तपोभिः पवित्रिताचरणमहर्षिभिः स्वास्मभिः यज्ञः समुद्भावितः । एतत्सर्व यज्ञविषयजातं कल्पसूत्रेषु प्रतिष्ठितमस्ति । अत्रायं निष्कर्षः प्राचीनकालादारभ्याधुनापर्यन्तं कल्पसूत्रस्येमे ग्रन्थाः कर्मकाण्ड जुषां सामाजिकानां सात्त्विकजीवनस्य परिचायकाः सन्ति । न केवलं तत्र कर्मकाण्ड सरणिरेव विद्यतेऽपितु तेषु महत्सु ग्रन्थेषु जीवनस्य चरमोत्कर्षाभ्युनतेरुपाया अपि विद्यन्ते । तेष्वेकतस्तु जीवनसरणिमधिकृत्यानेके नियमा वणितास्सन्ति । अन्यतश्च कुशाग्र शेमुषीनां प्राच्यविद्याप्रवर्तकानां धीमतां मेधाशक्तेः परिचायकाः सन्ति । कल्पसूत्राणां भेदास्तेषां विषयविभागश्च कल्पसूत्राणां मुख्यतस्त्रयो भेदा भवन्ति । केषाञ्चन मते चतुर्भेदा भवन्ति । ते शुल्वसूत्रमपि कल्पसूत्रेष्वेव मन्यन्ते। उपर्युक्तेषु त्रिषु भेदेष्विमे सन्ति-श्रौतसूत्रम्, गृह्यसूत्रम्, धर्मसूत्रञ्चेति । शुल्वसूत्रे ज्यामित्यादि विज्ञानसमन्वितत्वात् पृथगेव निर्वचनम् । तत्र श्रौतसूत्रस्य व्यापकत्वं कार्यक्षेत्रश्च-वैदिकसनातनधर्मे कल्पसूत्राणां मह न्महत्त्वं विद्यते । वेदोक्ते कर्मकाण्डे सनातनहिन्दूसमाजस्य सुदीर्घकालात् नैष्ठिकभावेन सुदृढो विश्वासः प्रचलति । यद्यपि श्रौतसूत्राणि शतपथ-ताण्डय-गोपथादित ब्राह्मणेषु वर्णितानां कर्मकाण्ड-विधानानामेव निर्देशाः सन्ति, परञ्च तानि श्रौतसूत्राणि ब्राह्मणग्रन्थानां वैदिकसाहित्यस्य च मध्ये न स्वीकुर्वन्ति वैदिकाः। वैदिकसंहितास वणितानि यानि यज्ञ-यागादिविधानानि सन्ति तानि श्रौतसूत्रेषु साररूपेण सङ्कलितानि सन्ति। तेषां मुख्य कार्य वैदिकहविविधानस्य सोमयज्ञस्य च धार्मिकानुष्ठानानां प्रतिपादनमस्ति । अत्रायं निर्गलितो विषयो यत् श्रौतसूत्रेषु श्रुतिप्रोक्तानां चतुर्दश यज्ञानां प्रधानतया कर्त्तव्यविधानमस्ति । येषु च मन्तान्तरेण ब्राह्मणग्रन्थवर्णितानाम अग्नौ विहित-विधीयमानानां च यज्ञ-यागाद्यनुष्ठानानां वर्णनं विद्योतते । तथा चेमे यागाः सन्ति तत्र--दर्शः, पौर्णमासः, पिण्डपितृयागः, आग्रयणेष्टिः, चातुर्मास्यः, निरूढपशुः, सोमयागः, सत्रः ( द्वादशदिवसेषु समापनीयो द्वादशसुत्या युक्तो याग विशेष: ), गवामयनम् ( वर्षपर्यन्तं विधीयमानो यागः ), वाजपेयः, राजसूयः, सोत्रा मणी, अश्वमेधयागः, पुरुषमेधः, एकायागः, अहीनयागश्च इत्येते वर्णिताः सन्ति। यतः अग्नि-स्थापनानन्तरमेव यागविधानं प्रवर्तते, अतः अग्निचयनस्य तथा कदा. चित् पुनराधानस्य वर्णनमपि श्रौतसूत्रेषु नितान्तमावश्यकमस्ति । यागानां नामगणना मेवावलोक्यैवानुमीयते यदेषां श्रौतसूत्राणां विषयो दुरवगाहो विद्यते । यद्यप्यत्र सर्व साधारणजनेभ्यो नास्ति कस्याप्याकर्षणस्य विषयः, परञ्च धार्मिकदृष्ट्या तु तेषां महनीयत्वमस्त्येव । साम्प्रतं विपरीते काले श्रौतयागानां विधानं क्वाचित्करूपेणव दृश्यते तदा वयमेषां श्रौतसूत्राणामनुशीलनेनैव तद्युगस्य धार्मिकी स्थिति व्यवहारं वा ज्ञास्यामः । अपि च कदापि काले उज्जीवनं भवेदेतेषाम् । आश्वलायन -शाङ्खायनेति श्रौतसूत्रद्वयमस्ति ऋग्वेदस्य । ययोः यागाद्यनुष्ठानस्य सविशेषलक्षणपुरस्सरं प्रतिपादनमस्ति । अपि चात्र परोऽनवाक्यायाः याज्यायाः तत्तच्छास्त्राणामनुष्ठानप्रकारस्य च वर्णनं विद्यते । देश काल-पात्र-प्रायश्चित्तादीनां सविशेषरूपेण विधानमस्त्यत्र । आश्वलायनश्रौतसूत्रे द्वादशाध्यायाः सन्ति । इयं प्रसिद्धिवर्तते यदाश्वलायन अषिः शौनक ऋषेः शिष्य आसीत्-तथा च ऐतरेयारण्यकस्याध्यायद्वयस्य रचना गुरु-शिष्याभ्यां समवेतरूपेण कृताऽऽसीत् । शाङ्खायन-श्रौतसूत्रञ्चाष्टादशाध्यायेषु विभक्त विविध-यज्ञ-यागादीनां प्रतिपादकमस्ति । शाङ्गायनब्राह्मणेन सम्पृक्तं श्रौतसूत्रमिदं सर्वतोभावेन प्राचीनतरं प्रतीयते । एवञ्च ब्राह्मणग्रन्थैः सह केष्वप्यंशेषु साम्यं बिभर्ति । अस्याष्टादशाध्यायेषु चरममध्याय द्वयपश्चाद् ग्रथितमिव प्रतिभाति । तावध्यायावारण्यकस्य कौषीतक्याः समानो स्तः । आश्वलायनश्रौतसूत्रेऽनुष्ठानविधानस्य स्वल्पेंडशे एव वर्णनं विद्यते । एतच्च स्वाधारग्रन्थादैतरेयब्राह्मणादधिकानां तथ्यानां विवरणं ददाति । किं बहनोक्तेन श्रौत. सूत्रेषु शतपथादिब्राह्मणानां महत्तारतम्येन योगदान मस्तीति प्रवदन्ति मनीषिणः ।। _ ऋग्वेद-प्रवत्तितेषु गृह्यसूत्रेषु गृह्यसूत्रद्वयं नितरां सुप्रसिद्ध मस्ति । ते चाश्वलायन शाङ्घायन गृह्यसूत्रे स्तः । तत्र प्रथमे गृह्यसूत्रे च चत्वारोऽध्यायाः सन्ति, प्रत्येकस्मिन् अध्याये च खण्डान्यनेकानि सन्ति । एषु गृहोचितकर्मणां संस्काराणाञ्च सुविशदं वर्णनमुपलभ्यते । तत्र ऋषितर्पणप्रसङ्गे एतादृशानां प्राचीनाचार्याणां नामान्युप अभ्यन्ते येषां क्वचिदप्यन्यत्र कदाचिन्नोपलभ्यन्ते । अपरञ्च वेदाध्ययनस्याचारसंहिताया विधीनां वर्णनं सहैव चतुर्थे खण्डे प्रायश्चित्ताङ्गभूतस्योपाकरणस्य ( वैदिक-श्रावण्याः ) वर्णनमप्युपलभ्यते । गृह्यसूत्राणां परिचयः वैदिकवाङ्मये आश्वलायनगृह्यसूत्रस्य पारस्करगृह्यसूत्रस्य च यथा नितरां प्रसिद्धिवर्तते तथाऽन्येषां सूत्राणां न । तत्राश्वलायनगृह्यसूत्रस्य टीकासम्पद एव लोकप्रियतायाः विश्रुतेश्च प्रमाणं विद्यते । महनीयस्यास्य सूत्रस्य प्रमुखाष्टीकाकारा स्तेषां सारभूताः व्याख्याश्चेमाः सन्ति–जयन्तस्वामिनो विमलोदयमाला, अस्याः व्याख्यायाः कालः अष्टमशतकस्यान्तिमो भागः । ( ख ) देवस्वामिनः सुविख्यातं भाष्यम् । इमे टीकाकाराः वैदिकसाहित्ये मान्याश्चचिताश्च सन्ति । गृह्य-श्रौतसूत्रयो रुभयोरुपरि व्याख्यानमेतेषाम् । अनयोरुल्लेखः गार्ग्यनारायणेन बहुधा कृतः । (ग) नारायणः- इमे नधुनगोत्रोत्पन्नस्य दिवाकरस्यात्मजा आसन् । समयश्चैकादशः शतकः । विद्वन्मनोहारिणी प्रख्याता टीकेयं विद्यते । (घ ) हरदत्तस्य 'अनाविला' टीका विश्रुता वर्तते। अनेनैव वैयाकरणहरदत्तेन लोकविश्रुतायाः काशिकायाः 'पदमञ्जरी' नाम्नी टीका विरचिता। अत एव शाब्दिकमण्डलीषु प्रख्याता इमे सन्ति । इमे च द्रविडदेशीयाः किं वा तेषामाचारैः पूर्णाः परिचिता आसन् द्वादशे शतके । आश्वलायनगृह्यसूत्रं कारिकाबद्धमपि प्राप्यते । एतत् कार्य मनेकैलेखकः सम्पा दितम् । तेषु रघुनाथदीक्षित-गोपाल-कुमारिलस्वामिनाञ्च योगदानं सुप्रसिद्ध मेवास्ति । कोऽयं 'कुमारस्वामी' इत्यस्मिन् विषयेऽधुनापि मतैक्यं न तिष्ठति । एतदतिरिक्तमस्य गृह्यस्य प्रयोगस्य, पद्धतेः परिशिष्टस्य च विषयेऽपि ग्रन्थानामभावो न दृश्यते । आश्वलायनधर्मसूत्रमपि द्वाविंशत्यध्यायेषूपलब्धं भवति । परञ्च प्रकाशनाधीनं वर्तते । अस्यैव धर्मसूत्रस्याधारमादाय 'आश्वलायनस्मृतिर'पि हस्तलिखिता वरीवत्ति या हि एकादशाध्यायेषु विभक्ता, द्विसहस्रैः पद्यैश्च युक्ता अस्ति । शाङ्खायनगृह्यसूत्रे षडध्यायाः सन्ति । तेषु तेषामेव विषयाणां समावेशो वर्तते ये विषयाः पूर्वचिताः सन्ति । यथा विविधसंस्काराणां वर्णनं, गृहनिर्माण-गृहप्रवेश योश्च यथास्थानं वर्णनं विद्यते । ऋग्वेदस्य तृतीयायाः शाखायाः कौषीतक्याः कल्प सूत्राणां निर्देशोऽपि विदुषां मध्ये प्राप्यते । इयं बलवती धारणा प्रचलिता वर्तते यत् शाङ्खायन-कौषीतकि-गृह्यसूत्रे एकस्या एव शाखाया भिन्न-भिन्नाभिधाने स्तः। परञ्च निर्विवादमेतत् यत् कौपीतकी शाखा शाङ्घायनशाखातः सर्वथा भिन्नस्वरूपा विद्यते । अस्याः शाखायाः विशिष्टा ग्रन्थाः प्रकाशिताः प्रकाश्यमाणाश्च सन्ति । कोषीतकं धर्मसूत्रमधुनाऽप्यप्रकाशितमेवास्ति । शाङ्घायनगृह्यस्य रचना सुयज्ञेन पाहता, कौषीतकगृह्यसूत्रस्य च शाम्भव्येन कृताऽस्ति । अत एवेदं सूत्रं शाम्भव्यगृह्यसूत्रस्य नाम्नाऽपि प्रख्यातमस्ति। शाम्भव्यः करुदेशनिवासी इति महाभारते चर्चितः । अस्मिन् गृह्यसूत्रे पञ्चाध्यायाः सन्ति, प्रत्येकस्मिन् अध्यायेऽनेकानि पर सन्ति । ग्रन्थस्य शभारम्भो विवाहसंस्कारस्य वर्णनेन भवति, तदनन्तर या शिशो: प्रारम्भिकसंस्काराणां सामान्यपरिचयानन्तरं यतबन्धस्य विवरणं पर्याप्तरूपेण विस्ततमस्ति । बलिवैश्वदेव-कृषिकर्मणोः अनन्तरं श्राद्ध वर्णनेन गृह्यसूत्रामद समाप्तिमेति। अत्र वैशिष्टयमिदं वर्तते यत-कौपीतक-शाजायनगृह्य योर्मध्येऽनका साम्य विद्यते। वैषम्यञ्च क्वापि दृश्यते । कौषीतकगृह्यसूत्रे केवलं पञ्चाध्यायाः सन्ति, अन्यत्र षडध्यायाः प्राप्यन्ते । आदितः चतुर्वध्यायेषु विषयक्रमस्य प्रतिपादनशैल्याश्चोभ यत्र साम्यम् । परञ्च कौषीतकस्यान्तिमाध्यायविषयस्य समीक्षणं शाङ्खायनस्यान्तिमा ध्यायाभ्यां सह न भविष्यति । कौषीतकस्यावसाने पितृमेधसो वर्णनं विद्यते, यद्धि शाङ्खायनगृह्यसूत्रे नोपलभ्यते, एतत्तु शाङ्खायनश्रौतसूत्रस्यैवांशः । अस्त्यत्र कौषीत कस्य क्रमः समुचितो न्यायसङ्गतश्च । यतो हि श्राद्धं गृह्यस्यैवाङ्गम्, न तु श्रौतस्येति विदन्ति वैदिकाः । शुक्लयजुर्वेदीयं कल्पसूत्रम् कात्यायनप्रणीतस्य श्रौतसूत्रस्य विषयस्य निखिलं ज्ञानं श्रौतसूत्र-स्वरूपपरिज्ञानं च नितान्तमावश्यकमस्ति । ग्रन्थोऽयमस्य साहित्यस्य प्रतिनिधिस्वरूपः । सहैवान्य श्रौतसूत्राणां तारतम्यविषये तुलनात्मक-विवेचनायातीवोपयुक्तश्चास्ति । श्रौतसूत्रमिदं सूत्रपद्धतिमवलम्ब्य निबद्धेषु षड्विंशत्यध्यायेषु विभक्तोऽयं समस्त यज्ञयागादीनां प्रतिपादको ग्रन्थो विद्यते । तद्विवरणं यथा-प्रथमेऽध्याये ( दशकण्डि कासु विभक्ते ) यागसन्दर्भितानामावश्यकविषयाणां समावेशः, द्वितीय-तृतीयाध्याययोः दर्श-पूर्णमासयागस्याखिलं वर्णनं विद्यते । चतुर्थाध्याये-पिण्डपितृयज्ञस्य, दाक्षायणस्य, आग्रयणस्य, अग्न्याधानस्य, पुनराधानस्य, अग्न्युपस्थानस्य अग्निहोत्रस्य च क्रमेण निरूपणमस्ति । पञ्चमेऽध्याये चातुर्मास्यस्य मित्रवृन्द इष्टेश्च विधिविधानपूर्वकं मर्यादित पुष्कलं वर्णनमुपलभ्यते । षष्ठेऽध्याये निरूढपशुबन्धस्य विस्तरेण सुस्पष्टं विवरणमस्ति । सप्तमाध्यायादारभ्य दशमाध्यायपर्यन्तमग्निष्टोमयागस्य विवरणात्मक वर्णनं विद्यते । येषु च सप्तमाष्टमाध्याययो: अग्निष्टोमस्य प्राग्भूतानां कर्मणाम्, नवमे प्रातःसवनस्य, दशमे माध्यन्दिनस्य सायंसवनस्य च वर्णनमेतस्य महन्महत्त्वं प्रतिपादयति । एकादशा ध्यायस्य महत्त्वपूर्णेषु भागेषु 'ब्रह्मा' संज्ञकस्य ऋत्विजः कर्त्तव्यस्योपयोगस्य च वर्णन विद्यते। द्वादशाध्याये 'द्वादशाह' इत्यस्य, त्रयोदशेऽध्याये गवामयनस्य, चतुर्दशे वाज पेयस्य, पञ्चदशे राजसूयस्य षोडशाध्यायमारभ्याष्टादशाध्यायपर्यन्तमग्निचयनस्य एकोनविंशत्यध्याये सौत्रामण्याः, विंशत्यध्यायेऽश्वमेध इत्यस्य, एकविंशतितमेऽध्याय च–'पुरुपमेध, सर्वमेध, पितृमेध इत्येतेषां विस्तृत सुव्यवस्थितञ्च वर्णनं विद्यते । । यांशष्टधम्-प्रथमाध्यायः कात्यायनस्य मूलभूतानां विचाराणां निर्देशकोऽस्ति । अपि च-द्वितीयाध्यायात्--एकविंशत्यध्यायपर्यन्त स्थिताः वर्ण्यविषयाः शतपथब्राह्मणस्य भिन्न-भिन्न काण्डानामाधारमाधत्य विरचिताः सन्ति, उभयत्र च नितान्तं साम्यमस्ति । २२ अध्यायात् २४ अध्यायपर्यन्तानां वर्ण्यविषयाः--एकाह-अहीन-सत्रसम्बद्धाः सन्ति । खण्डस्यास्य मूलाधारः ताण्डय-महाब्राह्मणो विद्यते । ,अतद् वैशिष्टयं विद्यते यत्-- ताण्डयमहाब्राह्मणः सामवेदस्य प्रधाने ब्राह्मणे सत्यपि अस्मिन् शुक्ल-यजुर्वेदीये ब्राह्मणेऽतीवोपयोगो दृश्यते । एवमेव पञ्चविंशतितमेऽध्याये च प्रायश्चित्तस्य वर्णनं विद्यते । इति तु सुविदितमस्ति यदुत्पातानां शमने यज्ञे च विहितानां त्रुटीनां परिमार्जनं प्रायश्चित्तेनैव भवति । पर्यन्ते पड्विंशतितमेऽध्याये प्रवर्यस्य समीचीनं वर्णनं विद्यते । अनेन बहुविधवर्णनेन सह कात्यायनश्रौतसूत्रस्य समाप्तिर्भवति । अनेन प्रस्तुतेनोपर्युक्तेन विवरणेन श्रौतसूत्रविषयस्य सामान्या स्थितिः अस्मत् समक्षं समायाति । यद्यपि ब्राह्मणग्रन्थेष्वपि यज्ञ-यागादीनां विधानं समुपलब्धं भवति । परञ्च तद्वर्णनं क्वापि सुविस्तृतं, क्वचिच्च भिन्न-भिन्नाध्यायेषु विकीर्णरूपेण प्राप्यते । श्रौतसूत्राणां मुख्यमुद्देश्यं श्रौतयागानां सक्षेपेण सुव्यवस्थितं क्रमबद्ध प्रतिपादनमस्ति । अमुमेव मूलोद्देश्यं मनसि निधाय तद्विरचयितुभिः ब्राह्मणेषूपलब्धानां मूलसामग्रीणां क्वचिद्विस्तरेण क्वचित् सङ्क्षपेण विरच्य पिपठिषूणां कृते बोधगम्यं सरलीकृतञ्च कात्यायनश्रौतसूत्रस्य मूलनिर्देशकं शतपथब्राह्मणमेवास्ति, परञ्च त्रिष्वध्यायेषु ताण्डय महाब्राह्मणस्यापि साहाय्यं वर्तते । अस्य श्रौतसूत्रस्योपरि कर्काचार्यस्य सुविस्तृतं भाष्यं निगूढरहस्योद्भेदनाय कुञ्चिकवास्ति । यस्याधारमादाय विरचिता म० म० विद्याधर गौडमहाशयस्य सरलावृत्तिरपि नितान्तं महत्त्वपूर्णोपादेया च विद्योतते । शुक्लगजुर्वेदस्य गृह्यसूत्रम् पारस्कर-गृह्यसूत्रमिति नाम्ना जगति सुविख्यातमस्ति । अस्य त्रियु काण्डेषु प्रथमे काण्डे ---आवसथ्याग्नेराधानम्, विवाहकार्यम्, गर्भाधानादार भ्यान्नप्राशनं यावत् वणितमस्ति । द्वितीये काण्डे-चूडाकरणोपनयन-समावर्तन-पञ्च महायज्ञ-श्रवणाकर्म-सीता-यज्ञादीनां महत्त्वपूर्ण विवरणमस्ति । अन्तिमे तृतीयेकाण्डे च-श्राद्धकृत्यानन्तरम् अवकीणि-प्रायश्चित्तादीनां विविधविधानानां गूढं प्रतिपादन मस्ति । अस्य टीका भाष्यसम्पद एव लोकप्रियताया द्योतिकाः सन्ति । अस्य कर्कादि पञ्चभाष्यकाराणां व्याख्याः गृह्यस्यार्थगौरवं प्रतिपादयन्ति । इमे पञ्च व्याख्यातारः सन्ति-कर्क-जयराम-हरिहर-गदाधर-विश्वनाथप्रभृतयः । हरिहरस्य पद्धतिरपि यजु दिनां कर्मकाण्डस्य निरूपिका महत्त्वपूर्णा चास्ति । कात्यायनश्राद्ध-सूत्रम् प्रस्तुतमिदं सूत्रं श्राद्धविषयस्य वर्णनं विस्तरेण सम्पाद यति । अस्मिन् सूत्रसंवलिताः नव कण्डिकाः सन्ति । अस्योपरि तिस्रष्टीकाः विद्यो तन्ते । ताश्च यथा-कर्काचार्यस्य, गदाधरस्य, कृष्ण मिश्रस्य च श्राद्धकाशिका । हलायुधस्य व्याख्याया उल्लेखः श्राद्धकाशिकायाः प्रारम्भिके द्वितीयश्लोके प्राप्यते । कात्यायनस्य कृतित्वाद् ‘कातीयश्राद्धसूत्रमिति नाम्ना प्रख्यातमस्ति । कात्यायन राचतं शुल्वसूत्रं काश्याम् अच्युतग्रन्थमालातः प्रकाशितमस्ति । अस्मिन् सप्त कण्डिकाः त । यासु प्रथमकण्डिकायां परिभाषायाः प्रकरणमस्ति । इत्येव नहि-वेदिनिर्माणस्य चतुरस्रादिक्षेत्रस्य चित्यादीनां निरूपणञ्चाप्यत्र गृहीतमस्ति । ज्यामितेः वैदिकयुगीनं प्रतिपादनमत्यन्तं महत्त्वपूर्णमस्ति । पारस्करस्य टीकाकाराः (१) कर्क:- इमे वैदिकवाङ्मयस्य चिरपरिचिताः मान्याष्टीकाकाराः सन्ति । एभिः कात्यायनस्य श्रौतसूत्रे पारस्करस्य गृह्यसूत्रे च चोभयत्रापि सारगर्भिता टीका सुमनोभिष्टीकिताः । धर्मशास्त्रकारेण हेमाद्रिणा स्वकीये कालनिर्णये ( त्रयोदशशत. कस्यान्तिमे चरणे ) त्रिकाण्डमण्डनं समुद्धतम्, अपि च स्वमहनीये ग्रन्थे आपस्तम्ब, ध्वनितार्थकारिकायां द्वि-त्रिस्थलेषु ककाचार्यः समुद्धतः । तत्र विज्ञेन हेमाद्रिणा श्राद्धनिर्णये कर्कमतः विखण्डितः । इत्थं हेमाद्रेः त्रिकाण्डमण्डनाच्च प्राचीनतरः कर्कः। तद्व्याख्यायाः नाम 'गृह्यसूत्र-भाष्यम्' अस्ति । पूर्वाचार्याणां यथा व्याख्यापद्धतिर्भवति तादृश्येव स्वल्पाक्षरैरावश्यकपदानामत्र व्याख्या विहिताऽस्ति, न तत्र किञ्चिदप्यभीष्टं वस्तु परित्यक्तम्। (२) जयरामः- एते महान्तो वीरवसुन्धराया मेवाडस्य निवासिन आसन् । भारद्वाजगोत्रोत्पन्नस्याचार्यस्यापरनामकस्य दामोदरस्य पौत्रा आसन् । एषां जनकस्य नाम बलभद्र आसीत् । एभिः कृतभाष्यस्य नाम-सज्जनवल्लभः । मन्त्राणां सुस्पष्टा व्याख्या अस्य भाष्यस्य वैशिष्ट्य मस्ति । पाठ-संशोधनमत्र कामप्यनिर्वचनीयतां प्रकटयति । तत्तचितवेदानां पाठं विशिष्टवैदिकानां मुखेभ्यः श्रुत्वा एभिर्मन्त्राणां पाठनिर्धारणं कृतम् । यत्रान्यष्टीकाकृद्भिः पद्धतौ अर्थे चाग्रहः प्रदर्शितस्तत्र वेद पण्डितेन जयरामेण गृह्यसूत्रे समुद्धृतानां मन्त्राणां व्याख्यानामतिकौशलेन प्रामाणिक तया च कृतमस्ति । एतदेवास्य वैशिष्टयम् । ( ३ ) आचार्यो हरिहरः- एतेन महता स्वकृतटीकायां विज्ञानेश्वरमतं समुद्धत मिति हेतोः एषां काल: पञ्चाशदुत्तरकादशशतकादनन्तरमेव सिद्धयति । अपि च श्रीदत्तेन स्व-'आचारादर्श' हेमाद्रिणा च श्राद्धप्रकरणे एतन्मतं स्थापितम्, फलतः एषां समयो द्वादशशतकान्तरालवर्ती । एते महान्तोऽनुमानेनोत्तरभारतस्य विशेषतः कान्यकुब्जप्रदेशनिवासिनः प्रतीयन्ते। हरिहरस्य व्याख्या टीकापेक्षया पद्धतेः स्वरूप धारणादतिशय महत्त्वं धारयति । हरिहरेणास्यां पद्धतौ महता समारम्भेण गृह्यकर्म काण्डस्य वर्णनं कृतमस्ति । गृह्यसूत्रस्य सर्वतोऽधिका लोकप्रिया व्याख्या इयमेवास्ति । हरिहरस्य धर्मशास्त्राध्ययनं महत्त्वपूर्णमस्ति । एतेषां रचनायां वैवस्वतमनोः, वृद्ध शातातपमहर्षेः, याज्ञवल्क्यस्य, अङ्गिरसः, हारीतस्य, सुमन्तोः लौगाक्षेश्च-मतानि समद्धतानि सन्ति । टीकाप्रारम्भे कस्यापि वासुदेवनामकस्याचार्यस्य समादरपूर्वक स्मरणं कृतमस्ति, तन्मतञ्चानुसृतं टीकायाम् । अस्याः व्याख्याया अभिधान विद्यते 'गृह्यसूत्रव्याख्यानम् । एते स्वात्मानमग्निहोत्रिणः ख्यापयन्ति । (४) आचार्यो गदाधरः- अनेन प्रबुद्धेन आचार्येण प्राचीनाचार्याणां मतान्या लोच्य स्वव्याख्यायां विस्तरेणोल्लेखः कृतः । एतादृशेष्वाचार्येषु भर्तयज्ञः, वासदेवः, गङ्गाधरः, रेणुदीक्षितः, हरिहरादयश्व मुख्याः सन्ति । हरिहरविषये मतखण्डने तत्र वाक्यमिदमस्ति यत् 'अत्र हरिहरमिश्ररबुद्ध्वैव पाण्डित्यं कृतमस्ति' । एवमेव परुष'शब्दार्थस्य व्याख्यायां विविधाचार्याणां मतमाकलितमस्ति । तद्यथा इमे 'कोऽपि बलशाली पुरुष' इति हरिहरः, जितेन्द्रिय:-भर्तयज्ञः, जामाता रणकः गङ्गाधरश्च । एष्वर्थेषु गदाधरेणान्तिमोऽर्थः स्वीकृतः । अन्यत्र च कर्क-जयराम भर्तयज्ञानां मतान्यालोच्य हरिहरमतं स्वीकृतम् । अत्र भाष्ये समुद्धता: ग्रन्थाः ग्रन्थकाराश्चेमे सन्ति--मनुः, याज्ञवल्क्यः, हारीतः, आपस्तम्बः, व्यासः, मिताक्षरा पराशरः, मदनरलम्, वृद्धशातातपः, स्मृत्यर्थसारः, मदनपारिजातः, वशिष्ठः प्रयोग पारिजातः हेमाद्रिश्च । गदाधरस्याभिरुचिः ज्योतिषतत्त्वविषयेऽधिका विद्यते । अतः एभिः संस्काराणां समुचितकालनिर्णयाय ज्योतिषग्रन्थानां सदुपयोगः कृतः । एतादृशो विख्यातो ग्रन्थः रत्नकोशो विद्यते । कादाचित्करूपेण मूलग्रन्थेऽनुल्लिखितानां विषयाणां विवरणमपि प्रदत्तमस्ति । गदाधरस्य भाष्ये 'गृह्य भाष्ये' भर्तयज्ञ-जयरामयोः भाष्य योविशेषः प्रभावो दृश्यते । व्याख्याता गदाधरः कस्यापि संस्कारस्य व्याख्यायां तद्विषयेऽनेकविधानां मतानां सारसङ्ग्रहणं महता विस्तरेण करोति । एतदेवास्य वैशिष्टयम् । एषां पितुर्नाम वामनदीक्षित आसीत् । एते 'विरग्निचित्-सम्रोड्-स्थपति महायाज्ञिकस्योपाधिना विभूषिताः सन्ति । यतो ह्यत्र हेमाद्रेश्चर्चा विद्यतेऽतो ह्यस्य कालः पञ्चाशदुत्तरचतुर्दशशतकं यावदिति निष्कर्षः । (५) विश्वनाथः - इमे नन्दपुरस्य काश्यपगोत्रिणो नागरब्राह्मणा आसन् । पितुर्नाम नरसिंहो मातुश्च गङ्गादेवी। ययोः स्मरणं टीकायाः प्रारम्भे कृतमस्ति । एषां व्याख्याया: नाम 'गृह्यसूत्रप्रकाशिका' विद्यते, याऽवसाने खण्डिताऽऽसीत् । ग्रन्थान्तिमानां पञ्चखण्डानां टीकाग्रन्थकृतः पितृव्यस्यानन्तस्य प्रपौत्रेण लक्ष्मीधरेण १६९२ वैक्रमाब्दे लिखिता। इमे स्तम्भतीर्थादागत्य ( खम्भात-गुर्जरप्रदेशात् ) काश्यां वसति चक्रः । अत्रैव काश्यां व्याख्येयं पूर्णतामगात् । इत्थं विश्वनाथस्य काल: पोडश शताब्द्याः उत्तरार्धः सिद्धयति । परिमाणेनेयं व्याख्या नितान्तं विस्तृता गम्भीरा च विद्यते । वैजवापगृह्यसूत्रम् – अपरञ्च शुक्लयजुर्वेदस्यैकस्यान्यस्य गृह्यसूत्रस्यापि परिज्ञानं भवति । यस्य रचयितुर्नाम बैजवापो विद्यते । सुप्रसिद्धे चरणव्यूहे शुक्लयजुर्वेदस्य पञ्चदश शाखासु वैजवापमन्यतमं स्वीक्रियते । बैजवापस्य कल्पसूत्रस्य प्रथमतो निर्देशः विख्यातेन कुमारिल भट्टेन स्वतन्त्रवातिके कृतोऽस्ति । आश्वलायनकं सूत्रं वैजवापिकृतं, तथैव कात्यायन-कल्पसूत्रस्यातिपुरातनेन व्याख्याकारेणाचार्येण 'पितृभूति' इत्याख्येन बैजवाप-श्रौतसूत्रस्यैकं सूत्रमपि समुद्धृत मस्ति । तद्यथा-एवञ्च बैजवापेनाचार्येण सूचितं—न सावित्रीमाह इति । . . अन्यत्राप्येतैः बैजवापस्य नामनिर्देशः कृतः । आचार्यस्य पितृभूतेः कालो नवम शताब्द्यनन्तरं न कथमपि स्वीकार्यः । महर्षिणा कात्यायनेन विरचितैका श्रौतपद्धति रप्युपलब्धाऽऽसीत्-यस्याः संजैव 'सम्प्रदाय' इत्यासीत्। एतस्या निर्देशा उद्धरणानि च बहुषु प्राचीन ग्रन्थेषुपलभ्यन्ते । किम्बहुना-याज्ञवल्क्यस्मृतौ 'बालक्रीडा'व्याख्या प्रणेत्रा विश्वरूपाचार्येणोक्तव्याख्यायामस्याः पद्धतेः उल्लेखः कृतः । पितृभूतिः विश्वरूपात् प्राचीनतमः आचार्यः प्रतीयते । तस्मात् बैजवापस्य कालो नितरां प्राची सिद्धयति । इत्येव न हि बैजवापस्य गृह्यसूत्रस्योद्धरणमनेकेषु प्राचीनमध्यकालीनेषु धार्मिक निबन्धेष्वप्युपलब्धं भवति । एष्वपरार्कस्मृतिचन्द्रिकयोः सर्वतोऽधि को प्राचीनौ व्यास कारौ स्तः, यौ स्वग्रन्थेषु बैजवापं स्मरतः । किम्बहुना-अपरार्केण 'विनायकपूजायाः समस्तः प्रसङ्गः बैजवापगृह्यसूत्रात् समुद्धतम् । विनायकेन समाक्रान्तः पुरुषो नानाविधान स्वप्नान् पश्यति । तद्यथा--विनायकोपसृष्टलक्षणं खलु भवति-स्वप्ने सर्पान् पश्यति । अत्यन्तमपोऽवगाहते । अन्तरिक्ष कामति । पांसुकर्दमे चावसीदति । पृष्ठतो मां कथित धावतीति मन्यते । उष्ट्रान् गर्दभान् शुनी दिवाकीर्तिमांन्याश्चाप्रयातान् पश्यति । स्वप्ने दृष्टानेतानुपद्रवान् झटिति दूरीकरणार्थमुपायानां वर्णनं मिलति । श्रीमता भगवद्दत्तेन 'बैजवापगृह्यसूत्रसङ्कलनम्' इति नाम्ना समुपलब्धान् अंशान् महता श्रमेणे कत्रीकृतम्। अनेन प्रकारेण शुक्लयजुर्वेदीयश्रौतसूत्राणां परिचयानन्तरं कृष्णयजुर्वेदीयश्रौत सूत्राणां यथोपलब्धानां परिचयः प्रदीयते । कृष्णयजुर्वेदीय-श्रौतसूत्राणि ( १ ) 'बौधायनश्रौतसूत्रम्, ( २ ) आपस्तम्बः, ( ३ ) हिरण्यकेशी वा सत्याषाढः, ( ४ ) वैखानसः, (५) भारद्वाजः, ( ६ ) मानवश्रौतसूत्रञ्च । एष्वादितः पञ्च तैत्तिरीयशाखया, अन्तिमञ्च मैत्रायणी शाखया सम्बद्धानि सन्ति । एषु बौधायन-आपस्तम्बशाखाभ्यां च कल्पस्य चतुरो ग्रन्थान्–श्रौत-गृह्य-धर्म-शुल्वविशेषान् पूर्णतमान् विचक्रिरे। एते ग्रन्थाः पारस्परिक रूपेण तथा सम्बद्धाः सन्ति येन वयमेकस्यैव ग्रन्थस्य खण्डचतुष्टयं स्वीकरिष्यामः । एकेनवाचार्येण बौधायनेनाथवाऽऽपस्तम्बेन तत्तत् कल्पसूत्राणां प्रणयनं कृतमिति सिद्धान्तमनुसरणे न कापि विप्रतिपत्तिर्दृश्यते न वा संशीतिः । ग्रन्थकारयोरैक्यभावं नापि कोऽपि स्वीकुर्यात्, परञ्चैतत्तु संशीतिरहितं तथ्यमस्ति यदिमे समना ग्रन्था एकस्यामेव समानशैल्यां निर्मिताः सन्ति । एषु प्रतिपादनमैक्यमपि सुस्पष्टमस्ति । कल्पसूत्रेष्वेषु बौधायन-मानवौ निश्चितमेव प्राचीनतमौ स्तः, यतो ह्यनयोरुल्लेख आपस्तम्बसूत्रे समुपलब्धो भवति । (१) बौधायन-श्रौतसूत्रम् - अस्य सम्पादनं पाश्चात्यविदुषा डॉ० 'कैलेण्ड' महाशयेन कृतम् । तथा च गोविन्दस्वामिनो भाष्येण सह दक्षिणभारते महीशूरात् ( मैसूर ) प्रकाशितमिदं सूत्रम् । अनेनैव प्रकारेण बौधायनगृह्यसूत्र-धर्मसूत्र शुल्वसूत्राण्यपि प्रकाशितानि सन्ति । तत्र बौधायनश्रौतस्य सम्पादन डॉ करोड महाशयेन बिब्लिओथिका-इण्डिका-कलिकातातस्तथा गोविन्दस्वामिनो भार महीशूर( मैसूर )नगरात् अभूताम् । गृह्य-धर्मयोः प्रकाशनं 'गवर्नमेण्ट ओरियण्टल लाइब्रेरी' महीशूरनगरे अभूत् । तथैव शुल्वसूत्रस्य परिष्करणमांग्लानवानख प्रख्यातेन प्राच्यविद्याविशारदेन डॉ० थीवोमहाशयेन 'पण्डित'पत्रस्य नवम भागे ( काश्याम् ) कृतम् । (२) आपस्तम्ब-फल्पसूत्रम्- इदं कल्पसूयं त्रिपु प्रश्नेप्वध्यायेपु वा विभक्त मस्ति । अपि च पूर्णरूपेण सुरक्षितं सर्वाङ्गपूर्णञ्चास्ति । आपस्तम्बश्रोतसूत्रस्य मुख्यः सम्बन्धः तैत्तिरीयब्राह्मणेन सह विद्यतेऽत एवाय कारणं यद् ब्राह्मणस्य यागविधा नानां विशिष्टं सारभितञ्च वर्णनमत्रोपलब्धमस्ति । एवमेव ---आपस्तम्बगृह्यसूत्रे त्रिंशत् खण्डानि सन्ति, येषु विवाह-उपनयन-उपाकर्मोत्सर्जन-समावर्तन-मधुपर्क-सीमन्तो नयनादीनां त्रयोविंशतिविषयाणां मुख्यतः प्रतिपादनमस्ति । आपस्तम्बधर्मसूत्रे च ब्रह्मचर्यस्य, भोजनविचारस्य प्रायश्चित्तादेच मुख्यानां विषयाणां वर्णनमस्ति । आपस्तम्बपरिभापासूत्रं कप दिस्वामिनो भाष्येण हरदत्तस्य व्याख्यया च प्रकाशितमस्ति । श्रौतसूत्रसाहित्ये बौधायनश्रौतसूत्रमतिप्राचीन मिति विदन्ति वैदिकविद्वांसः । इदं श्रौतसूत्रं एकोनत्रिशत्प्रश्नेष्वध्यायेषु वा विभक्तमस्ति । प्रत्येकस्मिन् प्रश्ने कण्डिकाः सन्ति, यासु कण्डिकासु आभ्यन्तरे सूत्राणां सत्ता अस्ति । अत्रास्याः शैल्याः वैशिष्टयमस्ति यदस्याः कण्डिकायाः वाक्यं सन्धियुक्तरूपेण प्रस्तुतमस्ति । अतोऽस्याः सूत्ररूपेऽवान्त रविभाजनस्य न कोऽपि सङ्केतः प्राप्यते । परिणामतः सूत्रमिदं ब्राह्मणानां शैल्या सम्पृक्तमिव प्रतिभाति । वैशिष्टयञ्चेदं प्राचीनतां सङ्केतयति । आपस्तम्बश्रौतं चतुर्विशति ( २४ )प्रश्नेषु विभक्तमस्ति । यस्याभ्यन्तरे कण्डिकानां सूत्राणाञ्चास्तित्वं विद्यमानमस्ति । वर्ण्यविषयाः बौधायनश्रौतस्यैव सन्ति परञ्चोप स्थापनशैली नितरां भिन्ना प्रतिभाति । अपरञ्च-कात्यायनश्रौतसूत्रमिव लघ्वक्षरसूत्रेषु विभक्तमस्ति । परञ्च सूत्राणि न तथा सुसम्बद्धानि व्यवस्थितानि च सन्ति । सूत्रेषु शैथिल्याय स्थानमस्तीति विद्वज्जनसम्मतः ।। (३) हिरण्यकेशी किंवा सत्याषाढश्रौतसूत्रम् – कृष्णयजुर्वेदस्य श्रौतसूत्रमिदं महत्त्वदृष्टया न्यूनमस्ति । अस्मिन् चतुर्विंशतिः ( २४ ) प्रश्नाः सन्ति, येषु विविध यागविधानानां वर्णनं कृतमस्ति । इदं सूत्रमापस्तम्बश्रौतसूत्रेण सह घनिष्ठसम्बन्धं स्थापयति, बहुषु स्थलेषु च तत्सूत्राणि सहसव गृह्णाति । सूत्रशैल्यां ग्रथिते सत्यपि अस्य शैली तथा तादृशी वा सुसंयता लघ्वक्षरा च नास्ति । (४) वैखानसश्रौतसूत्रम् - इदमपि तैत्तिरीयशाखया सम्बद्ध मस्ति । अस्योपरि बौधायनश्रौतसूत्रादीनां पूर्ववणितानां त्रयाणां सूत्राणां विशेषः प्रभावो दृश्यते । कल्प सूत्रस्य द्वात्रिंशदध्यायेपु स्थितेषु एकविंशति ( २१ ) प्रश्नेषु श्रौतयागानामेव विवरणमुप लब्धमस्ति । बौधायनश्रौतसूत्रस्येवास्य ग्रन्थस्य रचना-शैली विद्यते । वाक्यानि दीर्घरूपे प्राप्नुवन्ति, येषु सूत्राणां विभाजनमसम्भवम् । तस्मात् सूत्रं सूत्रमिव न प्रतिभाति । अपि तु लम्वायमानानि गद्यानीव विद्यमानानि सन्ति । अनेनैव सम्बद्ध वैखानसधर्मसूत्रमप्यस्ति । यस्य सम्पादनमांग्लानुवादेन साकं पाश्चात्यविदुषा डॉ० कैलेण्डमहाशयेन कृतं कलिकातातः प्रकाशितम् । कृष्ण-शुक्लयजुषोः श्रौतसूत्रेभ्यो विपरीतमग्न्याधानात् प्रारब्धो भवति । तदनन्तरमग्निहोत्रहोमस्य वर्णनं विद्यते । पिण्डपितृयज्ञस्य वर्णनं वैखानसस्मार्तसूत्रे विद्यते, यतः उभयोः सूत्रयोः अपेक्षया इदमेव प्राचीनतमं स्वीक्रियते । (५) वाधूलश्रौतसूत्रम् - इदमपि तैत्तिरीयशाखया सम्बद्धं श्रौतसूत्रमस्ति । असे प्रकाशनम्-अनुवादेन, भाषाशास्त्रीयटिप्पणीविभूषितया भूमिकया सह डॉ० कैले महाशयेन कृतम् । अस्योपर्येका टीकाऽपि प्राप्ता भवति । विदुषां मते हस्तलेखन इतस्ततो भावात् अस्य विमर्शात्मकस्य संस्करणस्यात्यन्तमावश्यकता वरीवत्ति। (६ ) भारद्वाजश्रौतसूत्रम् - महर्षेः भारद्वाजस्य नैकटयसम्बन्धः कृष्णयजुर्वेदस्य तैत्तिरीयशाखातः परिज्ञायते । भारद्वाजशाखीयकल्पसूत्राणामनेके ग्रन्थाः समुपलब्धाः सन्ति । भारद्वाजगृह्यसूत्रस्य प्रकाशनं तु बहुकालपूर्वं हालेण्डात् अभवत् । सम्प्रति भारद्वाजसम्बद्धयोः श्रौतसूत्रयोः परिशिष्टसूत्रस्य चैषां त्रयाणां सूत्राणामेकत्र सम्पादन मांग्लानुवादेन सह डॉ० चिन्तामणिगणेशकाशीकरेण कृतं तच्च वैदिकसंशोधनमण्ड लात् भागद्वये १९६४ ईसवीये प्रकाशितमस्ति । भारद्वाजश्रौतसूत्रस्य तैत्तिरीयशाखया सम्बद्धाया घटनायाः प्रमाणं तैत्तिरीयसंहिताया मन्त्राणां तस्मिन् विस्तरेणोद्धरण मस्ति । अत्र ‘इति विज्ञायते' इति सङ्केतमादाय ब्राह्मणवाक्यानामुद्धरणानि सन्ति, येषु बहून्युद्धरणानि तैत्तिरीयब्राह्मणादुद्धतानि सन्ति । कृष्णयजुषो मैत्रायणीसंहिताया: काठकसंहितायाश्चापि मन्त्राः समुद्धृताः सन्ति । 'भारद्वाजपैतृमेधिकसूत्र' प्राचीनकालेऽतिशयं महत्त्वपूर्णमासीत् । तत्र कारणं विद्यते यत्-आपस्तम्ब-हिरण्यकेशीशाखयोस्तस्मिन् युगे एतद्विषयकं स्वकीयं सूत्रं नासीत् अतस्तदध्ययनशीला भारद्वाजपैतृकमेधिकसूत्राणां स्वग्रन्थेषूपयोगं कुर्वन्ति स्म । एतत्तथ्यं टीकाकारैः स्पष्टीकृतमिति । ग्रन्थानामन्तरङ्गसाक्ष्यः प्रतीयते यत् भारद्वाजश्रौतसूत्रं बौधायनश्रौतसूत्रादुत्तरकालीनमस्ति । परञ्चापस्तम्बश्रौतात्तत् पूर्व तनं विद्यते । वस्तुतस्तथ्यप्राप्तये एषां त्रयाणां रचनाशैल्याः, विषयप्रतिपादनस्य मन्त्रो द्धरणपद्धतेश्च समीक्षा कर्तव्येति शेषः । भारद्वाजश्रौतसूत्रस्य हस्तलेखाः प्रायो दक्षिणभारते ( उपलब्धाः भवन्ति ) प्राप्यन्ते । इत्यनेन नैतद् युक्तिकरं यदस्य मूलोद्गमस्थानं दक्षिणभारतमेव । समीक्ष्यतां तावत्-अस्मिन् विषये नैरन्तर्येण । भारद्वाजगृह्य सूत्रस्य सीमन्तोन्नयनप्रकरणे एष इलोकः समायाति 'सोम एव नो राजेत्याहुर्ब्राह्मणीः प्रजाः । विवृत्तचक्रा आसीनास्तीरेण यमुने तव' ॥ एतदग्रे सूत्रकारस्य कथनमस्ति यत्-यस्याः नद्यास्तटे यजमानस्यावासो भवेत् तन्नद्याः नाम ऊहनीयमिति । अस्योदाहरणं यथा-'तीरेण वेगवति तव. तीरेण कार तव' । प्रस्तुतेनोदाहरणेन सिद्धधति यत्-टीकाकर्तुः देशो वेगवत्याः कावेर्या वा तटे आमीदित्यनमानम् । पूर्वोक्तश्लोक: भारद्वाजगोत्रोत्पन्नानां मूलस्थानं तरणितनजा यास्तटे प्रमाणयति । आपस्तम्बश्रोते भारद्वाजश्रोते च पारस्परिक साम्यं गरिन सम्बन्धश्चासीत् । एतत् साम्यमुभयोभौगोलिकसाम्ये आधृतमस्ति । आपस्तम्बस्य मलदेशः उत्तरभारतमेवास्ति न तु दक्षिणभारतमिति समीक्षकाणां दृढं मतमस्ति । पिशिष्टं पिपरणमेतस्य समस्य पर्यविषया:- भारद्वाजश्रौतसूत्रे पचवश प्रपना अध्याया वा सन्ति । येषु वर्ण्यविषयाः क्रमश इमे सन्ति-दर्शपौर्णमासः, अग्न्याधेयः, अग्निहोत्रम्, आग्रयणं, निरूढपशुबन्धः, चातुर्मास्यं ( वैश्वदेवं पर्व, साकमेधं पर्व, शुना सीरीयं पर्व, काम्यं चातुर्मास्यं, पञ्च सांवत्सरिकम् ), पूर्वप्रायश्चित्तम्, ज्योतिष्टोमः ( प्रातःसवनं, माध्यन्दिनं सवनम्, तृतीयं सवनम् ) ज्योतिष्टोमब्रह्मत्वं चेति । भारद्वाजपतृमेधिक-सूत्राणां मुख्यो विषय:-श्राद्धस्यानेकविधानान्यनुष्ठानानि । अत्र द्वौ प्रश्नौ स्तः-ययोः क्रमेण प्रेतसंस्कारः, श्मशाननयनम्, दाहचितिः, पात्रचयः, अस्थिसञ्चयनम्, श्मशानचितिः इत्यादि विषयाः क्रमेण सूत्रेषु वर्णिता: सन्ति । अपरञ्च भारद्वाजपरिशेषसूत्रं यज्ञीयपरिभाषायाः व्याख्याविवेचकं सूत्रमस्ति । अतस्तस्यैवापरं नाम परिभाषासूत्रमप्यस्ति । येषां गणनात्मिका संख्या-द्वाविंशत्युत्तरं द्विशतमस्ति । एषां सूत्राणामतिरिक्तमन्यापि काचित् सामग्री—विभिन्नवैदिक ग्रन्थेषु भारद्वाजनाम्ना ग्रथिताः सन्ति । परञ्च भारद्वाजीयग्रन्थेषु नोपलब्धा भवन्ति । अनेन प्रतीयते यत्-श्रौतस्य विषये भारद्वाजविरचिता अन्येऽपि ग्रन्था उपलब्धा आसन्, येभ्य उद्धरणानि तत्तद्ग्रन्थेष्वद्यापि समुपलभ्यन्ते । अपरञ्च-यद्यपि भारद्वाजधर्मस्याद्यत्वे समुपलब्धिर्न भवति परञ्चास्य सत्ता तु प्राचीनकाले विद्यमानवासीत् । आचार्येण विश्वरूपेण याज्ञवल्क्यस्मृतौ बहुशोऽनेक विधः प्रयोगः कृतः। अत्रायं सुस्पष्टो निष्कर्षो यत्--भारद्वाजस्य समग्रं कल्पसूत्रम वश्यमेव विद्यमानमासीत् । तदन्तर्गतानि श्रौत-गृह्य-धर्मसूत्राणि समुपलब्धानि भवन्ति । एषु कानिचित् प्रकाशितानि सन्ति । इत्थं वैदिक-कर्मानुष्ठानस्येतिहासे भारद्वाजस्य योगदानमतिशयं महनीयमादरणीयञ्चास्ति ।। - महर्षिणा भरद्वाजेन विरचितायाः पद्यगुम्फितायाः स्मृतेः उल्लेखोऽपि मिलति । स्मृतिचन्द्रिकायाः कर्ता हरदत्तेन चास्याः स्मृतेः पद्यानि समुद्धृतानि सन्ति । पराशरमाधवीये शतपथब्राह्मणस्योल्लेखा भारद्वाजनाम्ना विहिताः सन्ति । हेमाद्रि विज्ञानेश्वर-बालम्भट्टप्रभृतिभिः आचार्यैः भारद्वाजस्मृतित उद्धरणानि गृहीतानि । अतो भारद्वाजस्मृतेः सत्तायां न कोऽपि सन्देहः न कापि विप्रतिपत्तिश्चेति । (७) मानवश्रौतसूत्रम्- श्रौतसूत्रमिदं कृष्णयजुर्वेदस्य मैत्रायणीशाखया सम्बद्धः प्राचीनतमेषु सूश्रेष्वन्यतमं मन्यते । सम्पूर्णो ग्रन्थः पञ्चाध्यायेषु विभक्तोऽस्ति, प्रत्येका ध्यायश्च खण्डेपु विभाजितो विद्यते । तत्र प्रथमेऽध्याये दर्शपौर्णमासस्य, पिण्डपितृयज्ञस्य, अग्न्याधानस्य, अग्निहोत्रस्य, अग्न्युपस्थापनस्य, आग्रयणस्य, पुनराधानस्य, चातुर्मा स्यस्य, पितृयज्ञस्य, पञ्चसांवत्सरिकस्य, पशुबन्धस्य च विवरणं विद्यते । द्वितीयेऽध्याये ऽग्निष्टोमस्य विशदं वर्णनं विद्यते । तृतीयेऽध्याये प्रायश्चित्तस्य, चतुर्थेऽध्याये प्रवर्गास्य, पञ्चमेऽध्याये चेप्टे: वर्णनमस्ति । अस्य शैली वर्णनात्मिका वर्तते। कृष्णयजुर्वेदस्य च ग्राह्मणैः साम्यं स्थापयति, परञ्चास्मिन् आख्यानादेः सत्ता नैवास्ति या ब्राह्मणानां विशिष्टो विषयः । मानवधर्मसूत्रस्य पञ्चाध्यायाः पाश्चात्यविदुषा वनाएउरेण सेण्टपीटर्सवर्गतः प्रकाशिताः, षष्ठाध्यायश्च गेल्डरेणानुवादेन सह सम्पादितः । अपरञ्च मानवगृह्यसूत्र मष्टावक्रभाष्येण सह गायकवाड़ओरियण्टलसीरीजवगैदातः प्रकाशितमस्ति । (८) वाराहश्रौतसूत्रम् - इदमपि श्रौतसूत्रं मैत्रायणीशाखया सुसम्बद्धमस्ति, अस्मिन् त्रयोऽध्यायाः सन्ति, प्रत्येकोऽध्यायः खण्डमस्ति । तत्र प्रथमेऽध्याये दर्शमासस्य अग्न्याधानस्य, पशुबन्धस्य, चातुर्मास्यादीनाञ्च, द्वितीयेऽध्यायेऽग्निचयनस्य तृतीयेऽध्यारे च वाजपेय-राजसूय-अश्वमेधयागानां वर्णनं विद्यते । यागानुष्ठानानां विशदं वर्ण कात्यायनश्रौतसूत्रस्येवोपलब्धं न भवति । सूत्राण्यल्पकलेस्वराणि परिज्ञाने च सारल्येन सुबोधानि सन्ति । एतच्छुत्रं हौत्र-काम्ययोः दर्शपूर्णमासस्य वर्णनं न करोति । एतच्च सूत्रं डॉ०कैलेण्ड-डॉ० रघुवीराभ्यां सम्पादितं लवपुरात् प्रकाशितमस्ति । कृष्णयजुर्वेदस्य मैत्रायणीशाखायाः स्थानविषये चरणव्यूहस्य टीकायामयं श्लोकः प्राप्यते 'मयूरपर्वताच्चैव यावद् गुर्जरदेशतः । व्याप्ता वायव्य-देशात्तु मैत्रायणी प्रतिष्ठिता' ॥ अत्रायमाशयः- महाराष्ट्रप्रदेशस्य नासिकमण्डलस्थितात् मयूरपर्वतादारभ्य गुर्जर प्रदेशं यावत् यो हि भागस्तस्मिन् मैत्रायणीशाखा सुप्रतिष्ठिता विद्यते। अद्यापि सैषा स्थितिविद्यमाना विद्यते । मैत्रायणीशाखायाः सहयोगिनौ द्वौ ग्रन्थौ विशिष्टौ स्तः तौ च मानव-वाराही । अनयो: मानवशाखायाः श्रौत-गृह्ये उपलब्धे स्तः । मानव श्रौतसूत्रमानवगृह्यसूत्रे च प्रकाशिते स्तः । एवमेव वाराह-श्रौत-गृह्ये प्रकाशिते स्तः । वाराहगृह्यसूत्रं डॉ० शामशास्त्रिणा गायकवाड ओ० सी० बडोदातः प्रकाशितम् । अस्यैव ग्रन्थस्यान्यसंस्करणञ्च डॉ० रघुवीरेण १९३२ ईसवीये वर्षे प्रकाशितम् । वाराश्रौतसूत्रस्य सम्पादनं डॉ०कैलेण्ड-डॉ० रघुवीराभ्यां १९३३ ईसदीये कृतम् । अस्य श्रौतसूत्रस्यको हस्तलेखः समुपलब्धोऽस्ति, यस्मिन् वाराहपरिशिष्टमपि प्राप्त मस्ति । एतेनेदं सुस्पष्टं भवति यत् वाराहशाखाया अस्तित्वं पुराकाले सविशेष मासीत्, महाराष्ट्रे च 'धूलिया' इति नाम्नि नगरेऽद्यापि वाराहशाखाध्यायिनां .. ब्राह्मणानां वसतिर्विद्यते । (९) काठकश्रौतसूत्रम् - अस्य ग्रन्थस्य स्वल्पांश एवोपलब्धो भवति । ब्यूलर महाशयेन काश्मीरस्यान्वेषणे उपलब्धमेतत् । पिण्डपितृयज्ञात् सम्बद्धस्यास्य श्रौत सत्रस्य स्वल्पांशो भागः । सम्पूर्णग्रन्थोऽधुनापि नास्ति समुपलब्धः । काठककल्पसूत्रस्य गृह्यभाग: तिसृभिष्टीकाभिस्सह सारांशेन प्रकाशितः । अस्माकं सौभाग्येन सः गृह्य काठकश्रौतसूत्रस्येव खण्डितो नास्ति । कृष्णयजुर्वेदीयगृह्यसूत्राणि (१) बौधायनगृह्यसूत्रम् - गृह्यसूत्रमिदं बौधायनकल्पसूत्रस्यैको विशिष्टोंs शोऽस्ति । महीशूर( मैसूर)राजकीय-ओरियण्टलपुस्तकालयसीरीजे प्रकाशित गृह्यसूत्रं परिभाषया गृह्यशेषेण पितृमेधसूत्रैश्च समन्वितमस्ति । अस्मिन् चत्वारः प्रश्नाः सन्ति । भिन्नेषु हस्तलेखेषु गृह्यसूत्रस्यास्य दश प्रश्नाः ( अध्यायाः ) उपला सन्ति, येनास्मिन् विविधपरिवर्तनानां परिवर्धनानाञ्च सङ्केतो मिलति । ( २ ) भारद्वाजगृह्यसूत्रम् - गृह्यसूत्रमिदं भारद्वाजकल्पसूत्रस्यांशोऽस्ति, यस्मिन् श्रयः प्रश्नाः ( अध्यायाः ) सन्ति । अस्य प्रकाशनं लाइडेनस्य डॉ० सालोमन्स महाशयेन कृतम् । विज्ञेन सम्पादकेनास्य गृह्यस्य परिवर्धनविषये यन्मतमभिव्यक्तं तन्न समुचितं प्रतीयते । विवाहप्रकरणेऽनेकत्राधुनिकताया: सङ्केतो मिलति । तेन न चात्र क्षेपकस्य सम्भावना व्यक्तीभवति । (३) आपस्तम्बगृह्यसूत्रम् - आपस्तम्बकल्पसुत्रस्य सप्तविंशतितमप्रश्न एव गृह्य सूत्रमस्ति, यस्मिन् त्रिंशत् प्रश्नाः सन्ति । गृह्यमिदं मन्त्र पाठस्य मन्त्राणां निर्देशं करोति ये मन्त्राः कल्पसूत्रस्य २५-२६ प्रश्नयोः गृहीताः सन्ति । हरदत्तस्य अनाकुलावृत्त्या सुदर्शनावृत्त्या सुदर्शनाचार्यस्य च तात्पर्यदर्शन व्याख्यया सह 'चौखम्बासीरीजे' प्रकाशिता विद्यते । आपस्तम्बगृह्यसूत्रमष्टपटलेषु विभक्तमस्ति । प्रत्येकस्मिन् पटले खण्डानि सन्ति, येषां संख्या त्रयोविंशतिः अस्ति । खण्डेषु सूत्राणां स्थितिवर्तते । परिणामतः समस्तो ग्रन्थः सूत्रेषु विभक्तोऽस्ति । अस्य गृह्यस्य विषयः स एवास्ति यो ह्यन्यगृह्यसूत्रेषूप लब्धो भवति । अस्य द्वौ व्याख्याकारौ स्तः । तत्र प्रथमो हरदत्ताचार्यः यः पञ्चदश शताब्दीतः प्राचीनतरः, द्वितीयः सुदर्शनाचार्यः य: १६६८ वैक्रमाब्दे विरचितायां निर्णयसिन्धौ कमलाकरभट्टेन नाम्ना निर्दिष्ट: अर्वाचीनः विद्यते । हरदत्त महाशया: शवमतानुयायिनः सन्ति, अपि च कावेरी-तटनिवासिनो दाक्षिणात्या विद्वांस आसन्, यैः आपस्तम्बगृह्यसूत्रे गृह्यमन्त्रे, धर्मसूत्रे परिभाषायाञ्च व्याख्या लिखिता। आश्व लायनगृह्यसूत्रस्य 'अनाविला'टीकाया: गौतमधर्मसूत्रस्य च 'मिताक्षरा'व्याख्याया रचयितार इमे हरदत्ताचार्याः सन्ति ।। (४) हिरण्यकेशिगृह्यसूत्रम् – अस्यापरं नाम सत्याषाढगृह्यसूत्रमस्ति, यत हिरण्यकेशिकल्पसूत्रस्यकोनविंशति-विंशतितमप्रश्नयोः समाहितमस्ति । गृह्यानणनेप अस्मिन् आवश्यका मन्त्राः समावेशिताः सन्ति । अत्र प्रयुक्ता अनेके शब्दा अपाणिनीयाः सन्ति । अस्योपरि मातृदत्तस्य प्रौढा प्राञ्जला च व्याख्या विद्यते । सारभितया टीकया सह मूलग्रन्थस्य सम्पादनं डॉ० क्रिस्तेमहाशयेन वियनातः प्रकाशितम । अस्यांग्लानुवादश्च 'सेक्रेड बुक आफ ईस्ट' इत्याख्यायां ग्रन्थमालायां डॉ० ओल्डन वर्गनामकेन विदुपा प्रकाशितम् । (५) वैखानसगृह्यसूत्रम् - तैत्तिरीयशाखया सम्बद्ध मिदं गृह्यसूत्रमवान्तरकालीनं. कथ्यते । सूत्रमिदमनुष्ठानेषु प्रयोजनीयानां मन्त्राणां केवलं प्रतीकानामेवोल्लेखयति । एषां सर्वेषां मन्त्राणां स्वतन्यं सङ्कलनं 'वैखानसीया मन्त्रसंहिता' इति स्वरूपे कत मस्ति । गृह्यस्य मन्त्रसंहितायाश्च पारस्परिकसम्बन्धविषये विद्वत्स्वैकमत्यं नास्ति । कतिपये सज्जनाः मन्त्रसंहितां गृह्यात् प्राचीनां मन्यन्ते । केचनार्वाचीनां समकालीनां वा मन्त्रसंहितां स्वीकुर्वन्ति । डॉ० कैलेण्डेनास्यांग्लानुवादः प्रकाशितः । (६ ) अग्निवेश्यं गृह्यसूत्रम् - अस्य गृह्यस्य रचयितारः 'अग्निवेश' नामका | वैदिका आचार्याः सन्ति, यैः तैत्तिरीयानां वाधूलशाखान्तर्गताया 'अग्निवेश' उपशाखायाः प्रवर्तनं कृतम् । अन्येभ्यो गृह्यसूत्रेभ्योऽस्य वर्ण्यविषयो रचनाकौशल भिन्नो दृष्टिगोचरो भवति । अस्मिन् वणितेष्वनुष्ठानेषु नारायणबले:, यतिसंकार संन्यासविधेः वानप्रस्थविधेश्वोपरि अवान्तरकालीन-धार्मिकसम्प्रदायानां प्रभा स्पष्टतः परिलक्षितो भवति । परिणामतः सामान्यगृह्यसूत्रेभ्योऽस्य मार्ग एव भिन्न ऽनन्तशयनसंस्कृतग्रन्थमालायामिदं गृह्यसूत्रं प्रकाशितमस्ति । (७) मानवगृह्यसूत्रम् -अस्यापरं नाम मैत्रायणी मानवगृह्यसूत्रमप्यस्ति । मैत्रायणीशाखायाश्चरणव्यूहे निर्दिष्टानां भेदानां मानवस्य, वराहस्य, दन्द छागलेयस्य, हारिद्रवेयस्य श्यामायनीयस्य च 'मानवाः' अन्यतमा विभेदाः सन्ति । परिणामतोऽस्या उपशाखाया मानवगृह्यसूत्रमिदं मैत्रायणीयसंहिताया मन्त्रान प्रयोगावसरे निर्दिष्टान् करोति । एतत् समुचितमेव । अस्मिन् गृह्ये द्वौ पुरुषौ प्रकरणे वा स्तः । प्रत्येकस्मिन् पुरुषेऽनेकाः कण्डिका: सन्ति । अस्मिन् गृह्यसूत्रे विनायक पूजाया विशिष्टं वर्णनं विद्यते। अष्टावक्रभाष्येण सह गायकवाड़-ओरियण्टल सीरीजे बडोदरातः प्रकाशितमस्ति । भाष्यकारोऽस्य रचयितुर्नाम मानवाचार्य इति प्रतिपादयति । अस्य विशिष्टज्ञानविषये विद्वांसोऽपि स्वल्पज्ञानिनः सन्ति । न जाने मानवाचार्यो वस्तुतः कोऽपि प्राचीनाचार्योऽथवा मानवशाखया सम्पृक्तत्वात् लेखकस्य पश्चात्कालीनं नामकरणमस्ति । (८) वाराहगृह्यसूत्रम् - मैत्रायणी-शाखान्तर्गताया वाराह-उपशाखाया उल्लेखः चरणव्यूहे वर्तते । फलतो गृह्यसूत्रमिदं मैत्रायणीसंहिताया मन्त्राणां प्रयोगं विदधाति । अस्य बहुनि सूत्राणि मानवगृह्यस्य काठकगृह्यस्य च सदशानि सन्ति । गृह्योपयोगिनां विशेषवस्तूनामभावे तथा महत्त्वपूर्ण नास्ति । (९) काठकगृह्यसूत्रम्- एतदपि मानवगृह्यसूत्रेणेव साम्यं दधाति, कठशाखया च स्पष्टरूपेण स्वसम्बन्ध स्थापयति । काठकगृह्यसूत्रस्यैवापरं नाम लौगाक्षिसूत्रमस्ति । अनेनैव नाम्ना हेमाद्रिणान्यनिबन्धकारैश्चास्योद्धरणं स्व-स्वग्रन्थेषु प्रदत्तम् । अत्र द्वौ विभागौ मिलतः । भागस्यैकस्यानुसारमस्मिन् प्रारभ्यान्तं यावत् ७३ कण्डिकाः सन्ति । द्वितीये प्रकारे चास्मिन् पञ्च महत् खण्डानि अध्याया वा सन्ति । पञ्चाध्यायेषु विभागात् अस्य लोकप्रियं नाम 'गृह्य-पश्चिका' विद्यते । अस्य त्रिषु टीकाकारेषु आदित्यदर्शन: प्राचीनतमः सर्वश्रेष्ठश्वास्ति । माधवाचार्यस्यात्मजस्य ब्राह्मणबलस्य व्याख्या नेयं टीकाऽपि त्वधिकांशे पद्धतिरेवास्ति । हरिपालात्मजस्य देवपालस्य टीका भाष्यनाम्ना प्रख्याताऽस्ति । आसां तिसृणां व्याख्यानां सारांशेन सह डॉ० कैलेण्डेन लवपु रात् १९८१ वैक्रमाब्दे अतीव मनोहरं स्फीतं संस्करणं प्रकाशितम्। सामवेदीय-कल्पसूत्राणि आयफल्पः -- सामवेदकल्पसूत्रेष्वस्य नाम सर्वोत्कृष्ट विद्यते । महातपा मशको नाम ऋषिः अस्य रचयिता प्रख्यापितः । दीर्घकायोऽयं ग्रन्थः, यस्मिन् एकादशाध्यायाः सन्ति । आर्षेयकल्पस्य मुख्य प्रयोजनमिदमस्तीति यत् कस्मिन् यागे कस्य विशिष्टस्य साम्नो गायनं सम्पाद्यते। अयं कल्पोऽस्य विषयस्य पूर्ण परिशानं प्रववाति । एतत् सिद्धमेवास्ति यत् सोमयागस्य त्रयः प्रकारा भवन्ति--- (१)  एकाह-यो यागः एकस्मिन् दिवसे एव सम्पन्नो भवति । (२)  अहीन- ( यागः ) द्वाभ्यां दिवसाभ्या मारभ्यंकादशदिवसपर्यन्तं यावत् प्रचलति । (३)  सत्र-द्वादश-दिवसः प्रारभ्य वर्षमेकं यावत् ततोऽप्यधिककालपर्यन्तं प्रचलन्ति यागाः । आर्षेयकल्पस्य सम्बन्धः ताण्डयब्राह्मणेन सह विद्यते । अत्रायमभिप्राय:-अयं कल्पः सामवेदीयब्राह्मणयागानां येन क्रमेणोल्लेखं करोति तेनैव क्रमेणानुवर्तनं कल्पसूत्रमिदमपि करोति । एतद्यागानामतिरिक्तमत्र चतुर्णा मभिचारयागानामप्युल्लेखो वर्तते-श्येन-इषु-सन्दंश-वजुप्रभृतीनां येषां वर्णनं ताण्डय ब्राह्मणे अनुपलब्धत्वात् तत्पूरके षड्विंशब्राह्मणे एव मिलति । विशेषतो ध्यातव्य मत्र एतदप्यस्ति यत्-आर्षेयकल्पः एषां यागानां क्रमो वर्णनञ्च पडविंशानुसार मस्वीकृत्य यजुर्वेदानुसारं स्वीकरोति। आर्षेयकल्पः सामर्चानामुल्लेखः प्रतीकेन ददाति । यश्च सङ्केत: ऋचः सङ्केतको न भूत्वा तृचं सङ्केतयति । सोमयागस्यावसरे प्रयुज्यमानानां साम्नां सङ्गीतिप्रकारस्य विस्तरेण वर्णनमेतस्य कल्पसूत्रस्य महत्त्वपूर्ण वैशिष्टयमस्ति। ज्योतिष्टोम-संस्थानानि चतुर्विधानि भवन्ति-अग्निष्टोमः, उक्थ्यः, षोडशी, अतिरात्रञ्च । अग्निष्टोमसंस्थानवतां सोमयागानां समाप्तिः अग्निष्टोमनामकात् सामगायनाद् भवति । उक्थ्ययागानामवसान उक्थ्यस्तोमैर्भवति । अत्रतध्यातव्य मस्ति यत् ज्योतिष्टोमे प्रयुक्तः 'ज्योति'शब्द: पारिभाषिकः शब्दो विद्यते । यः शब्दः त्रिवृत्-पञ्चदश-सप्तदश-एकविंशस्तोमानां वाचको विद्यते । यश्चाग्निष्टोमसंस्थायां 'बहिस्पवमान'-आज्य-माध्यन्दिन-पृष्ट-आर्भव-अग्निष्टोमादयः साम्ना सह नियतक्रमे सम्बन्ध स्थापयन्ति । एतेषु विभिन्नेषु यागेषु प्रयुक्तानां साम्नामिदं कल्पसूत्रं विधिवदनुष्ठानं प्रयोगञ्च साधयति । सामगायनस्यानेकविधसूक्ष्मोपदेशप्रदमिदं कल्पसूत्रं विषयस्य पाण्डित्यपूर्णविवेचने साम-गायनानां विविधप्रकाराणां निरूपणे स्वप्रति स्पद्धिनं कमपि ग्रन्थं न स्वीकरोति । विशेषतः कल्पसूत्रमिदं ताण्डयमहाब्राह्मणस्य पूरकमिति हेतोभविष्यति यदिदं ब्राह्मणे निर्दिष्टयागे प्रयुक्तानां साम्नां विवरणं प्रददाति । इदं लाटचायनश्रौतसूत्रात् प्राचीनतमं विद्यते, यतो हि लाटयायनेनास्य निर्देशः कृतः । आर्षेयकल्पस्यैकः पूरकग्रन्थोऽप्यस्ति क्षुद्र कल्पः । द्वावपि वस्तुत एकस्यैव कल्प सूत्रस्य द्वौ भागौ स्तः । आर्षेयकल्पस्य धीमतष्टीकाकारस्य नाम वरदराजः, येन स्वकृतटीकायाः प्रारम्भ एको विस्तृत उपोद्घातः प्रदत्तः । अस्मिन् ग्रन्थे परित्यक्तानामग्निष्टोम-उक्थ्य-अतिरात्रादीनां वर्णनं प्रारम्भे प्रदत्तमस्ति । सामगायनं सोमयागविधामस्य च विषये अतिशयामुपादेयां सामग्री प्रदायास्मिन् उपोद्घाते स्वयाज्ञिकानुशीलनस्य विश्लेषणस्य च प्रगाढः परिचयः प्रदत्तः । अस्य पितुर्नाम 'वामनार्यः' विद्यते । एतदतिरिक्तमेतेषां न किमपि ज्ञातमस्ति । अत्र वैशिष्टयं विद्यते यत्--ग्रन्थाध्यायान्ते सर्वत्र-प्रीयतां पुरुषोत्तमः तथा गोविन्दः प्रीयताम्' इति लिखितमस्ति । प्रतीयते पविमे श्रीवैष्णवमतावलम्बिनो तामिलनाडुनिवासिनः चासन् । एतैः उपग्रन्थसूत्रस्यै कस्मिन् परिच्छेदभूते प्रतिहारसूत्रे स्वटीका प्रख्या यतः उपग्रन्थसूत्रस्य टीकाकारैर्माधवाचार्यैरस्मिन् अंशे टीका न लिखिता क्षुद्रकल्पे टीकाकर्तृभिः श्रीनिवासमहाशयः आर्षेयकल्पे अस्या विवृतेः स्वटी क्वाप्युल्लेखो न कृतः । आर्षकल्पे एकादशाध्यायाः सन्ति, येषु प्रतिपाद्य विषया. सन्ति, तथा च–प्रथमेऽध्याये ‘गवामयन'स्य विवरणमस्ति । द्वितीयेऽपि पो वत् । तृतीयाध्यायादारभ्य पञ्चमाध्यायपर्यन्तम् ‘एकाह' इत्यस्य वर्णनं विद्यते चतुर्थाध्याये चातुर्मास्यस्य, पञ्चमाध्याये 'राट्' इत्यादीनाम्, षष्ठाध्यायात् अष्टमा ध्यायपर्यन्तम् अहीनयागानां, नवमेऽध्याये साम्नः, दशमैकादशाध्याययोश्च नाना विधानामयनानां विस्तृतं वर्णनमस्ति । यत्र-आदित्यामयनस्य, अङ्गिरसामयनस्य सारस्वतमयनादीनां दशविधानां यागानां निर्देशोऽस्ति । ग्रन्थोऽयं सर्परात्रस्य-प्रजापते. सहस्रसंवत्सरस्य विश्वसृजामयनस्य च सङ्क्षिप्तवर्णनेन सह समाप्तिमेति । क्षुद्रकल्पसूत्रम्-अस्य रचना कल्पसूत्र स्थितेऽपि कल्पसूत्रेषु गृहीतायां सूत्रशैल्यां विद्यते । अस्य लेखन-शैली ब्राह्मणशल्यामस्ति । एतत् सूत्रमार्षेयकल्पस्य द्वितीयो भागः स्वीक्रियते । वस्तुतः सूत्रमिदमायकल्पस्य पूरकमेवास्ति । यतो हि तस्मिन् अवणितानां यागानां वर्णनं विधाय विषय-पूत्तिर्भवति । अत एव द्वितीयष्टीकाकारः श्रीनिवासः क्षुद्रकल्पममुम् 'उत्तरकल्पसूत्रमिति स्वीकरोति । परञ्चोभौ ग्रन्थो एक एवाभिन्नग्रन्थ इति स्वीकारे सहमतिविद्यते । अत एवान्यश्रौतसूत्राणि द्वयोरैक्यं स्वीकृत्य अमुम् 'आर्षेयक्षुद्रकल्पम्' इति नाम्ना व्यवहरन्ति । आर्षेयकल्पस्याधारः ‘पञ्चविंशब्राह्मणम्' इति विद्यते । कारणञ्चात्र कल्पसूत्र मिदं ब्राह्मणे वणितात् ‘गवामयन'प्रसङ्गादारभ्य 'विश्वसृजामयन'पर्यन्तं यागानां तेनैव क्रमेण वर्णनं करोति, परञ्च क्षुद्र कल्पसूत्रं पञ्चविंशब्राह्मणेऽगृहीतानामवणितानां विषयाणां निरूपणं करोति । अस्मिन् वयः प्रपाठकाः सन्ति येषु षडध्यायाः सन्ति । तत्र प्रथमेऽध्याये--काम्ययज्ञानां तत्प्रयुक्तानां सामप्रकाराणाञ्च विशदं वर्णनं विद्यते । द्वितीयाध्यायस्य विषयः 'प्रायश्चित्तम्' विद्यते। तृतीयाध्यायस्य प्रारम्भः त्रिवर्णं विधीयमानात् यज्ञादस्ति । ब्राह्मणकल्पस्य बर्णनं ताण्डयब्राह्मणे अभूत् । अतोऽत्र नैव चचितः । अन्यवर्णानामेव यागानां निरूपणमस्ति । तत्पश्चाच्च-उभयसामयज्ञस्य, प्रवर्हयज्ञस्याग्निष्टोमस्य च कमेण वर्णनानि सन्ति । एवमेव चतुर्थाध्याये पृष्टय पडहानुकल्प-द्वादशाहानुकल्पा वर्णिताः सन्ति । तृतीय-चतुर्थाध्याययोः समावेशो द्वितीये प्रपाठके विद्यते । सम्पूर्णस्तृतीयः प्रपाठकः स्वपञ्चम-षष्ठाध्याययोः द्वादशाह विकल्पस्य महत्सम्भारेण निरूपणं करोति । एतावता क्षुद्रकल्पवर्ण्यविषयाणां यत् किञ्चित् सङ्केतः प्राप्नोति । अस्य कल्पसूत्रस्य टीकाकर्तुर्नाम श्रीनिवासाचार्यः । इमे तामिलनाडुप्रदेशस्य श्रीवैष्णवा आसन् । एतेषां स्वीयो वेदः कृष्णयजुर्वेद आसीत् । एकनिष्ठे वैदिककुले एषां जनिः । पितुर्नाम टीकापुष्पिकायां 'श्रीरामानुजसिद्धान्त-स्थापनाचार्य-शतक्रतु ताताचार्य' इति निर्दिष्ट मस्ति । टीकाकारश्च स्वात्मानं शतक्रतु-चतुर्वेदी-श्रीनिवासा चार्यरूपेण ख्यापयति । एतेन सिद्धयति यदिमे वेदविद्याया निष्णाताः पण्डिता आसन्। इत्येव नहि रामानुजाचार्यः सिद्धान्तस्य तलस्पशिनो मर्मज्ञा विद्वांस आसन् । अस्य स्योद्घाटनं टीकाकारैः स्वयमेवोट्टङ्गितम्, तद्यथा तगिरैव - ‘शतक्रतुं तातगुरुं वेद-वेदाङ्गपारगम् । वेदान्तानां गुरुं वन्दे वेदान्ताचार्यलक्षणम् ॥ श्रीश्रीनिवासगुरुणा शतक्रतुतनूभुवा । चतुराम्नाय-षट्सूत्री-पारगेन हरेमुंदे' । अस्य पितुः शतक्रतुकुमारताताचार्यस्य संरक्षका आसन्-तजोरभूपतयः अच्युताः। एषां काल: १५६१ ईसवीयतः-१६१४ ईसवीयपर्यन्तम् । कुमारताताचार्येण स्वरचिते नाटके पारिजातहरणे स्वसप्तपुत्राणां तत्प्रणीतग्रन्थानाञ्च निर्देशः कृतः । श्रीनिवासः तस्य सप्तपुत्रेषु ज्येष्ठ आसीत्, यस्य ग्रन्थेषु अस्य · क्षुद्रकल्पभाष्यस्यापि नाम तत्र निर्दिष्टमस्ति । तेनैतत् स्पष्टं भवति यत्-श्रीनिवास: सप्तदशशतकस्य प्रारम्भिके काले विद्यमान आसीत् । अनेन याज्ञिकेन विविधानेकयज्ञानां सम्पादनं कृतमत एवास्य शतक्रतु-चतुर्वेदी-विशेषणयोः औचित्यं सिद्धयति । यज्ञसंस्थायाः सिद्धान्तस्यानुष्ठानस्य च व्युत्पन्न-पण्डितः आसीत् । एतत्तथ्यं तत्कृतभाष्येण सद्यः स्फुरितो भवति । आर्षेयकल्पस्येवाचार्यमशकगार्यः अस्य पूरककल्पसूत्रस्यापि रचयिता स्वीकृतः । लाटयायनश्रौतसूत्रमग्निस्वामिनो भाष्येण सह बिब्लि० इण्डिकायां प्रकाशितमस्ति । सामवेदेन सम्बद्धत्वाद् तेषां साम्नां गायनस्य वर्णनं करोति येषा मग्निष्टोमेऽन्यसोमयागेषु च प्रयोगाः सन्ति । दाह्यायनश्रौतसूत्रमप्यनेन वेदेन सम्बद्ध मस्ति । अस्मिन् ग्रन्थे ३२ पटलानां सत्ता विद्यते । लाटयायनश्रौतसूत्रेण सहास्य महत् साम्यं विद्यते । जैमिनीयश्रौतसूत्रमपि सामवेदस्य जैमिनीयशाखया सम्बन्धितं श्रौतसूत्रमस्ति । अस्मिन् सूत्रे २६ कण्डिकाः सन्ति । यस्य सम्पादनं गास्ट्रामहाशयेन कृतम् । अग्न्याधेयस्याग्निहोत्रहोमस्य चात्र वर्णनं विद्यते । (क) गोमिलगृह्यसूत्रम् - इत्यस्य प्रकाशनमनेकत्र सम्पन्नमस्ति । एतच्चान्य विषयस्सह पिण्डपितृयज्ञस्यापि वर्णयति । गोभिलगृह्यसूत्रस्यांग्लानुवादः 'सेक्रेड बूक आफ इस्ट' इति 'सीरीजस्य' त्रिंशत्तमे खण्डे डॉ० गोल्डेनवर्गेण कृतः। खदिरगृह्य सूत्रस्याप्यांग्लानुवादः एकोनत्रिंशत्तमे खण्डे प्रकाशितो विद्यते । अपरञ्च गृह्यसूत्रमिदं रुद्रस्कन्दस्य टीकया सह महीशूरात् प्रकाशितमस्ति । अन्यच्च जैमिनीयं गृह्यसूत्रं डॉ० कैलेण्डेन लवपुरात् प्रकाशितम् । एषु त्रिषु सामवेदीय-गृह्यसूत्रेषु गोभिलगृह्यसूत्रमतीव प्रख्यातं विद्यते । तथैवाति प्रचलिततया कौथुमशाखया सम्बद्धत्वात् अत्यधिकं लोकप्रियञ्चाप्यस्ति । एतच्च मन्त्रब्राह्मणनामकात् सामवेदीयमन्त्रसङ्ग्रहात्मकग्रन्थादनुष्ठानावसरे मन्त्राणामुद्धरणं ददाति, तत्तु प्रतीकरूपेणव । सामसंहिताया मन्त्रभागा अपि समुद्धताः सन्ति । मन्त्रब्राह्मणस्य गोभिलगृह्यसूत्रस्य च पौर्वापर्यविषये विद्वत्सु मतभेदो विद्यते । परञ्च द्वयोः ग्रन्थयोः तुलनात्मकसमीक्षणेन 'मन्त्रब्राह्मण' इति संशीतिरहितं गोभिलगृह्यसूत्रात् प्राचीनतरं सिद्धयति । अस्य ब्राह्मणस्य मन्त्राः सम्प्रदाये प्रसिद्धा अत एव तत्प्रतीकानां सङ्केतं ग्रन्थकारः करोति, तस्मिश्चानुपलब्धानां मन्त्राणा पूर्णरूपेण करोति । यदि चेत् मन्त्रब्राह्मणस्य पूर्वसत्ता न स्यात्तदा प्रतीकानाम सङ्गतिः कीदृशी ? ( ख ) खादिरगृह्यसूत्रम् - सामवेदस्य राणायणीयशाखया सम्बद्धमिदंग गोभिल( गृह्य )सूत्रस्योपरि सर्वात्मना आधारितमस्ति । तदादेशा नियमा सक्षेपेण प्रस्तुताः सन्ति । एतदेव कारणं यदिदं निश्चितरूपेण गोभिलगृह्यसा सङ्क्षिप्तं संस्करणमस्ति । (ग) जैमिनीयगृह्यसूत्रम् – सूत्रमिदं खण्डद्वये विभक्तमस्ति । तत्र प्रयो खण्डे २४ कण्डिकाः द्वितीये खण्डे च नव कण्डिका: सन्ति । अस्य सुबोधिनी टीका 'श्रीनिवासाध्वरी महाशयेन विरचिताऽस्ति । अस्याष्टीकायाः कतिपयानि महत्त्वपूर्णा न्युद्ध रणान्येव मूलग्रन्थेन सह डॉ० कैलेण्डेन प्रकाशितानि । जैमिनीयशाखाया अनेकानि तथ्यान्युपलब्धानि सन्ति । पुरुषसूक्तस्य सप्त एव ऋचो निर्दिष्टाः सन्त्यत्र याः सामशाखानुसार्यः सन्ति । अथर्ववेदीयं कल्पसूत्रम् अथर्ववेदस्यकमात्रं कल्पसूत्रं 'वैतानश्रौतसूत्रम'स्ति, यद्धि गोपथब्राह्मणस्योपरि आधारितमस्ति । अपि चैतत् कात्यायनश्रौतसूत्रेणापि घनिष्ठ सम्बन्ध स्थापयति । अस्मिन् अष्टाध्यायाः सन्ति, ये कण्डिकासु विभक्ताः सन्ति । श्रौतसूत्राणामितिहासे सूत्रमिदं सर्वतोऽवान्तरकालीनो ग्रन्थ: स्वीक्रियते । इदं परिमाणे स्वल्पमस्ति । एतच्च 'ब्रह्मा' नामकस्य ऋत्विजः, तत्सहायकस्य यजमानस्य च कर्तव्यानामनुष्ठानानाञ्च विवरणं ददाति । एतत् गोपथब्राह्मणस्यानुसरणमनेकांशेषु करोति । अपि च कात्यायनश्रौतसूत्रस्यापि प्रभाव अस्योपरि विशेषोऽस्ति । कौशिकगृह्यसूत्रमथर्व वेदस्यकमात्रं गृह्यसूत्रमस्ति । इदं सूत्रं चतुर्दशाध्यायेषु विभक्तमस्ति । अस्योपरि 'हारिल'स्य केशवस्य च सक्षिप्ताः व्याख्याः समुपलब्धा भवन्ति । ग्रन्थोऽयं प्राचीन भारतीयायाः ‘यातुविद्यायाः' परिज्ञानायानुपमेयां सामग्री प्रस्तौति । याः सामग्रयो ऽन्यत्र दुर्लभाः सन्ति । साहाय्येनास्य ग्रन्थस्य वयमथर्ववेदस्य नानाविधानामनुष्ठानानां विधि-विधानानि पूर्णरूपेण ज्ञायन्ते । अतोऽस्यानुशीलनस्याभावेऽथर्ववेदस्योन्मीलनं न भवति । एतदेवास्योपादेयताया बीजम् । आयुर्वेदशास्त्रस्यौषधाय त्वेतत् अक्षयं भाण्डा गारमेवास्ति । तस्मात् महते कल्याणाय सूत्रमिदं प्रवर्तते । धर्मसूत्रम् धर्मसत्राणि कल्पस्याविभाज्यान्यङ्गानि सन्ति । संविधानतः प्रत्येकमया मालाया: स्वविशिष्टं धर्मसूत्रं भवितव्यम् । परञ्च नेतादृशी स्थितिः । आश्वलायनस्य, शाङ्खाय नस्य मानवशाखायाश्च श्रौतसूत्र-गृह्यसूत्रे चोभौ प्राप्येते, परञ्च तासां शाखानां धर्म सत्रात्मकोंऽशो न प्राप्यते । आश्वलायन-धर्मसूत्रस्य शाङ्खायनधर्मसूत्रस्य च नितरामप लब्धिर्न भवति । मानवधर्मसूत्रमपि, यस्याधारमादाय कालान्तरे मनुस्मृतेः निर्माणमभूत् अधुनापि नोपलब्धमस्ति । केवलं बौधायन-आपस्तम्बहिरण्यकेश्यादीनां कल्प णामुपलब्धिः पूर्णतया भवति । तेन एषां धर्मसूत्राण्यपि मिलन्ति । मीमांसकेन मारिलभट्टेन तन्त्रवात्तिके विभिन्नवेदानां धर्मसूत्राणां प्रामाणिको निर्देशः कृतः । गृह्यसूत्राणि पाकयज्ञस्य संस्काराणाञ्च विशेषरूपेणोपनयन-विवाह-श्राद्धानां वर्णनं कुर्वन्ति । धर्मसूत्राण्यपि एषां विषयाणां वर्णनं सुनिश्चितं कुर्वन्ति, परञ्च दृष्टिभेदेन । गृह्येऽनुष्ठानानामाकार-प्रकारे विधाने च विशेषाग्रहो भवति, धर्मसूत्रे चैतद्विपरीत माचार-कर्त्तव्यकर्म-व्यवहाराणां महत्त्वं भवति । धर्मसूत्र चतुर्वर्णानां कर्त्तव्यकर्म व्यवहारेण सह राजधर्मस्य वर्णनं मुख्यमस्ति । राज्ञः कर्त्तव्यम्, प्रजया सह सम्बन्धः, व्यवहारस्य नियमः, अवस्थाविशेषे प्रायश्चित्तस्य विधानं धर्मसूत्राय महत्त्वप्रदानं करोति । विवाहस्यानेकविधानामुभयत्र वर्णनमस्ति, परञ्च गृह्यसूत्रस्य मुख्यमुद्देश्य केवलं तस्य धार्मिकपद्धतेः अनुष्ठान-प्रकारस्य च विवरणे नास्ति । धर्मसूत्रे विवाहो त्पन्नपुत्राणां मध्ये सम्पद्विभाजनस्य मुख्यः प्रश्नः । दायभागस्य विचारः, स्त्रीणां पारतन्त्र्यम्, व्यभिचाराय प्रायश्चित्तम्, नियोगस्य नियमः, गृहस्थस्य नित्य-नैमित्तिक कर्मणां वर्णनं सर्वेषु धर्मसूत्रेषु नियमतः स्वल्पमात्रायामथवाऽधिकमात्रायामुपलभ्यते । एषामेव धर्मसूत्राणां सक्षेपतमं वर्णनमत्र प्रस्तूयते । (१) गौतमधर्मसूत्रम्-प्राप्तधर्मसूत्रेषु प्राचीनतमोऽयं ग्रन्थः स्वीक्रियते । यस्य सम्बन्धः कुमारिलभट्टस्य प्रामाण्ये सामवेदेन सह विद्यते । चरणव्यूहे निर्दिष्टाया राणायनीयशाखाया नव (९) अवान्तरशाखासु गौतमोऽन्यतमो विद्यते । गोभिलेन गृह्यसूत्रे गौतमः स्मृतः । प्राचीनेषु धर्मशास्त्रकारेषु केवलं मनोः उल्लेखोऽत्र मिलति । वौधायनधर्मसूत्रे न केवलमस्योल्लेख एव प्राप्नोति अपितु प्रस्तुतस्य तृतीयप्रश्नस्य दशमाध्याये गौतमधर्मसूत्रस्यैकोनविंशतितमादध्यायात् प्रायश्चित्तविषयिकाः सर्वाः सामग्रयो गृहीताः सन्ति । अनेनैव प्रकारेण वशिष्ठधर्मसूत्रस्य द्वादशाध्यायो गौतमस्य कोनविंशतितमादध्यायात् गृहीतोऽस्ति । अस्मिन् ग्रन्थे अष्टविंशत्यध्यायो मन्ति, येषु वर्णधर्मस्य, राजधर्मस्य, नित्यकर्मणां प्रायश्चित्तस्य च सविशेष प्रतिपादनमस्ति । गौतमधर्मसूत्रस्य निर्देशो याज्ञवल्क्येन, कुमारिलभट्टेन, आद्यशङ्कराचार्येण मेधातिथि महाशयेन च कृतः । अस्य काल: ६०० वैक्रमाब्दात् पूर्व, ४०० पूर्व वैक्रमाब्दमध्ये निश्चेतूं शक्यः । हरदत्तेन स्वव्याख्यया, आचार्येण मस्करीमहाभागेन च स्वभाग चास्यायं सरलीकृत्य विषयो बोधगम्यः कृतः । सूत्रमिदं हरदत्तस्य व्याख्यया आत श्रमात् पुण्यपत्तनस्थितात् मस्करीभाष्येण च सह महीशूरात् प्रकाशितमस्ति । (२) बौधायनधर्मसूत्रम् – एतत्तेषां कल्पसूत्रस्यैवांशमात्रमस्ति । बोका सत्रे चत्वारः प्रश्नाः खण्डानि वा सन्ति । तत्र प्रथमे प्रश्ने ब्रहाची विचारस्य. राजकीयविधेः, अष्टविधानां विवाहानाञ्च वैशद्येत वर्णनं विद्यते। द्वितीयः प्रश्नः प्रायश्चित्तस्य, उत्तराधिकारस्य, चतुर्णामाश्रमाणां, ग्रह विवरण प्रददाति । तृतीये प्रश्ने वैखानसस्य संन्यासिनश्च धर्माणां चान्द्रायणादिव्रतानाञ्च विधानमस्ति । चतुर्थे प्रश्ने च काम्यसिद्धीनां वर्णनमस्ति। एषु प्रश्नचतुष्टयेषु - अन्तिमस्य प्रश्नस्य भाषा शैली च प्रथमतः त्रिभ्यः प्रश्नेभ्यः पार्थक्यं समर्थयति।   ( ३ ) आपस्तम्बकल्पसूत्रम् – आपस्तम्बकल्पसूत्रस्य द्वौ प्रश्नौ आपस्तम्ब-धर्मसूत्रयोर्नाम्ना विख्याती स्तः । बौधायनस्यापेक्षयाऽस्य भाषाधिका प्राचीना अपाणिनीया च नास्ति । अपि चानेकाप्रचलितानां विरलानां शब्दानामप्यत्रोपलब्धि स्ति, येनास्य प्राचीनता सिद्धिर्न भवति । संहिताया अनन्तरं ब्राह्मणानामनेकान्युद्ध रणानि प्रदत्तानि सन्ति । तैः प्राचीनधर्मस्योपरि दशग्रन्थकाराणां नाम्नां मतानाञ्चोल्लेखः कृतः । येषु काण्व कुणिक-कुत्स-कौत्स-पुष्करसादि-वार्ष्यायणि-श्वेतकेतु-हारीतादयो मुख्याः सन्ति। तथैवा पस्तम्बधर्मसूत्रे मीमांसाया: पारिभाषिकशब्दानां मीमांसासिद्धान्तस्य चाधिको निर्देशो मिलति । अपि चानेकविषयेष्वस्य निर्णयो जैमिनिना साम्यं धारयति । ( ४ ) हिरण्केशिधर्मसूत्रम् - अस्याः शाखायाः कल्पसूत्रस्य द्वौ प्रश्नौ स्तः । नायं स्वतन्त्रो ग्रन्थो भवितुमर्हति । वस्तुतस्त्विदं धर्मसूत्रमापस्तम्बधर्मसूत्रस्यैव सङ्क्षिप्तं प्रवचनमस्ति । एभिः आपस्तम्बात् शतशः मूत्राणि अक्षरशः स्वग्रन्थे समुद्धृतानि सन्ति । एषां सूत्राणां पाठः पाणिनेः विशेषानुकूलो विद्यते । एषां टीकाकारैः महादेवैः अनेकस्थलेषु हरदत्तस्यापेक्षया एकाधिकावश्यकविषयाणां वर्णनं कृतम् । ये विशेषो पादेयाः सङ्ग्राह्याश्च सन्ति । (५) वशिष्ठ-धर्मशास्त्रम् - सूर्यवंशकुलगुरोमहर्षेर्वशिष्ठस्य धार्मिकजगति महत्त्व पूर्ण स्थानमस्ति । एते महान्तः अस्माकं स्मृतिकारेषु आदरार्हे उच्चस्थाने प्रतिष्ठिता धर्मसूत्रकाराः सन्ति । येषां धर्मशास्त्रं मात्रायां स्वल्पकायेऽपि गुणेषु विपुलं महनीय ञ्चास्ति । सुप्रसिद्धमीमांसकाः कुमारिलभट्टाः स्वीये तन्त्रवात्तिके वशिष्ठधर्मशास्त्रस्य सम्बन्धः ऋग्वेदेन सह कथयन्ति, परञ्चायं प्रायोवादः । ऋग्वेदिनां पार्वे स्वस्वतन्त्र धर्मशास्त्रं पासीत् । फलतः स्वतन्त्ररूपेण निर्मितममुं धर्मशास्त्रं स्वायत्तीकृत्य एतैः अस्योपरि स्ववेदस्य चिह्न स्थापितम् । अस्य ग्रन्थस्य प्रायश्चित्तप्रकरणे यथा ऋग्वेदस्य 'अयवामीय'-'हविष्पान्तीय'-'अघमर्षण' सूक्तस्य च मन्त्राणामुल्लेखो विद्यते, तथैव तैत्तिरीयसंहिताया अपि अनेकमन्त्राणां निःसन्दिग्धमुद्धरणं विद्यमानमस्ति । ( ६ ) वैखानसधर्मसूत्रम् - इदं धर्मसूत्रं वैखानस-स्मृतिसूत्रस्याष्टमो नवमो दशमश्च प्रश्नो विद्यते । एते त्रयः प्रश्ना मिलित्वा एतनिष्पन्नं कुर्वन्ति । अस्य महती विशिष्टता विद्यते आश्रयाणां वर्णानाञ्च विशदं विवेचनम् । वानप्रस्थ-संन्यास-गृहस्था श्रमाणामवान्तरभेदानामियत् विशदं वर्णनमत्रोपलब्धं भवति यदितरधर्मशास्त्रेषु प्राप्यं नास्ति । सार्ययुक्तानां जातीनां विशिष्टप्रकाराणामप्यत्र वर्णनं विद्यते । परञ्च राज्ञः कर्त्तव्यस्य, न्यायविधानस्य, श्राद्धस्यानुष्ठानादेः, धर्मशास्त्रेषु नियमतः प्राप्त विषयाणाञ्चात्र सर्वथाऽभावो विद्यते । अस्य श्लोका मनुस्मृतिप_विशेष साम्यं धार यन्ति । वैखानसगृह्यस्यापि वैशिष्टयं ध्यातव्यमस्ति । अस्य सम्पादनमांग्लभाषानु वादेन सह डॉ० कैलेण्डमहाशयेन निष्पादितम् । (७) विष्णुधर्मसूत्रम् - एतदेवैकं धर्मसूत्रमस्ति यत्-कस्यापि मानवग्रन्थ कारस्य नैव रचना, अपि तु स्वदिव्योत्पत्तौ श्रद्धां विदधाति । अत्र गद्यात्मक-सूत्राणां पद्यानाञ्चकत्र सन्निवेशो विद्यते । अस्य स्वरूपस्य विषये पर्याप्तो मतभेदो दृश्यते । मनुस्मृत्या सहास्य सम्बन्धस्य पौर्वापर्यविप्रतिपत्तेश्च विषयो विद्यते। अस्य धर्मसूत्रस्य १६० श्लोकाः 'मनुस्मृतौ' अक्षरशः प्राप्यन्ते, तथा चास्यानेकानि सूत्राणि स्वविषय विवेचनस्य निमित्तं मनुस्मृति-पर्वः साम्यं धारयन्ति । अस्य ग्रन्थस्य सम्पादक: अमुं धर्मसूत्रं मनुस्मृत्या प्राचीनतरं स्वीकरोति, परञ्च द्वयोस्तुलनायां विष्णुधर्म सूत्रमेव मनुस्मृतेः अधमणं प्रतीयते । यतस्तेन मनोः अनेकश्लोकानां यत्र-तत्र परिवर्तनं विधाय स्वस्मिन् सम्मेलनं कृतम् । सैषा स्थितिः अनेकत्र दृश्यते । अनेन प्रकारेण शतशः स्थलानां सत्ता एतदेव सूचयति यत्-विष्णुधर्मसूत्रस्य रचना पश्चाद्वतिनी विद्यते । येन धर्मसूयकारेण स्वप्रतिष्ठाय प्रामाण्याय च मनोः श्लोकानां किञ्चिद् परिवर्तनं विधायोपयोगः कृतः । अनेनैव प्रकारेण याज्ञवल्क्यस्मृतेः गौतमधर्मसूत्रस्य, वशिष्ठ धर्मसूत्रस्य, भगवद्गीतायाश्च श्लोकाः सूत्राणि चाक्षरशोऽथवा किश्चित् परिवर्तनेन सहात्रोपलब्धानि सन्ति । काठकगृह्यसूत्रस्यापि वैश्वदेव-बलि-श्राद्ध-वृषोत्सर्गविषयक रनेकैः सूत्रैः सहात्र साम्यमुपलब्धं भवति । एतादृश्यामवस्थायां विष्णुधर्मसूत्रस्य प्राचीनता मौलिकता च संशयापन्ना विद्यते । तथ्यन्त्विदमेव प्रतीयते यत् अनेनवो परिनिविष्टेभ्यो ग्रन्येभ्यः सामग्रीमादाय स्वकलेवर सज्जीकृतम् । इदं साम्यमस्ति क्वचिदक्षरशः क्वचिच्चांशतः, परञ्चास्त्येव । फलतः अमुं पञ्चमशतकस्य .. स्वीकारे तथ्याद्विपरीतं न भविष्यति । डॉ० जालीमहाशयेन कलिकाता प्रकाशनमांग्लानुवादेन सह ‘सेक्रेड-बुक-सीरीजस्य सप्तमे खण्डे कृतम् । एक सूत्राणामतिरिक्त हारीतस्य धर्मसूत्रं शवलिखितं धर्मसूत्रमप्युपलब्धमस्ति ।। तेषां सम्बन्धः कल्पसूत्रैः सह साक्षाद्रूपेण न सिद्धयति । शुल्बसूत्रम् भारतवर्षे रेखागणितस्य प्राचीनेतिहासस्य ज्ञानाय शुल्वमूत्राणामध्ययनं नितान्त. मावश्यकमस्ति । शुल्बसूत्रं वेदाङ्गान्तर्गतं कल्पसूत्रस्यान्यतममङ्गमस्ति । कल्पसूत्रस्य मुख्यो विषयो वैदिकं कर्मकाण्डम् । कर्मकाण्डस्य प्रधानतया द्वौ प्रकारौ स्तः-गृह्यसूत्रं, श्रौतसुत्रञ्च । द्वयोः गृह्यसूत्रस्य मुख्यो विषयो विवाहादिसंस्काराणां विस्तृतं वर्णनम् । श्रौतसूत्रेषु श्रुतिप्रतिपादितानां विविधयज्ञ-यागानां विशदं विवरणं प्रस्तुतमस्ति । शुल्वसूत्रमेषां श्रौतसूत्राणां महत्त्वपूर्णः एकोऽशो विद्यते । शुल्वशब्दस्यार्थोऽस्ति रज्जुः, अतो रज्जुना प्रमापिताया वेद्या: रचना शुल्बसूत्रस्य प्रतिपाद्यो विपयः । सिद्धान्तस्य दृष्टया तु प्रत्येकस्या वैदिकशाखाया स्वविशिष्टं शुल्बसूत्रं भवति । परञ्च व्यवहारतो नेयं स्थितिः । कर्मकाण्डेन सह मुख्यतः सम्बद्धत्वात् शुल्वमूत्राणि यजुर्वेदस्यैव शाखायां प्राप्यन्ते । यजुर्वेदस्यानेकशाखाभिः सह शुल्वसूत्राणामस्तित्वं प्राप्यते । शुक्लयजुर्वेदेन सम्बद्धमेकमेव शुल्बसूत्रमस्ति—कात्यायनशुल्बसूत्रम्, परञ्च कृष्णयजुर्वेदेन सह सम्बद्धानि पट् शुल्वसूत्राणि प्राप्यन्ते । तद्यथा-बौधायन-आप स्तम्ब-मानव-मैत्रायणीय-वाराह-वाधूलसंज्ञकानि च । एतदतिरिक्तम् -आपस्तम्बशुल्व टीकायां करविन्दस्वामिना मशकशुल्वस्य हिरण्यकेशीशुल्वस्य चोल्लेखः कृतः । एते शुल्वसूत्रे साम्प्रतं नोपलब्धे स्तः । आपस्तम्बशुल्वे ( ६।१० ) हिरण्यकेशीशुल्वादेक मुद्धरणमप्युपलब्धं भवति । एषु सप्तोपलब्धसूत्रेषु बौधायनशुल्वसूत्रमेव सर्वतोऽधिकं प्राचीनं महत्तमञ्च शुल्बसूत्रमस्ति । अस्मिन् वय: परिच्छेदाः सन्ति । तत्र प्रथमे परिच्छेदे ११६ सूत्राणि सन्ति, येषु मङ्गलाचरणानन्तरं शुल्वे प्रयुक्तानां विविधमानानां, याज्ञिकवेदीनां निर्माणाय मुख्यानां रेखागणितीयतथ्यानां, विभिन्न वेदीनां क्रमिकस्थानस्याकार प्रकारस्य च वर्णनं विद्यते । द्वितीये परिच्छेदे ८६ सूत्राणि सन्ति, येषु वेदिनिर्माणस्य मामान्यनियमानां वहुशो वर्णनानन्तरं गार्हपत्यचितेः छन्दश्चितेश्च रचनाया विवरणं प्रस्तुतमस्ति । तृतीयपरिच्छेदे ३२३ सूत्राणि सन्ति, येषु काम्येष्टीनां १७ प्रभेदेभ्यो वेदिनिर्माणस्य विशदं विवरण मस्ति । आपस्तम्ब-शुल्बसूयं पट् ( ६ ) पटलेषु विभक्तगस्ति । येषामाभ्यन्तरेऽन्यावान्तर वर्गाः सन्ति । इत्थमस्मिन् २१ अध्यायाः २२३ सूत्राणि च सन्ति । तत्र प्रथमे पटल वेदिरचनाया आधारभतानां रेखागणितीय गिद्धान्तानां निर्वचनमस्ति । द्वितीये पटल वेद्याः क्रमिकस्थानानां तद्रूपाणाञ्च वर्णनं करोति । अत्र तनिष्पादनप्रक्रियाया अपि विवरणमस्ति । अन्तिमपञ्चदशाध्यायेषु काम्येष्टय विभिन्नवेदीनामाकार प्रकारस्य विशदं विवेचनमस्ति। अत्र बौधायन-आपस्तम्बाभ्यां प्रायः समस्त काम्येष्टीनां समानरूपेण विवेचनं कृतम् । उभयोरान्तर्यमिदमेवास्ति यत्---आपस्तम्ब स्यापेक्षया बौधायनेऽधिकं विस्तारं विभेदांश्च सत्ता प्राप्नोति । आपस्तम्वधर्मसूत्रम पेक्षाकृतं सरलं सक्षिप्तञ्चास्ति । बोधायनशुल्वस्य टीकाकाराः बौधायनस्य द्वयोष्टीकाकारयोः स्थिति यते । याभ्यामेकस्तथा न प्राचीनः प्रतीयते, परञ्च द्वितीयष्टीकाकारः पर्याप्तरूपेण प्राचीन इति विदुषां मतम् । ( क ) द्वारकानाथयज्वा- इमे आर्यभट्टस्य पश्वातिनो निश्चितरूपेण प्रतीयन्ते । यत एतैः स्वटीकायामार्यभटीयस्यैकस्य सिद्धान्तस्य निर्देशः कृतः । शुल्वसूत्रानुसारं व्यासस्य. परिधेश्च सम्बन्धः Jc भवति, परञ्च द्वारिकानाथयज्वामहाशयेनास्मिन् नियमे संशोधनमुपस्थापितं येन Jc इत्यस्य मूल्यमाधुनिकगणनानुसारमेव ३,१४१६ पर्यन्तं सिद्ध यति । अनेनैव प्रकारेणान्यगणनायै अपि यज्वामहाशयेन स्वविमलप्रतिभायाः परिचयः प्रदत्तः । अस्या व्याख्याया नाम विद्यते-शुल्वदीपिका । श्रीमता यज्वा महाशयेन स्वटीकायाः पुष्पिकायां 'महात्मज' लिखितमस्ति । अस्य शुल्वसूत्रस्य यज्वनष्टीकया-आंग्लानुवादेन–विस्तृताभिष्टिप्पणीभिश्च सह डॉ० थीबोमहाशये नैकं सुन्दरं संस्करणं प्रकाशितम् । अस्य पुनर्मुद्रणं नवदेहलीतः १९८० ईसवीये वर्षे प्रकाशितमभूत् । ( ख ) वेङ्कटेश्वरदीक्षित:-अस्य टीकाया नाम 'शुल्वमीमांसा' विद्यते । इमे यज्वनोऽपेक्षया नवीना ग्रन्थकाराः प्रतीयन्ते । आपस्तम्बशुल्वस्य टीकाकारा: शुल्वसू त्रमिदं टीकादृष्टयाऽतीव लोकप्रिय मासीत् अस्ति च । ( क ) कदिस्वामी- एषु टीकाकारेषु इमे सर्वतोऽधिकाः प्राचीनाः प्रतीयन्ते । एतैरेपां ग्रन्थानां टीका: कृताः । ते ग्रन्थाः सन्ति--आपस्तम्बश्रौतसूत्रम्, आपस्तम्ब सूत्रपरिभाषा, दर्शपौर्णमाससूत्रं, भारद्वाजगृह्यसूत्रमित्यादि । शूलपाणिना, हेमाद्रिणा, नीलकण्ठेन चैपां मतस्योद्धरणं स्वग्रन्थेषु कृतम् । अनेन निर्देशे तेषां समयनिरूपणं सुनिश्चितं भविष्यति । शूलपाणेः समय: ११५० ईसवीयस्य निकटे वर्तते । वेदार्थ दीपिकाया रचयितुः पड्गुरुशिष्यस्य ( ११४१-११९३ ई० ) इमे गुरव आसन् । हेमाद्रेश्वापि काल: त्रयोदशशतकमस्ति । अनेन प्रकारेण शूलपाणिना हेमाद्रिणा चोद्धृतत्वात् कपदिस्वामिनः समयो द्वादशशतकात् पूर्वमेव भवितव्यः । इमे दक्षिण भारतीयाः प्रतीयन्ते । स्वटीकायामेतैः कतिपयानां नियमानां रचनाप्रकाराणाञ्च विवरणं प्रदत्तम् । ( ख ) करविन्दस्वामी-- एभिर्महाशयः आपस्तम्बस्य सम्पूर्णे श्रौतसूत्रे स्वव्याख्या लिखिता। एषां कालनिर्धारणमधुनापर्यन्तं समुचितरूपेण नाभूत् । एतैर्नामनिर्देशं विनवार्यभटप्रथमस्य ग्रन्थस्यार्यभटीयस्य कतिपयान् निर्देशान् स्वग्रन्थेषु उल्लेखाः कृताः। यः एते निश्चितरूपेण पञ्चमशतकादर्वाचीनाः प्रतीयन्ते । एतेषां टीकायाः नाम शुल्वप्रदीपिका विद्यते। इयञ्च मूलग्रन्थग्रन्थिस्फोटनाय मर्मभेदिनी व्यास विद्यते । (ग ) सुन्दरराजः- अस्य टीकाया नाम 'शुल्वप्रदीप' इत्यस्ति । या ग्रन्थ कारस्य नाम्नि 'सुन्दर राजीय' इति नाम्न्या प्रख्याता विद्यते। अस्यापि कालस्य यथार्थतो ज्ञानं न भवति । अस्य ग्रन्थस्य प्राचीनहस्तलेखस्य काल: वै० सं० १६३८ वर्तते । यः तञ्जोरस्य राजकीयपुस्तकालयेषु सुरक्षितोऽस्ति । अतोऽस्य कालः षोडश शतकात् प्राचीनः स्यात् । एभिः बौधायनशुल्वस्य टीकाकारस्य द्वारकानाथयज्वा महाशयस्य कतिपयवाक्यानि स्वटीकायां समुद्धतानि । (घ ) गोपालः - अस्य व्याख्याया नाम विद्यते---आपस्तम्बीयशुल्वभाष्यम् । अस्य पितुर्नाम ‘गातर्य नृसिंह सोमसुत्' विद्यते । इत्यनेन प्रतीयते यत्-इमे कर्मकाण्ड दीक्षिते वैदिकपरिवारे समुत्पन्नाः कर्मकाण्डीयपरम्परातः पूर्णपरिचिताश्वासन् । कात्यायनशुल्बसूत्रस्य प्रसिद्ध नाम विद्यते--कात्यायनशुल्वपरिशिष्टमथवा कातीय शुल्वपरिशिष्टम् । इदं भागद्वये विभक्तमस्ति । तत्र प्रथमो भागः सूत्रात्मकः, सप्त कण्डिकासु च विभक्तेऽस्मिन् नवति ( ९० ) सूत्राणि सन्ति । अस्मिन् वेदीनां रचनायै अपेक्षित-रेखागणितीयतथ्यानां, वेदीनां स्थानक्रमस्य तत्परिमाणस्य च सम्पूर्ण वर्णनं विद्यते । अत्र काम्येष्टीनां वेदीनाञ्च वर्णनं नास्ति । यतः कात्यायनश्रौतसूत्रस्य सप्तदशेऽध्यायेऽस्य वर्णनं पूर्वमेव कृतम् । द्वितीयः खण्ड: श्लोकात्मको विद्यते, ४० किंवा ४८ श्लोकाः प्राप्यन्ते । अत्र परिमापिकाया रज्जोः, निपुण-वेदिनिर्मातणां गुणानां तत्कर्तव्यानाञ्च, सहैव पूर्वभागे वणितानां रचनापद्धतीनामपि विवरणमस्ति । अस्यैव द्वितीयखण्डस्य कातीयपरिशिष्टमस्ति । यतो ह्यत्र पूर्वखण्डविषयाणां सक्षेपेण पुनर्वर्णनं विद्यते । पूर्वोक्तयोर्द्वयोः शुल्बसूत्रयोः अपेक्षयाऽस्मिन् कतिपयानि वैशिष्ट्यानि प्राप्यन्ते । कात्यायनेन वेदिनिर्माणस्यावश्यकानां समस्तानां रेखागणितीयविषयाणां विवरणं विशेषक्रमबद्ध रूपेशात्र प्रस्तुतमस्ति । अस्योपरि टीकाद्वयमुपलभ्यते । ( क ) रामः रामबाजपेयो वा- इमे महानुभावा नैमिषस्य (नैमिषारण्य इति ख्यातस्य ) निवासिन आसन् । एतैरनेके ग्रन्था विरचिताः, येषु मुख्याः सन्ति-- क्रमदीपिका, कुण्डाकृतिः, शुल्ववार्तिकः, सांङ्ख्यायनगृह्यपद्धतिः, समरसारः, समरसार सङ्ग्रहः, शारदातिलकतन्त्रस्य व्याख्या, कातीयशुल्वसूत्रस्य टीका च । कुण्डाकृति इत्यस्य रचनाकाल: १५०६ वैक्रमाब्दे विद्यते। अतो रामस्याविर्भावकालः पञ्चदश शतकस्य मध्यभागः सिद्ध यति । राममहाशयाः स्वविषयस्य विज्ञाः पण्डिताः प्रतीयन्ते । अनेन शुल्बसूत्रेषु उल्लिखितस्य /२ इत्यस्य यन्मूल्यं प्रदत्तमस्ति तत् शुल्व सूत्रे प्रदत्तस्य मूल्यस्यापेक्षया किमप्यधिकं सूक्ष्मं यथोचितञ्चास्ति । शुल्वानुसारं /२ इत्यस्य मूल्यमस्ति-१. ४१४२१५६८६३ तथा रामस्यानुसारं /२ इत्यस्य मूल्यमस्ति १. ४१४२१३५०२। साम्प्रतिकगणनानुसारं /२ इत्यस्य मूल्यमस्ति १. ४१४२१३५६ । एषां त्रयाणां मूल्यानां तुलनया स्पष्टं भवति यत्-शुल्व सूत्राणां निर्णया ५ दशमलव-अङ्कपर्यन्तमेव समुचितमस्ति । परञ्च रामस्य गणना ७ दशमलव-अङ्कपर्यन्ता गणना समुचिता विद्यते । गणनेयं टीकाकारस्य सूक्ष्म गणनापद्धतेः प्रतीकस्वरूपा विद्यते। (ख ) महीधरः-महीधरमहाशयाः काशीनिवासिनः प्रकाण्डवैदिका आसन् । वेदस्य तन्त्रस्य च विषये एषामनेकानि प्रौढग्रन्थरत्नान्यद्यापि प्राप्यन्ते । एभिः स्व 'मन्त्रमहोदधेः' समापनं १५८९ ईसवीये विष्णुभक्तिकल्पलताप्रकाशस्य च रचना १५९७ ईसवीये वत्सरे कृतेति । श्रीमता महीधरेण स्वकात्यायनशुल्वसूत्रभाष्यस्य पुष्पिकायामनेकज्ञातव्यतथ्यानि प्रदत्तानि । स्वगुरोः रत्नेश्वरमिश्रस्य ( प्रख्यातविदुषः केशवमिश्रस्यात्मजस्य ) आज्ञया एभिः भाष्यवृत्त्यनुसारिणी विवृतिलिखिता। भाज्यन्तु कर्काचार्यस्य प्रतीयते । वृत्तिः रामेण लिंखिता। तेन स्पष्टं भवति यत्-महीधरेण रामवाजपेयिनो वृत्त्यनन्तरं स्वविवृतिलिखिता। विवृतेः रचनाकाल: १६४६ वैक्रमाब्दे विद्यते । (ग ) महामहोपाध्याय-पण्डित-विद्याधरगौडेनापि कात्यायनश्रौतसूत्रे कातीय शुल्वसूत्रे च स्वसरलायाः सुबोधाया व्याख्याया रचनां विधायैतद्ग्रन्थविषयान् साधारणजनेभ्योऽपि बोधगम्यं कृतम्। यथार्थनाम्नो विद्याधरगौडस्य जनिः १९४३ वैक्रमाब्देऽभूत् । एषां पूज्याः पितरो महामहोपाध्यायाः पण्डितप्रभुदत्तगौडमहोदया वेदस्य कर्मकाण्डस्य च अद्वितीया विद्वांस आसन् । समस्ते उत्तरभारते सम्पन्नेषु यज्ञेषु यागेषु च स्यान्नाम कोऽपि यज्ञभागो भवेत्, यस्य यं वा श्रीगौडमहानुभावस्या चार्यत्वस्य पूर्णः सहयोगः प्राप्तो नासीत् । पिता-पुत्रौ द्वावपि महामहोपाध्यायो आस्ताम् । अपि च काशीहिन्दू विश्वविद्यालये वेदविभागाध्यक्षा आसन् । विद्याधर गौडरचितानां कात्यायनश्रौतसूत्राणां 'सरला' नाम्नी व्याख्या कर्काचार्यभाष्यस्या नुगमनं करोति । परञ्च भाष्यस्य काठिन्यस्थानेऽत्र सारल्यस्य धारा प्रवाहिता भवति । सरलावृत्तेः उपोद्घाते श्रौतयागविषयकानां समस्तानां प्रमेयाणामतिसरलशैल्या विस्तरेण प्रतिपादनमस्ति । यस्मिश्च यथा च ग्रन्थकारस्य वैदिकशास्त्राणामालोडनं मीमांसाशास्त्रस्य च गम्भीरमध्ययनं स्पष्टतः परिस्फुरितं भवति । कातीयशुल्व सूत्रस्य टीकाया अप्येतादृशं वैशिष्ट्यं विद्यते । विषयस्य प्रतिपादनं सुबोधरीत्या उदाहरणैः सह कृतम् । कल्पसूत्रस्य द्वयोः प्रकारयोः निर्मिता व्याख्या सर्वथा अभिनन्द नीया विद्यते । एषां निधनं काश्यामेव १९९८ वैक्रमाब्दे ५५ वर्षाणामायुषि अभवत् । शुल्बसूत्रेषु प्राचीना महत्त्वपूर्णाश्च मे एव त्रयो ग्रन्थाः सन्ति–बौधायनस्य, आपस्तम्बस्य, कात्यायनस्य च शुल्वसूत्राणि, येषामनुशीलनेन जैनधर्मस्योदयात्पूर्व भारतीयरेखागणितस्य विशिष्टं रूपं समालोचकानामग्रतः समायाति । एषु त्रिषु विविधनवीनतथ्यानां सङ्कलनमस्ति । यानि परस्परपूरकानि सन्ति । एतदतिरिक्तं शुल्वसूत्राणि तथा महत्त्वपूर्णानि न सन्ति महत्त्वदृष्टया च सामान्याः केवलं ग्रन्थाः सन्ति । एषां ग्रन्थानां सामान्यपरिचया:-- (क) मानवशुल्बसूत्रम्- गद्यपद्याभ्यां मिश्रितमिदं स्वल्पकायो ग्रन्थोऽस्ति । भस्मिन् अनेकवेदीनां वर्णनं मिलति, यच्च पूर्वोक्तग्रन्थेषु न प्राप्यते। भत्र च 'सुपर्ण चिति'नाम्न्या प्रसिद्धायास्तस्या वेद्या: वर्णनं विद्यते या 'श्येनचिति'नाम्न्या अन्यत्र प्रसिद्धाऽस्ति । (ख ) मैत्रायणीयशुल्वसूत्रम्- मानवशुल्वस्येदमेकमपरं संस्करणमस्ति । द्वयोः विषय एव न केवलमेकसमानः, अपि तु द्वयोरेकसमाना श्लोका अपि प्राप्यन्ते। परञ्च द्वयोः कतिपयमन्तरमप्यस्ति, विशेषतः क्रमव्यवस्थायाम् । (ग) वाराहशुल्बसूत्रम्- इदं शुल्बसूत्रं मानव-मैत्रायणीयशुल्वयोः समान मेवास्ति । कृष्णयजुषा सम्बद्धत्वादेषु त्रिषु समानस्थितिः काप्याश्चर्यस्य घटना नास्ति । टोकाकारः- काशीनिवासिना नारदस्य पुत्रेण श्रीमता शिवदासेन मानवशुल्वेषु एका टीका विलिखिता । शिवदासस्यानुजेन शङ्करभट्टेन मैत्रायणीयशुल्वे टीका रचिता । उभावपि भ्रातरौ स्वटीकासु रामवाजपेयिनमतस्योल्लेखः कृतो यत् निश्चयेन शुल्वस्य टीकाकारो राम एवास्ति । शिवदासेन वेदभाष्यकारस्य सायणस्योल्लेख: कृतो येनास्य काल: चतुर्दशशतकात्पूर्व नैव भविष्यति । शुल्वसूत्रसम्बद्धस्य प्राचीन साहित्यस्येयमेव रूपरेखा विद्यते । उद्धरणानि कल्पाः वेदाङ्गानि

79799

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A4%A3%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%20%E0%A4%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%83

व्याकरणशास्त्रस्य इतिहासः

व्याकरणशास्त्रस्य इतिहासः अष्ठाध्याय्याः अपि पुरातनः अस्ति। ( मुखं व्याकरणं स्मृतम्) विदन्ति विद्वांसो यद्वेदाश्चत्वारो भवन्ति । यथा कस्यापि शरीरधारिणः पुरुषस्य विभिन्नान्यङ्गानि भवन्ति तद्वत् वेदपुरुषस्याप्यङ्गानि सन्ति । अङ्गानि संयोज्यव पुरुषाकृतिनिर्मीयते । तद्वत् वेदस्य वेदानां वा षडङ्गानि मुख्यानि भवन्ति । तेषु षडङ्गेषु व्याकरणं तृतीयमङ्गमस्ति । तच्च वेदपुरुषस्य प्रधानतममङ्गं मुखमस्ति 'मुखं व्याकरणं स्मृतमिति निर्देशात् । मुखरूपत्वादस्य शास्त्रस्य मुख्यत्वं स्वयमेव सिद्धं भवति । व्याकरणस्य प्रयोजनानि साम्प्रतं विचारणीयोऽयं वर्तते यदस्य शास्त्रस्य कि प्रयोजनम् ? यतो हि-कस्यापि शास्त्रस्याध्ययनायतदावश्यकं भवति तस्य शास्त्रस्य कि प्रयोजनम् । प्रयोजनमनुद्दिश्य मन्दोऽपि न प्रवर्तते । अतः प्रयोजनेन विना कस्यापि कुत्रापि प्रवृत्तिर्न भविष्यति, इति निष्कर्षः समापतति । अध्ययनस्य यत्किञ्चिद् दृष्टमदृष्टं वा फलं भवत्येव । निष्प्रयोजनन्तु किमपि न भवति । अतो निर्विवादमेतत् यच्छास्त्राध्ययनस्य पूर्व तच्छास्त्रस्य प्रयोजनज्ञानमावश्यकं भवति । इति लक्ष्यमादायव मोमांसकेन कुमारिलभट्टेन स्वीये श्लोकवातिके उच्चर्घोषितं यत् - 'सर्वस्यैव हि शास्त्रस्य कर्मणो वापि कस्यचित् । यावत् प्रयोजनं नोक्तं तावत् तत्केन गृह्यते' । इत्येव नहि । अपरञ्चोक्तं तत्रैव, तद्यथा - 'सिद्धार्थज्ञातसम्बन्धे श्रोतुं श्रोता प्रवर्तते । शास्त्रादौ तेन वक्तव्यः सम्बन्धः सप्रयोजनः' । आभ्यां प्रमाणाभ्यां सिद्धयति यत् शास्त्राध्ययनं सप्रयोजनं भवति । अत्रैतद्ध्या तव्यं यत्-महर्षिणा पाणिनिना व्याकरणशास्त्रस्य सर्वतोमुखी रचना तु कृता, किन्तु अध्ययनस्य प्रयोजनं नोपदिष्टम् । एतदेव कारणमस्ति यत् मीमांसाशास्त्रस्य सम्प्रदाये 'प्रयोगोऽयन्तु शास्त्रत्वादि'त्यस्य वार्तिके लिखितमस्ति यत्--- 'न तावत् शास्त्रकारेण किञ्चिदुक्तं प्रयोजनम् । कथं चैतानपि ग्रन्थे स्यात् प्रयोजनविस्मृतिः' ॥ ( तन्त्रवार्तिके ) अस्योत्तरे केवलमियदेव कथनं समुचितं भविष्यति यत्---पाणिनिना प्रयोजनं नोपदिष्टम्, तेन न कापि हानिर्भवति । येन प्रकारेण धार्मिकानुष्ठानतत्परं जनं सन्ध्यावन्दनादीनां प्रयोजनख्यापनस्य कापि आवश्यकता न भवति, तेनैव प्रकारेणा त्मोत्कर्षेच्छुकं जनं व्याकरणपाठशिक्षणस्याथवा तत्प्रयोजनख्यापनस्य काप्यावश्यकता न भवति । अस्मिन विषये श्रुतिरप्युच्चर्घोषयति-'ब्राह्मणेन निष्कारणो धर्मः षडङ्गो वेदोऽध्येयो ज्ञेयश्च' । अतो यदि स्वोत्तराधिकारिभ्यः पाणिनिना किमपि प्रयोजनं । निर्दिष्टं तदाऽसङ्गतं किं कृतमिति । दशमे शतके काश्मीरनिवासिना जयन्तभटे न्यायमञ्जर्याः प्रमाणप्रकरणे कथितं यत---'यद्यपि सूत्रकृता स्वयं प्रयोजनं किमिति न वक्तव्यमिति । यस्मिन् स्थले यस्य शब्दस्यार्थोऽन्वितो न भवेत्. तस्मिन् स्थले तस्य पदस्य त्यागं विधायान्वययोग्या पदयोजनाविधानस्य नाम--'ऊहः' विद्यते। यथा निर्वपनसंस्कारे—'अग्नये त्वा जुष्टं निर्वपामि' इति पाठो भविष्यति परञ्च प्रोक्षणसंस्कारे 'निर्वपामि' इति पदस्य परिवर्तनं विधाय 'प्रोक्षयामि' इति पाठो भविष्यति । (ग ) आगमः -- इत्यस्मिन् विपये महाभाष्ये लिखितमस्ति–'आगमः खल्वपि ब्राह्मणेन निष्कारणो धर्मः षडङ्गो वेदोऽध्येयो ज्ञेयश्चेति प्रधानं च षट्स्वङ्गेषु व्याकरणं प्रधाने च कृतो यत्नः फलवान् भवति' इत्यनेन व्याकरणशास्त्रस्य सर्वशास्त्रेषु प्रधानत्वं सिद्धयति । अस्मिन् विषये कैयटवैयाकरणाः कथयन्ति-"आगमः प्रयोजनः प्रवर्तको नित्यकर्मता व्याकरणाध्ययनस्य दर्शयति । प्रयोजनशब्देन च प्रयोजक श्वोच्यते"। इत्येव नहि भट्टोजिदीक्षिता अपि आगमस्य प्रवर्तकत्वमेव ख्यापयन्ति । तेषां कथनमस्ति–रक्षोहलाघवासन्देहाख्यानि चत्वारि फलानि, आगमस्तु प्रवर्तक इति । (घ) लघुता- अस्मिन् विषये शब्दशास्त्रस्य प्रमुखव्याख्यातारो भाष्यकाराः पतञ्जलयः कथयन्ति यत्-लघ्वर्थं चाध्येयं व्याकरणं ब्राह्मणेनावश्यं शब्दा ज्ञेया इति । न चान्तरेण व्याकरणं लघुनोपायेन शब्दाः शक्या ज्ञातुम्' । इत्यनेन सिद्धयति यत्-शब्दशास्त्रस्य ज्ञानं ब्राह्मणायावश्यकमिति । किञ्च व्याकरणातिरिक्तं लघूपायेन शब्दज्ञानं न भवितुमर्हति । अत्र महर्षेरभिप्रायोऽयमस्ति यत्-पुरा कल्पपद्धत्यनुसारं प्रतिपदपाठेन शब्दज्ञानलाभापेक्षया सामान्यविशेषात्मकं नियमावलम्बनपूर्वकं शब्द ज्ञानं सुलभं भवति । तथा चाह तन्त्रवात्तिके - 'यदि वा गौरवस्यैव लघुत्वमुपचर्यते । विपर्ययापदेशेन शूरे कातरशब्दवत्' । अपरञ्च व्याकरणाध्ययने प्रयोजनस्यापेक्षा अनिवार्यरूपेणास्ति न वेति समुचितैः उदाहरणः भाष्यकाशः सुस्पष्टमुद्घोषयन्ति यत्--'व्याहृतं तदप्यदूषणमेव व्याकरणं हि वेदाङ्गमिति प्रसिद्ध मेतदाहिमवत् आ च कुमारीभ्यः, वेदश्च यदि निष्प्रयोजन: स्वस्ति प्रजाभ्यः समाप्तानि दृष्टादृष्टफलानि सर्वकर्मणि जितं चातुर्वर्ण्यबाह्यैरन्त्यजनवासिभिः म्लेच्छः, अथ सप्रयोजनो वेदः पडङ्गत्वादङ्गः स एव सप्रयोजनतां भजत इति कोऽर्थः प्रयोजनान्तरचिन्तया नहि दर्शपूर्णमासप्रयोजनादन्यत् प्रयोजनमिष्यते इति मत्वा नः स्वयं सूत्रकृत् प्रयोजनं नाख्यात्' इति । अपरञ्च–पश्चातिकाले व्यवहारपक्ष मादाय कैयटमहानुभावाः कथयन्ति यत्-पाणिनिकाले वेदपाठेन सह व्याकरणा ध्ययनस्य प्रचलनमासीत् । अतोऽध्येतृणां मध्ये आबाल्यादेव प्रयोजनज्ञानस्यौत्सुक्यं नासीदतः पाणिनिनाऽस्य किमपि प्रयोजनं नोपदिष्टम् । अस्मिन् विषये-कात्यायनकुमारिल-जयन्तभट्टादयो व्याख्याकारा बहुशो विमृशन्ति । अलमत्र कथनोपकथनेन । चार्याणां प्रयोजनविषयिका धारणा समादरयोग्या विद्यते । अथापि कात्यायनेन प्रयोजनमुद्दिश्य कथितं यत्-'रक्षोहागमलध्वसन्देहाः व्याकरणप्रयोजनम्' । एषां प्रयोजनविषयाणां क्रमेणकैकस्य विचारः प्रस्तूयते । तद्यथा - (क) रक्षा- व्याकरणस्य प्रयोजनचतुष्टयेषु रक्षा प्रथमं प्रयोजनं विद्यते । अस्मिन् विषये पतञ्जलिना कथितं यद्-'रक्षार्थ वेदानामध्येयं व्याकरणम् । लोपागमवर्ण विकारज्ञो हि सम्यक् वेदान् प्रतिपालयिष्यति इति ।' अत्रायमाशय:-व्याकरणस्य नियमानुसारं वर्णलोपादीनामज्ञानात् सर्वेषां शास्त्राणामाकारस्वरूपस्य वेदस्य परि पालनं न भवितुमर्हति । एतत्तथ्यं मीमांसका न स्वीकुर्वन्ति । कुमारिलभट्टास्तु सुस्पष्टं कथयन्ति यत्-- 'वेदरक्षापि नैतस्मादृतेऽध्येतृपरम्पराम् । सम्प्रदायानुवृत्तिश्चेद् वेदस्तेनैव रक्ष्यते' ॥ एतदतिरिक्तमपि 'प्रयोगोत्पत्त्यशास्त्रत्वम्' इत्यत्र सूत्रवात्तिके लिखन्ति–'शिष्या चार्यसम्बन्धो हि महान् वेदरक्षाहेतुः व्याकरणानधीतस्यापि वेदक्रमस्याध्ययनेनैव रक्षाभानत्वात् । तस्माद् वेदरक्षार्थं तावन्नाध्येयं व्याकरणम्' । अन्यच्च न्यायमञ्जर्याः प्रमाणप्रकरणे लिखितमस्ति यत्— 'रक्षा तावत्-अध्येतृपरम्परात एव सिद्धा मनागपि स्वरतो वर्णतो वा प्रमाद्यन्तं किञ्चिदधीयानमन्येऽध्येतारो मा विनीनशः श्रुतिं गुरव उच्चारयेदित्याचक्षाणाः शिष्यान् इति रक्षितो भवति वेदः' । अत्राय माशयः-वेदाध्येत्रा पारस्परिकरूपेण रक्षितो भवति वेदः, यथा हि-गुरुकुले यदा आचार्यः समुपस्थितो न तिष्ठति तदा शिष्याः परस्परं भ्रमापनोदनं कुर्वन्ति । अतो वेदश्चिरकालपर्यन्तमक्षुण्णस्तिष्ठति । न केवलं शिष्याचार्याभ्यामेव वेदरक्षा न भवति, प्रत्युत व्याकरणस्य स्पष्टतः प्रयोजनमप्यस्ति । 'ईश्वरो विचरितोः' इत्येषो वैदिकः प्रयोगः । इत्यत्र 'विचरितो' एतत्पदं 'ईश्वरे तो सुनक्सुनौ' इति सूत्रस्यानुसारं निष्पन्नं भवति । अनेन प्रकारेण शब्दस्य साधुत्वं लोके न सिद्धयति । एतदेव कारणमस्ति यत् कात्यायन-पतञ्जल्यो मंतमस्ति यत्-व्याकरणज्ञानस्याभावे मन्त्रेषु विकारः उत्पत्स्यते । निष्कर्षश्चात्र व्याकरणं पुरुषार्थस्य साधनोपायः, यतो हि व्याकरणेन वेदार्थज्ञानं, कर्मानुष्ठानजनितं सुखम्, उपनिपज्जनितं सुखञ्च वस्तुतो व्याकरणपाठस्यैव फलमस्ति । ( ख ) ऊहः - ऊहस्यार्थः नूतनपदानां कल्पनया विद्यते । अस्मिन् विषये महर्षयः पतञ्जलयो महाभाष्ये प्रतिपादयन्ति यत्-ऊहः खल्वपि न सर्वलिङ्गः न च. सर्वाभि विभक्तिभिर्वेदे मन्या निगदिताः, ते चावश्यं यज्ञगतेन पुरुषेण यथायथं विपरिणमयि तव्या । तावन्नावैयाकरणः शक्नोति यथायथं विपरिणमयितुं तस्मादध्येयं व्याकरणम्' । अस्मिन् विषये मीमांसकानां भिन्नः पन्था विद्यते, ते कथयन्ति यदूहस्तु मीमांसा शास्त्रविषयः न तु व्याकरणस्य । अस्मिन् विषये कुमारिलभट्टाः तन्त्रवार्तिके वदन्ति - 'ऊहार्थमपि शब्दानां न व्याकरणमर्थवत् । ऊहस्याप्यन्यतः सिद्धे ऊह्यानूह्य विभागवत्' । (ग ) आगम:- स्वयं श्रुतिरेव व्याकरणाध्ययनाय प्रमाणभूता विद्यते । श्री रुच्चै?षयति यत् ब्राह्मणस्येदं कर्तव्यमस्ति यत् स निष्कारणं धर्मस्याङसहित वेदस्याध्ययनं ज्ञानञ्च प्राप्नुयात् । यतो हि पडङ्गेषु व्याकरणमेव मुख्यमस्ति । मख्य विषये कृतो यत्नो विशेषफलवान् भवति । अतः श्रुतिप्रामाण्यं स्वीकृत्य व्याकरणस्या. ध्ययनं द्विजमात्रस्य कर्त्तव्यमस्ति । . (घ ) लघुः-- अस्यायं निष्कर्षो वरीवति यत्-वीरे यथा कातरशब्दस्याधान क्रियेत तेनैव प्रकारेण गुरुत्वे लघुताया उपचाराय विपरीतलक्षणावत् गुरुं लघुः कथितः। लोकप्रसिद्धान् शब्दानादायालौकिकानां संज्ञापरिमाणनिबद्धानामनेकप्रक्रियाणां नियम धातु-प्रत्यय-सूत्रादीनां प्रयोगपूर्वकं भाष्यं निनिमित्तकाक्षेपेण समाधानादिनाऽत्यन्तं कष्टं भवति । तत् पूर्वपरिचिते शब्दे प्रत्यावर्तनं विधाय व्याकरणे तस्यानुवादमात्रं भवति । तदा तं लघु कथं विजानीयात् । अस्योत्तरे सिद्धान्तपक्षधारकाः कथयिष्यन्ति शब्दस्य साधुत्वातिरिक्तमपि अध्यापनं सम्भवं नास्ति, एकैकेन शब्देनोपदेशस्त्वथापि दुःसाध्यो विद्यते । अनेन प्रकारेण सामान्य-विशेषयोरनुगमकलक्षणातिरिक्तस्य पठन पाठनयोः सौकर्य नास्ति । श्रुतिरपि कथयति 'बृहस्पतिरिन्द्राय दिव्यं वर्षसहस्रं प्रतिपदोक्तानां शब्दानां शब्दपारायणं प्रोवाच नान्तं जगाम' । अत एव पतञ्जलिमहर्षयः कथयन्ति यत्-शास्त्रस्य लघुतासम्पादन मपि व्याकरणस्य प्रयोजनमस्ति। (ङ) असन्देहः- व्याकरणस्य प्रयोजनविषये पञ्चमं कारणमस्ति 'असन्देह' इति, अतः 'असन्देहाथं चाध्येयं व्याकरणम् । याज्ञिकाः पठन्ति–स्थूलपृषतीमाग्निवारुणी मनड्वाहीमालभेतेति । तस्यां सन्देहास्थूला चासौ पृषती च स्थूलपृषती, स्थूलानि पृषन्ति यस्यां सेयं स्थूलपृषतीति तां नावैयाकरणः स्वरतोऽध्यवस्यति यदि पूर्वपदं प्रकृतिस्वरत्वं ततो बहुव्रीहिः । अथ समासान्तो वृत्तित्वं तत्तत्पुरुष इति । ( पृषती श्वेतबिन्दुमती मृगी)। निष्कर्षश्चात्रावैयाकरणः कदापि मन्त्राणां स्वरविचारे समर्थो न भविष्यति । तस्मात् व्याकरणं सप्रयोजनम् । अत्र मीमांसका आक्षिपन्ति यत् व्याकरणं पदवाक्यादीनामर्थनिर्णयेऽपि सामर्थ्यं न दधाति किं पुन: सन्देहनिवारणे । इत्थं व्याकरणप्रयोजनविषये मुहुर्मुहुः अपलापेऽपि वैयाकरणाः कथयन्ति - 'यद्यपि बहु नाधीषे तथापि पठ पुत्र व्याकरणम् । स्वजन: श्वजनो माभूत् सकलं शकलं सकृच्छकृत्' । महर्षिणा पतञ्जलिना तु उपर्युक्तानां प्रयोजनानामतिरिक्तं प्रयोजनं म्लेच्छता निवारणं प्रधानं कथितम् । ते कथयन्ति - तेऽसुराः हेलयो हेलय इति कुर्वन्तः पराबभूवुः, तस्मात ब्राह्मणेन न म्लेच्छितव नापभाषितवै म्लेच्छो ह वो एष यदपशब्दः । म्लेच्छो मा भूमेत्यध्येयं व्याकरणम् । किम्बहुना शतपथब्राह्मणेऽप्याम्नातं यत् - 'तेऽसुरा आप्तुकामा हेलयो हेलय इति वदन्तः । पराबभूवुः तस्मात् ब्राह्मणो न म्लेच्छवत्' । यज्ञशालायां याज्ञिका अपशब्दानां प्रयोग न कुर्युः, येन च वेदस्य सुरक्षा भवेत् तस्माद् व्याकरणमध्येतव्यम् । व्याकरणञ्च सप्रयोजनम् । यतो हि-'एकः शब्दः सम्यग् ज्ञात: शास्त्रान्वित: सुप्रयुक्तः स्वर्गे लोके च कामधुग भवति । अलमति विस्तरेणास्मिन् विषये। अथातो व्याकरणमीमांसा व्याकरणमपि प्रकृति-प्रत्यययोः स्वरूपमुपदेशश्च दृष्ट्वा पदस्वरूपस्य तदर्थस्य च निर्णयाय प्रयुक्तं भवति । अपि च व्याकरणस्य व्युत्पत्तिलभ्योऽर्थोऽस्ति पदमीमांसा शास्त्रम् । तथा च-व्याक्रियन्ते व्युत्पाद्यन्ते शब्दा अनेनेति व्याकरणम् । अन्यच्च-- व्याकरणं वेदपुरुषस्य मुखं स्वीक्रियते--मुखं व्याकरणं स्मृतम् । मुखभावत्वादेव वेदाङ्गेषु व्याकरणस्य प्रामुख्यं विद्यते । येन प्रकारेण मुखं विना भोजनादेरकरणात् शरीरस्य पुष्टिर्न भवत्यसम्भवोऽस्ति, तेनैव प्रकारेण व्याकरणेन विना वेदरूपिणः पुरुषस्य शरीरस्य रक्षा तथा स्थितिः कठिना दुर्वहा चास्ति । अत एवास्माकं प्राचीनैः ऋषिभिर्महर्षिभिश्च व्याकरणस्य महनीयतायाः प्रतिपादनं महत्सु गम्भीरेषु शब्देषु कृतम् । व्याकरणस्य प्राचीनत्वम् साम्प्रतिके युगे वेदस्य वेदानां वा प्राचीनताविषये प्रमाणस्य आवश्यकता नास्ति । भवन्तु नाम वैदेशिका विद्वांसो वेदस्य कालनिर्धारणं तदपि पञ्चसहस्रादप्यधिकं निरूपणं कुर्वन्ति स्म । तत्तु न समीचीनम् । विपरीतमेतत् भारतीया विद्वांसस्तु तस्यानादित्वमपौरुषेयत्वञ्च प्रतिपादयन्ति । सर्वप्रथम व्याकरणस्य चर्चा ऋग्वेदे प्राप्यते । ऋक्संहितायामस्य व्याकरणशास्त्रस्य प्रशंसाया मनेके मन्त्रा भिन्न-भिन्नस्थानेषूपलब्धा भवन्ति । तत्रैवैकस्मिन् सुप्रसिद्ध मन्त्रे शब्द शास्त्रस्य ( व्याकरणस्य ) वृषभरूपेणाङ्कनं रूपकमिवाङ्कनं विद्यते । यस्मिन् व्याकरण मेव कामानां पूरणार्थं वृषभनाम्नोल्लिखितमस्ति । अस्य चत्वारि शृङ्गाः सन्ति-- नाम-आख्यात-उपसर्ग-निपाताश्च । पादाश्च त्रयः सन्ति--वर्तमान-भूत-भविष्यनामकाः अय: कालाः । अस्य द्वे शीर्षे-सुबन्त-तिङन्तरूपे । अस्य सप्त हस्ताः-प्रथमा- . द्वितीयादिरूपाः सप्त विभक्तयः सन्ति । एवं प्रकारत्रयेण बद्धो वृषभरूपो देवः यो हि मनुप्येषु प्रविष्टः । काव्यमीमांसायां राजशेखरेणापि एतच्चचितम् । तद्यथा मूलरूपेण ऋग्वेदे ( ४।५८।६ ) 'चत्वारि शृङ्गा बयो अस्य पादा द्वे शीर्षे सप्त हस्तासो अस्य । विधा बद्धो वृपभो रोरवीति महो देवो मयां आविवेश' । ऋग्वेदस्यैवैकस्यान्यस्मिन् मन्ये व्याकरणशास्त्रस्य विशेषज्ञानभिज्ञयोः तुलना महत्या गम्भीरया मार्मिकरीत्या च कृता अस्ति । व्याकरणानभिज्ञो जनः एकः एतादृशो जीवो वर्तते यो हि वाणी पश्यन्नपि न पश्यति शृण्वन्नपि न शृणोति, परञ्च व्याकरणविदुषे वाणी स्वस्वरूपं तेनैव प्रकारेणाभिव्यञ्जयति यथा मी सुसज्जिता कामिनी स्वपत्यु रग्रतः स्वात्मानं समर्पयति । तद्यथा मूलरूपेण (१०।७१।१ ) - 'उत त्वः पश्यन् न ददर्श वाचम् उत त्वः शृण्वन् न शृणोत्येनाम् । उतो त्वस्मै तन्वं विसरो जायेव पत्ये उशती सुवासाः' । आचार्यवररुचिप्रोक्तानां पञ्चप्रयोजनानामतिरिक्तं महर्षिणा पतञ्जलिना प्रयोदश प्रयोजनानामपि उल्लेख कृतः । येषु कानिचित् प्रयोजनानि सक्षेपेण यथा (१) अपभाषणम् -- शब्दानामशुद्धोच्चारणस्य परिमार्जनार्थ व्याकरणमेवावा. स्मान् शिक्षयति । श्रूयतेऽसुराः 'हेलयः हेलयः' इत्युच्चारयन्तः पराजयं प्रापुः । वर्णानां शब्दानां चाशुद्धोच्चारणमेव म्लेच्छत्वं शुद्धोच्चारणविधानञ्च 'आर्यत्वमस्ति । अतो वयं म्लेच्छा न स्याम एतदर्थ व्याकरणस्याध्ययनमत्यन्तावश्यकमस्ति । (२) दुष्टः शब्द:- इति तु सुविदितमस्ति यत्-शब्दानां शुद्धेः अशुद्धेश्चापि ज्ञानं व्याकरणे व भवति । अशुद्ध शब्दानां प्रयोगेणोत्पन्नः अनर्थैः वयं सम्यक्तया परिचिताः स्मः । अतो दुष्टशब्दानां. प्रयोगेण हानिमभिलक्ष्य तदूरीकरणाय व्याकरण स्याध्ययनं ज्ञानञ्चावश्यकमस्ति ।। ( ३ ) अर्थज्ञानम् - वेदस्य यथार्थज्ञानाय व्याकरणस्य ज्ञानमावश्यकं भवति। विना व्याकरणेन कापि भाषा सुस्थिरा शुद्धा च न भवति । सर्वासां भाषानां ज्ञानाय तभाषाया व्याकरणज्ञानमपेक्षितम् । तत्रापि संस्कृतभाषाया विशेषतो वेदस्या ध्ययने तु परममपेक्षितं भवति । विना व्याकरणेनार्थस्य स्थानेऽनर्थस्य सम्भावना भवति । अर्थज्ञानं विना शास्त्रस्याध्ययनं तथैव निरर्थकं भवति, यथा—अग्नौ न प्रक्षिप्तानि शुष्कानि काष्ठानि । शुष्के काष्ठे ज्वलन-क्षमताऽवश्यमेवास्ति, परञ्च तस्या ग्निना सह संयोगो भवेत् । अनेनैव प्रकारेणार्थज्ञाने सम्पन्ने सति शब्दज्ञानस्य साफल्यं भवेत् । तस्मात् व्याकरणमध्येतव्यम् । (४) धर्मलामः- 'एकः शब्दः सम्यग् ज्ञातः सुप्रयुक्तश्च स्वर्गे लोके च कामधुग् भवति' इत्येषा भणितिः लोके सुप्रसिद्धा वर्तते । अत्रायमाशयः- यः कुशलो जनो व्यवहारसमये शुद्धानां शब्दानां प्रयोगं करोति, सः स्वर्गलोकेऽनन्तफलं प्राप्नोति, यश्च केवलमपशब्दानामेव प्रयोगं विदधाति स विविधपापानां भाजनं भवति । शुद्धः शब्दः एक एव भवति, परञ्च तस्यैवानेकेऽपभ्रंशा उपलभ्यन्ते । यथा-गौः शब्दो व्याकरणेन शुद्धः परञ्च तत्स्थाने गावी, गोणी, गोता, गोपोतलिका आदिशब्दा अपभ्रंशस्वरूपाः प्राप्यन्ते । धर्मलाभाय ( प्राप्तये ) च शुद्ध पदानां प्रयोग एव न्याय्यः, अपभ्रंशस्य नैव । (५) नामकरणम् -- गृह्यसूत्रकाराणां कथनमस्ति यत्-समुत्पन्नस्य जातकस्य दशमे दिवसे नामकरणं कर्तव्यम् । अस्य नामकरणस्य विशिष्टा नियमाः सन्ति, येषु एको नियमोऽयं वर्तते यत्तत्कृदन्तेन भाव्यं न तु तद्धितान्तेन । एषां सूक्ष्मतत्त्वाना परिचयं स एव प्राप्स्यति येन व्याकरणस्यानुशीलनं कृतम् । एभिः कतिपयैः सिद्धान्तैरेव व्याकरणस्य प्रयोजनीयतायाः पर्याप्तः परिचया मिलति। अपरञ्च प्राचीनव्याकरणस्य विषयनिर्देशः 'गोपथब्राह्मणे' सुस्पष्टरूपेण विद्यते । हात-प्रातिपदिक-नाम-आख्यात-लिङ्ग-वचन-विभक्ति-प्रत्यय-स्वर-उपसर्ग-निपात-मात्रा - वर्ण-अक्षर-पदसंयोग-स्थानानुपादानादयः पारिभाषिकशब्दाः तत्कालीन-व्याकरण शास्त्रस्य मान्या: शब्दाः सन्ति । वेदाङ्ग-व्याकरणस्य प्रतिनिधि-ग्रन्थः ? इदानीं विचारणीयोऽयं प्रश्नो विद्यते यत् वेदस्यास्याङ्गस्य कस्तावत् प्रतिनिधि भूतो ग्रन्थः, अद्यत्वे प्रचलितेषु व्याकरणेषु पाणिनीयव्याकरणमेव प्राचीनतममस्ति । नास्त्यत्र सन्देहावसरः । प्राचीनतमत्वाच्च इदमेव पाणिनीयं व्याकरणं वेदाङ्गस्य प्रातिनिध्यं करोति । अपि च सत्स्वप्यन्येषु व्याकरणेषु पाणिनीयं व्याकरणं लोक प्रचलितं लोकप्रियञ्चास्ति। एतेन ‘ऐन्द्रव्याकरणस्य' प्राचीनताविषये न काऽपि विप्रतिपत्तिः । परञ्चात्र ध्यातव्यं यत् पाणिनेः पूर्वमपि 'ऐन्द्रव्याकरणस्य' सत्ता विद्यमानाऽऽसीत्, इत्यस्मिन् विषये अनेकानि पुष्टानि प्रमाणानि समुपलब्धानि सन्ति । परञ्च कालवशं को न प्राप्तः ? तथैव ऐन्द्र व्याकरणमपि कालप्रवाहे निमज्योन्मज्य नामशेषतां प्राप। उपलब्धप्रमाणानां साक्ष्ये एतत् कथनमनुचितं न भविष्यति यत्-वैदिके काले इन्द्रस्य प्रथमवैयाकरणस्य चर्चा श्रूयते । इति तु पश्चाद्वतिनो वैयाकरणा अपि स्वीकुर्वन्ति । अतोऽस्य व्याकरणस्य सत्तायां सन्देहलेशस्यापि स्थानं नास्ति । व्याकरणस्य क्रमिकविकास: महर्षिणा शाकटायनेन ऋक्तन्त्रे प्रतिपादितं यत् व्याकरणस्य कथनं प्रवचनं वा पुरा काले ब्रह्मणा कृतम् । ब्रह्मणः सकाशात् बृहस्पतिः, बृहस्पतेः सकाशादिन्द्रः, इन्द्रस्य सकाशात् भरद्वाजः, भरद्वाजस्य सकाशादृषयः, ऋषीणां सकाशात् ब्राह्मणा व्याकरणविद्यामधिजग्मुः । इत्येष क्रमः सार्वदेशिकः । अमूं शास्त्रं विद्वांसः 'अक्षरसमाम्नाय' इत्यपि कथयन्ति । तैत्तिरीयसंहितायामस्य विषयस्य प्राचीनतमोल्लेखः प्राप्यते । तद्यथोल्लेख:-'वाग्वै पराच्यव्याकृताऽवदत् । ते देवा इन्द्रमब्रुवन्-इमां नो वाचं व्याकुविति । सोऽब्रवीत्-वरं वृणे, मह्यं चैवैष वायवे च सह गृह्याता इति । तस्माद् ऐन्द्रवायवः सह गृह्यते । तामिन्द्रो मव्यतो: चक्रम्य व्याकरोत् । तस्मादियं व्याकृता वागुत्पद्यते' । निष्कर्षश्चात्र—पुरा काले वाक् ( वाणी ) अव्याकृता आसीत्, अस्यां वाण्यां पदप्रकृतेः कथमपि व्याख्यानं नासीत् । न तत्र व्याकरणमासीत् । अस्य व्याकरणशास्त्रस्य नियमनं भगवता इन्द्रेण कृतम् । इन्द्र निर्देशमुररीकृत्य सुस्पष्टं विधाय महर्षिणा पतञ्जलिना महाभाष्ये पस्पशाह्निके लिखितं यत--'बृहस्पतिश्च वक्ता ( गुरुः ), इन्द्रश्च अध्येता ( शिष्यः ), दिव्य वर्पसहस्रमध्ययनकालः, अन्तं च न जगाम' ( तथापि विद्यायाः पारं न जगामेति )। वस्तुतः परमार्थतो व्याकरणं समुद्रवत् दृश्यतेऽतो शाब्दिकमहार्णवत्वं धारयति । अस्मिन् विषये पण्डितमण्डलीसु एका प्राचीना गाथा सुप्रसिद्धाऽस्ति-- 'समुद्र वद् व्याकरणं महेश्वरे तदर्धकुम्भोद्धरणं बृहस्पतौ । तद्भाग-भागाच्च शतं पुरन्दरे कुलाग्रबिन्दुत्पतितं हि पाणिनौ' ॥ अत्रायमाशयो विद्यते--माहेश्वरं व्याकरणं समुद्रवद् विस्तृतमासीत, बस व्याकरणं अर्धघटे जलस्थापनमिवासीत् । तद्भागस्य शतांशभागः ऐन्द्रव्या विद्यमान आसीत् । पाणिनी तु कुशाग्रभागात् पतज्जलबिन्दुरेव वर्तमानमस्ति । सापेक्षिकं वर्णनं व्याकरणस्येतिहासे कमभावं सूचयति । ऐन्द्रव्याकरणम् - विदुषां समाजे प्राथम्येन चचितमिदमैन्द्रं व्याकरणमा निर्देशैः इन्द्रविरचितं प्रतीयते। कदापि काले व्याकरणमिदं ग्रथितमासीत । अ विषयेऽनेकानि प्रमाणान्युपलभ्यन्ते । तद्यथा तत्तत्स्थानेषु-- (१) नन्दकेश्वरस्मृतायाः काशिका' वृत्त्याः तत्त्वविमशिनीव्याख्यायामपमन्यता सुस्पष्टं लिखितं यत्--"तथा चोक्तम् इन्द्रेण-'अन्तर्वर्णसमुद्भूता धातवः परि कीर्तिताः' इति"। (२) वररुचिना 'ऐन्द्रनिघण्टोः' शुभारम्भे एवास्य निर्देशः कृतः, तद्यथा 'पूर्व पद्मभुवा प्रोक्तं श्रुत्वेन्द्रेण प्रकाशितम् । . तद् बुधेभ्यो वररुचिः कृतवानिन्द्र नामकम् ॥ (३) विदुषा बोपदेवेन संस्कृतस्य मान्येषु व्याकरणसम्प्रदायेषु प्रथमस्थाने इन्द्रश्चचितः । तद्यथा-- 'इन्द्रश्चन्द्रः काशकृत्स्नापिशली शाकटायनः । पाणिन्यमरजैनेन्द्रा जयन्त्यष्टादिशाब्दिकाः' । ( ४ ) सारस्वतप्रक्रियाक; अनुभूतिस्वरूपाचार्येणापि इन्द्र एव शब्दसागरपारङ्ग. मेषु उद्योगी-पुरुषेषु प्रथमश्चचितः । तथाहि-- 'इन्द्रादयोऽपि यस्यान्तं न ययुः शब्दवारिधेः । प्रक्रियां तस्य कृत्स्नस्य क्षमो वक्तुं नरः कथम्' । अपरञ्च-डॉक्टरबर्नलस्य कथनमस्ति यत्-तमिलभाषाया आद्यव्याकरणे 'तोलकप्पियं' इत्यस्मिन् ग्रन्थे ऐन्द्रव्याकरणात् सविशेषा सहायता गृहीता विद्यते । अन्यच्च हरप्रसादशास्त्रिणः कथनमस्ति यत्----कातन्त्रस्य कलापस्य वा व्याकरणस्य रचना अस्यैव सम्प्रदायस्यानुसारं कृता विद्यते । अपरञ्च-वररुचिना 'भवन्ती', 'अद्यतनी', 'ह्यस्तनी' आदीनां येषां पारिभाषिकशब्दानामुल्लेखः कृतः, ते शब्दाः पाणिनेः 'लट्, लु, लिट्' आदि शब्देभ्यः प्राचीना: सन्ति; एषाञ्च प्रयोगा ऐन्द्र व्याकरणे कृता आसन् । एतद् विदुषां सम्मतं मतमस्ति । पाणिनीयं व्याकरणम् साम्प्रतं व्याकरणसमन्वितस्य वेदाङ्गस्य प्रतिनिधिभूतमेकमेव व्याकरणमस्ति । तच्चास्ति पाणिनीयं व्याकरणम् । महर्षिणा पाणिनिनाऽनुमानतः सहस्रचतुष्टयः स्वल्पाक्षरसूत्रः संस्कृतभाषाया नितान्तं वैज्ञानिकं व्याकरणं प्रस्तुतीकृत्य विदुषः आश्चर्ये निपातिताः । वैज्ञानिकदृष्टया देवभाषाया यथा मनोहरं शास्त्रीयं विवेचनं पाणिनिना कृतं तादृशं विवेचनमन्यत्र नोपलब्धमस्ति । अनुसन्धानप्रिया विद्वांसः उच्चैः स्वरेण कथयन्ति यत्--'पाणिनि'सदृशो भाषाशास्त्रचिन्तको मर्मज्ञो वैयाकरणः नमस्ते विश्वेऽन्यत्र क्वापि नाभूत् । एतद् भारतवर्षस्यैव गौरवम् । पाणिनेः ग्रन्थोऽष्टा ध्यायेषु विभक्तः, तस्मादमुमष्टाध्यायी कथयन्ति विद्वांसः । अस्य काल: ईसवीय पूर्व षष्ठशतकमस्ति । पाणिनिनाऽव्याख्यातान् संस्कृते प्रयुक्तांश्च शब्दान् व्याख्या कर्तृकोद्देश्येन कात्यायनेन ईसवीयपूर्व चतुर्थशतके वार्तिकानां रचना कृता। तत्पश्चाच्च ईसवीयपूर्व द्वितीयशतके पतञ्जलिना महाभाष्यस्य निर्माणं कृतम् । सूत्रेषु भाष्या ण्यनेकानि सन्ति, परश्च विषयस्य व्यापकतया विचारस्य गम्भीरतया चेदमेव भाष्यं 'महाभाष्यस्य' गौरवपूर्णमभिधानं प्राप्तमस्ति । नायं केवलं व्याकरणस्यैव ग्रन्थः, अपितु व्याकरणस्य दार्शनिकसिद्धान्तानां मीमांसा सर्वप्रथममत्रवोपलब्धा भवति । अस्य गद्यं नितान्तं प्राञ्जलं साहित्यिकञ्चास्ति । ग्रन्थकारेण कथनोपकथनस्य शैल्यां समग्रस्य ग्रन्थस्य रचना विहिता। याऽत्यन्तं मनोहारिणी प्राञ्जला च विद्यते । व्याकरणस्य समग्रस्य इमे एव त्रयो मुनयः सन्ति । ते चेमे-पाणिनि-कात्यायन पतञ्जलिनामकाः। एतान् त्रीन् मुनीन् नमस्कृत्यैव भट्टोजिदीक्षिताः सिद्धान्तकौमुद्या रचनां कुर्वन्ति- 'मुनित्रयं नमस्कृत्य तदुक्तीः परिभाव्य च । वैयाकरणसिद्धान्तकौमुदीयं विरच्यते' ॥ इति । वैक्रमसंवत्सरस्य प्रारम्भादेवैषां ग्रन्थानां विदुषां समवाये विशेषरूपेण मननं समीक्षणञ्च भवति स्म । व्याकरणस्य साहित्यं विशालं प्रतिभासम्पन्नञ्चास्ति । अस्य केचन ग्रन्थास्तु असमये एव लुप्ताः सञ्जाताः। एतादृशेषु ग्रन्थेषु व्याडिमहर्पिरचितस्य 'सङ्ग्रहस्य' नाम महता समादरेण नीयते । अस्य ग्रन्थपरिमाणं लक्षमेकं श्लोकाः कथ्यन्ते । वामन-जयादित्याभ्यामष्टाध्याय्या उपरि सम्मिलितसामञ्जस्यरूपेणका महती सारयुक्ता व्याख्या लिखिता। अस्या एव व्याख्याया अभिधा-काशिकावृत्तिः । ग्रन्थकाराविमौ कश्मीरनिवासिनौ षष्ठशतकस्य प्रारम्भे च विद्यमानावास्ताम् । अस्याः काशिकावृत्तेरुपरि विगतशतके व्याख्यानां परम्परा निबद्धा विद्यते। तास्वेकविधां व्याख्यां 'न्यास' इति कथयन्ति तद्विदः । न्यासा अनेके आसन्, परञ्च ते शनैः शनैः लुप्ताः सञ्जाताः । साम्प्रतं जिनेन्द्र-बुद्धेः न्यास एव न्यासग्रन्थानामेकमा निदर्शन मस्ति । हरदत्तस्य पदमञ्जर्यपि काशिकावृत्तेरेका सर्वमान्या टीका विद्यते । इमे हरदत्तमहोदया दक्षिणभारतस्य निवासिन आसन् द्वादशशतके च विद्यमाना आसन् ।। महाभाप्यानन्तरं व्याकरणदर्शनस्य सर्वप्रधानग्रन्थो 'वाक्यपदीयम'स्ति । अस्य रचयिता आचार्यो ‘भर्तृहरिः' आसीत् । अस्य काल: षष्ठशतकः । वाक्यपदीये व्याकरण शास्त्रस्य दार्शनिकस्वरूपं स्फुटरूपेणाभिव्यक्तं भवति । व्याकरणं शैवागमस्यान्तर्गत मस्ति । तस्य च स्वविशिष्टा साधनप्रक्रिया विद्यते । एतस्याः पूर्णः परिचयो विदुषो वाक्यपदीयस्यानुशीलनेन भवति । भर्तृहरिमहानुभावाः शब्दाद्वैतस्य संस्थापका आसन् । सेषां दष्टी स्फोटमेवैकमायं परमं तत्त्वमस्ति । जगदिदश्च तस्यैव विवर्तरूपमस्ति । अपि च तैः महाभाष्यस्योपरि भाष्यदीपिका नाम्नी टीका विरचिताऽऽसीत् । परञ्चा यत्वे त्रिपाद्येवोपलभ्यते । कश्मीरनिवासिना कैयटेन विरचितो भाष्यप्रदीप एव महाभाष्यस्य सिद्धान्तान् प्रदीपेव प्रकाशकमेकमात्र ग्रन्थरत्नमस्ति । प्रदीपस्योपरि नागेशभट्टेन उद्योतस्य रचनां विधाय प्रदीपसिद्धान्तानां नितान्तं सुस्पष्टविक श्लाघनीयोद्योगः कृतः । अपरञ्च प्रदीपोद्योतकालपर्यन्तं याष्टीका विलिखितास्ता अष्टाध्याय्याः मनुसृत्य स्वीकृत्य च प्रवृत्ताः, परञ्च रामचन्द्राचार्येण पञ्चदशे शतकेऽष्टाध्याय सूत्राणि प्रक्रियानुसारमेकेन नूतनेन क्रमेण निबद्धम् । अस्मिन् क्रमे पदानामेव सिम प्रधान-लक्ष्यभूताऽऽसीत् । अस्य क्रमस्य विस्तारका अभूवन् विख्याता वैयाकरण भट्टोजिदीक्षिताः । इमे काशीनिवासिन आसन् । तेषां गुरव आसन् आचार्यशेष. श्रीकृष्णमहोदयाः । इमे स्वकालस्यातीवमर्मज्ञा वैयाकरणा आसन् । भट्टोजिदीक्षित तेभ्य एव शिक्षा प्राप्य व्याकरणस्येतिहासे एको नवीनो युगः समुपस्थापितः । एषां त्रयो ग्रन्थाः सन्ति- (१) सिद्धान्तकौमुदी, ( २ ) शब्दकौस्तुभः, ( ३ ) मनोरमा चेति । नव्यव्याकरणमेषां ग्रन्थानामेवाध्ययनेऽध्यापने मीमांसायां समीक्षायाञ्च व्यस्त मासीत् । दीक्षितस्यैव परम्परायां नागेशभट्टा उद्भटा वैयाकरणा अभूवन् । एषां प्रतिभा सर्वतोमुख्यासीत् । एषां परिभाषेन्दुशेखरः पाणिनीयव्याकरणस्य समुपयुक्तानां परिभाषाणां निदर्शकः सर्वमान्यः ग्रन्थो विद्यते। अपि चैतेषां शब्देन्दुशेखरो मनोर माया विस्तृता व्याख्या विद्यते । अन्यच्चैषां 'लघुमञ्जूषा' शब्दार्थयोः सिद्धान्तानां विस्तृतमीमांसकः सर्वश्रेष्ठः ग्रन्थो विद्यते। इमे महानुभावाः काश्यामेव वसन्तः अष्टादशशतकस्य पूर्वार्धे विद्यमाना आसन् । अद्यापि काशी पाणिनि-व्याकरणस्य दुर्भेद्यो दुर्गो विद्यते। काशीवासिभिर्वैयाकरणः पाणिनि-सूत्राणां तथ्यानां सिद्धान्ता नाञ्चोन्मीलने यावान् ( यादृशः ) श्लाघनीयः प्रयत्न: कृतस्तादृशः प्रयत्नः कस्याप्यन्य प्रदेशवासिभिर्वैयाकरणैर्न विहितः । पाणिनिकाले संस्कृतभाषायाः स्थितिः संस्कृतसाहित्यस्येतिहासस्य पर्यवेक्षणेन ज्ञायते यत्---पाणिनिकाले संस्कृतं कथनोप कथनस्य वार्ताप्रसङ्गस्य च भाषा आसीत् । यस्यां शिष्टा विशिष्टा वा जनाः स्वमनोगतभावानां प्रकटीकरणमनायासेन विना कयापि शिक्षादीक्षया कुर्वन्ति स्म । अस्य विषयस्य पुष्टय विविधानि अनेकप्रमाणानि श्रीमद्भिराचार्यगुरुवरैः बलदेव उपाध्यायमहोदयैः संस्कृतसाहित्यस्येतिहासे प्रदत्तानि सन्ति । महर्षिणा पाणिनिना तयुगस्य संस्कृतं 'भाषा'शब्देन व्यवहृतम् । तद्विरोधपक्षमवलम्ब्य प्राचीना वैदिका विद्वांसो भापाय 'मन्त्रः', 'छन्दसि', निगमस्य' चैषां त्रयाणां शब्दानां प्रयोगं कुर्वन्ति स्म । येषु मन्त्रेण तात्पर्य संहिताविषयकर्मन्त्रः, 'छन्दसि' इत्यस्य च तात्पर्य मन्त्र ब्राह्मणाभ्यां द्वाभ्यां स्तः । 'निगम'शब्दस्य प्रयोगः यास्केन सामान्यतो वेदाय कृतः, पाणिनिनाऽपि तस्मिन्नेवार्थे प्रयुक्तः । पाणिनिः वैदिकसंस्कृतस्य वैशिष्ट्यप्रदर्शक: सूत्रस्सह 'छन्दसि' इति शब्दं विनियोजयन्ति । यद्धि मन्त्राणां ब्राह्मणानाञ्च वैशिष्टय सामान्यरूपेण सूचयति । अपरञ्च 'छन्दसि' इत्यनेन ब्राह्मणस्य भाषायाः सङ्केतमेक मवलोकयन्तु 'शीर्षछन्दसि' इत्यस्मिन् सूत्रे-यस्योदाहरणं 'शीर्णा हि सोमं क्रांत हरन्ति' इति ब्राह्मणस्योदाहरणमस्ति । अन्यच्च 'छन्दसि' इत्यनेन सामान्यसङ्कतविधायैव वैदिकभाषायाः सुस्पष्टं विवेचनं कृतं पाणिनिना। अपि चानेकानि सूत्रा ण्युद्धत्य यजुर्वेदस्य भाषासौष्ठवस्य परिचयः प्रदत्तः । इत्येव नहि ऋग्वेदस्य भापायाः कतिपयवैशिष्टयेषु पाणिनिना विशेष योगदानं कृतम् । किम्बहुना अस्य शाब्दिकस्य दृष्टिः सर्वतोमुख्यासीत् । व्याकरणं पाणिनीयम् यद्यपि पाणिनेरनन्तरं कात्यायनस्य पतञ्जलेश्चापि विषयस्यास्य सङ्केतो न्यूनो नास्ति । तथा हि-पाणिनिना अव्याख्यातानां वैदिक-लौकिकशब्दानां व्याख्यानं कात्यायनेन स्ववार्तिकेषु कृतम्। महर्षिणा पतञ्जलिनाऽपि स्वमहाभाष्ये वैदिकभापा समन्वितानामनेकानां सूत्राणां वार्तिकानाञ्च व्याख्यानमाकरग्रन्थानामुद्धरणः सह कृतमिति । पतञ्जले: वैदिकवाङ्मयस्याध्ययनमतिशयं गम्भीरमासीत् । अतस्तेन प्रदत्तो वैदिकशब्दानां सिद्धेः उल्लेखो नितरां प्रामाणिको विद्यते। काशिकायां कौमुद्यां चापि वैदिकशब्दानां व्याख्यानमुल्लेखनीयं विद्यते । अनेन प्रकारेण पाणिनीयव्याकरणस्य सम्प्रदाये वैदिकशब्दानां निष्पादनं, वैदिक-स्वरप्रक्रियायाश्च मीमांसा मार्मिकरीत्या कृता विद्यते । निष्कर्षश्चात्र विद्यते यदस्य पाणिनीयस्य व्याकरणस्य 'व्याकरणम्' इति वेदाङ्गस्य प्रतिनिधित्व-स्वीकरणं सर्वथोपयुक्तं समुचितञ्चास्ति । पाणिनेः भाषावैज्ञानिकत्वम्-भाषावर्गीकरणम् शाब्दिकशिरोमणिना पाणिनिना व्याकृता भाषा मध्यदेशे प्रयुक्ता संस्कृतभाषा ऽऽसीत् । तेन 'प्राचां' तथा 'उदीचां' इति शब्दाभ्यां पूर्वभारते भारतस्योत्तरे भागे च विधीयमानानां प्रयोगाणां भिन्नता प्रदर्शिता । तद्यथा-'कुपिरजोः प्राचां श्यन् परस्मैपदं च' ( १।३।९० ) इति सूत्रस्यानुसारं कर्मकर्तरि प्रयोगे 'कुष्यति' इति भवति पूर्वीयक्षेत्रे, अन्यत्रात्मनेपदस्य प्रयोगो भवति । क्वचिच्च-प्राचाम् उदीचाम् इत्यनयोः परस्परं प्रयोगविरोधस्य प्रदर्शनमस्ति । अनेन प्रकारेण पाणिनेः समये भाषादृष्टया खण्डत्रये विभक्तं भारतं प्रतीयते । यथा-प्राच्यप्रदेशः, उदीच्यप्रदेशो मध्यदेशश्च । 'प्राचा' तथा 'उदीचा' इत्यस्य विभाजिका नदी 'काशिकानुसारं शरावत्यासीत् या पञ्चनद प्रदेशस्य 'शरदण्डा' नदी प्रतीयते । तथा चोक्तम् - 'प्राङदञ्ची विभजते हंसः क्षीरोदके यथा । विदुषां शब्दसिध्यर्थं सा नः पातु शरावती' । अनेन प्रकारेण शरावती भागद्वये भारतं विभाजयति-प्राच्योदीच्यभेदाभ्याम् । एवमेव 'अहन्नवं नगरेऽनुदीचाम्' इत्यत्र 'अनुदीचाम्' इत्यनेन मध्यदेशः सङ्केतितः । पाणिनयः स्वयमुदीच्या आसन् । अतः उत्तरभारतस्य नगरैः ग्रामैः नंदीभिः जातिभिश्च तेषां प्रगाढपरिचयः स्वाभाविकः । कदाचित्काले उदीच्यदेशस्य भाषायाः प्रभुत्वं विशेष रूपेणासीत्, तत्रत्यैव भाषा अतीव विशुद्धाऽऽसीत् । तद्युगीना जनाः संस्कृतभाषा प्रशिक्षणायोदीच्यप्रदेशे गच्छन्ति स्म, स्वदेशे प्रत्यावर्तिते सति समादरस्य सत्कारस्य च पात्रा भवन्ति स्म । तथा चोक्तं शाङ्खायनब्राह्मणे ( ८।६)--'उदच्च एव यन्ति वाचं शिक्षितुम् । यो वै तत आगच्छति तं शुश्रूषन्ते' । अत्र सारभूतं भाषावैज्ञानिक वर्तते यत्-मध्यदेश एव आर्यसंस्कृतेः निरूपकः प्रतिष्ठापकश्चासीन कारणाच्च तद्देशस्य भाषाऽपि कालान्तरे समस्तस्य 'आर्यावर्तस्य' मान्या की च भाषाऽभवत् । इदमेव तथ्यं न्यायसङ्गतञ्च ज्ञायते । व्याकरणस्य व्याख्यातारः पूर्वपीठिका- व्याकरणस्येतिहासविदो विद्वांसः कथयन्ति यत्--- व्याकरणशास्त्रस्य यथार्थरूपेणोद्भवो महर्षेः पाणिनेः कालादारभ्य पतञ्जलिकालपर्यन्तं चरमावस्थाया मासीत । तच्छास्त्रस्य विकासक्रमस्तत्रैवायरुद्ध आसीत् । परञ्च तत्पश्चाद्वतिनो विद्वांसः पाणिन्याद्याचार्याणां कृतीनां व्याख्यादिकं लिखन्ति स्म । सैप व्याख्याकालः । पतञ्जलेः बहोः कालानन्तरं पाणिनि-कात्यायन-पतञ्जलिभिरतिप्रभावितेन चन्द्रेण ( चन्द्रगोमिना वा ) नवीनस्यैकस्य व्याकरणस्य रचना कृता । अस्मिन् कार्य त्रिमुनीनां पूर्ववर्तिनामाचार्याणां विपुलं साहाय्यं तेन प्राप्तम् । इमे चन्द्रमहाशया बौद्धमतावलम्बिन आसन् । अतः एषां व्याकरण रचनाया मूलोद्देश्यमासीत् स्वसम्प्रदायानुकूलस्य व्याकरणस्य विरचनम् । तत्र साफल्यं तु प्राप्तं, परञ्च बहुलोक प्रियं नासीदतः शनैः शनैः नामशेषतां प्राप । अस्य व्याकरणस्य रचनाकालः ४७० ईसवीयात् ६५० ईसवीयपर्यन्तं लम्बायमानो विद्यते। वस्तुतो व्याकरणशास्त्रस्य व्याख्याकालो वामनजयादित्याभ्यां प्रारभ्यते, याभ्यां काशिका विनिर्मिता । सेयं काशिका वृत्तिसूत्रमपि कथ्यते । चीनयात्रिण: इत्सिङ्गस्यैतिहासिकपर्यालोचनेनानयोः समयः षष्ठशतक: प्रतीयते । केचन भ्रान्ता जना द्वावप्येक एवेति कथयन्ति, तन्न स्वीकारयोग्यः । यतो हि-सुप्रसिद्धेन वैयाकरणेन भट्टोजिदीक्षितमहाशयेन प्रौढमनोरमायां प्रतिपादितं यदेतौ भिन्ननामको द्वावाचार्या वास्ताम् । तेन लिखितं यत् --'एतत्सर्वं जयादित्यमतेनोक्तं वामनस्त्वाह' इति । खेदजनकोऽयं विषयो यदनयोः सम्बन्धे विशिष्टं ज्ञानं न प्राप्यते । परञ्चतत्तत्यं यदिमौ बौद्धावास्ताम् । केचन जना जयादित्यं जयापीड इत्यप्यामनन्ति वामनञ्च कल्हणः । न समुचितमेतत् । बुहलरमहाशयमतेनतो काश्मीरनिवासिनौ स्तः ।। काशिका व्याकरणस्य प्रकाशिका विद्यते । इयं पाणिनेः अष्टाध्यायीसूत्रेषु भाष्य भूता विद्यते । अस्या व्याख्याया महवैशिष्टयं विद्यते यत्-अत्र सूश्रेष्वनुवृत्तीनामपि निर्देशोऽभवत् । प्रत्येकेन नियमेन सहानेकान्दाहरणानि सन्ति । काशिकाया प्रधानं प्रयोजनमस्ति-चन्द्रगोमिना कृतस्य व्याकरणस्य प्रगति पाणिनीयसम्प्रदायेन सह सम्मेलनम् । एतद्विपरीतं काशिकायां चन्द्रगोमिनः प्रभावोऽत्यधिको विद्यते।। काशिकायाः पश्चात्काले न्यासस्याभिधानं रामायाति । न्यासः काशिकाया व्याख्या विद्यते । तमाम 'फाशिका-विवरण-पब्जिका' विद्यते । अस्य रचयिता जिनेन्द्रबुद्धिः । स्वव्याख्याया विषये ते कथयन्ति---- 'अन्यतः सारमादाय कृतपा काशिका यथा । वृत्तिस्तस्या यथाशक्ति क्रियते पश्चिका तथा' । जिनेन्द्रबुद्धिः स्वात्मानं बोधिसत्त्वदेशीयाचार्यरूपेण ख्यापयति । अस्योल्लेखो भामहेन कृतः, अतः एतेषां कालः ७५० ईसवीयाभ्यन्तरो विद्यते । न्यासे जैनेन्द्रबुद्धिना काशिकाया एवानुसरणं कृतं, विकासक्रमे यत्किञ्चिदागतमासीत् तत्सर्वमनेनोल्लिखितम् । अद्यत्वेऽस्य कापि सम्पूर्णा प्रति!पलभ्यते । पदमञ्जरी- काशिकोपरि बृहती टीका हरदत्तस्य पदमञ्जरी विद्यते । पद मञ्जरीटीकाकारो हरदत्तः पद्मकुमारस्यात्मजस्तथा अग्निकुमारस्यानुज आसीत् । आश्रयदातुर्नाम-अपराजित आसीत् । एते तमिलदेशनिवासिनः सन्ति । अस्य कालो नवमशतकोऽनुमीयते । इयं मञ्जरी कैयटस्य महाभाष्यप्रदीपस्य पश्चार्तिनी रचना प्रतीयते । कैयटस्य च कालोऽष्टमशतकेसवीयस्य ।। वाक्यपदीयम् - व्याख्याक्षेत्रे वाक्यपदीयस्य स्थानं महद्गौरवपूर्णमस्ति । अस्य रचयिता भर्तृहरिः प्रख्यातो वैयाकरणः सुकविश्वासीत् । अस्य कालः ईसवीयस्य सप्तमः शतक: स्वीक्रियते । श्रूयते यदेतेन महाभाष्योपर्येका टीकाऽपि लिखिता सा चापूर्णा ऽऽसीत् । गणरत्नमहोदधौ उल्लेखोऽस्ति यत्-सैषा व्याख्या केवलं त्रिषु पादेष्वे वासीत् । वाक्यपदीये च व्याकरणदर्शनस्योपरि छन्दोबद्धा वृत्तिविद्यते । अस्मिन् सन्ति त्रीणि काण्डानि महत्त्वपूर्णानि । तद्यथा-ब्रह्म काण्डमथवा आगमकाण्डम्, वाक्यकाण्डम्, पदकाण्डमथवा प्रकीर्णकाण्डञ्चेति । कैयटस्य 'महाभाष्यप्रदीपा'नन्तरं व्याकरणशास्त्रस्य द्वितीयं चरणं समाप्तमिव प्रतीयते । अस्य चरणस्य शुभारम्भः चन्द्रगोमिना कृतः पर्यवसानञ्चकादशे शतके कैय टेन कृतम् । सम्भाव्यते कयट: काश्मीरे वसति स्म । अस्य पितुर्नाम जय्यट आसीत् । काव्यप्रकाशस्यकस्यां टीकायां समागतस्योल्लेखस्यानुसारमयं मम्मटस्यानुजः शिष्यश्चा प्यासीत् । अस्यामुव्वटस्यापि चर्चा विद्यते। उव्वटमहाशयाः सम्भवतो यजुर्वेदभाष्य काराद्भिन्नाः सन्ति । एभिः महाभाष्ये एका टीका विलिखिता। यस्याः समीक्षणमा लोचनं वा नागेशेनापि कृतम्--यत्प्रदीपोद्योत इति नाम्ना सुप्रसिद्धमस्ति । कैयटस्य कालः त्रयोदशशतकान्तरालवर्ती विद्यते । सर्वदर्शनसङ्ग्रहे एतेषामुल्लेखो विद्यते । एतावत्कालपर्यन्तं संस्कृतभाषायाः पाणिनिकालीनं स्वरूपं दूरीकृत्य परिवर्तितम भूत् । संस्कृतम्--अलङ्कृता परिष्कृता च भाषा सम्भूय भारतस्य राष्ट्रभाषा बभूवेति जनश्रुतिः । व्याकरणस्य प्रक्रियाकाल: एतत्तु सुनिश्चितमस्ति यत्.-त्रिमुनिषु पसञ्जलिपर्यन्तं व्याकरणस्य सत्ता पूर्ण रूपेण प्रतिष्ठिताऽऽसीत् । तत्पश्चाद्वतिषु ग्रन्थेषु व्याख्यातारो व्याख्यामकुर्वन् । पर व्याकरणस्य स्थितिः सारल्यापेक्षया जटिलैव सजाता। तेन तद्ज्ञाने काठिन्यमेवा यातम् । दुरूहता समागता । अतस्तस्मिन् काले सारल्यस्यापेक्षाऽऽसीत् । एतादृशेऽवसरे विमलसरस्वतीमहाशयस्य योगदानं सरलीकरणे प्रशंसनीयमासीत् । तेन १३५० ईसवीये वर्षे 'रूपमालायाः' रचना कृता । अस्यां रूपमालायां क्रमेण प्रत्याहारस्य, संज्ञायाः, परिभाषायाः, स्वरसन्धेः, प्रकृतिभावस्य, व्यञ्जनसन्धेः विसर्गसन्धेश्च निरूपणं विद्यते। तत्पश्चाच्च हलन्तम नाम्नः, वैदिकविकल्पस्य, निपातस्य, स्त्रीप्रत्ययस्य, कारकस्य, आख्यातस्य . तद्धितस्य समासस्य च विवेचनमस्ति । ग्रन्थोऽयं पश्चाद्वर्तिनीनां कौमुदीनामा विद्यते । रूपमालाया अनन्तरं रामचन्द्रस्य 'प्रक्रियाकौमुद्याः' स्थानमायाति । मोर रामचन्द्रः पञ्चदशशतकस्य पूर्वार्धे विद्यमान आसीत् । इमे व्याकरणस्य, ज्यौतिषण वेदान्तस्य च तलस्पर्शिनः पण्डिता आसन् । प्रक्रियाकौमुदी भट्टोजिदीक्षितस्य ग्रन्थ प्रणयने महत्साहाय्यं करोति । अस्मिन् महनीये ग्रन्थे टीकाद्वयी उपलभ्येते । तत्र विट्ठलाचार्यस्य 'प्रसाद'नाम्नी, शेषकृष्णस्य च 'प्रक्रियाप्रकाश'नाम्नी टीका विद्यते । अनयोष्टीकाकारयोः काल: क्रमशः १५४८, १६०० ईसवीयवर्षो विद्यते । तत्पश्चाच्च--सुप्रसिद्धस्य भट्टोजिदीक्षितस्य काल: समायाति । एतेषां 'सिद्धान्त कौमुदी' नामको ग्रन्थोऽतीव सुप्रसिद्धो लोकप्रियश्चास्ति । अस्य ग्रन्थस्य तथा प्रचारः प्रसारश्चाभवत् येन व्याकरणाध्येतृणां मध्ये मौलिगणिरिव विराजते । केनापि प्रबुद्धेन समीक्षकेण सत्यमेवोक्तं यत्-- 'कौमुदी-यद्यायाति वृथा भाष्ये परिश्रमः। कौमुदी यदि नायाति वृथा भाष्ये परिश्रमः ॥ एतेनास्य ग्रन्थस्य महनीयतोपादेयता च स्वयमेव सिद्धयति । श्रीदीक्षितमहोदयस्य पितुर्नाम लक्ष्मीधर आसीत् । अस्य जनि: १६३० ईसवीये वर्षे बभूव । स्वविरचितायां सिद्धान्तकौमुद्यां स्वयमेव टीकामटीटिकत । यस्याः 'प्रौढमनोरमा' इत्यभिधा विद्यते । अस्याः कौमुद्या एव 'बालमनोरमा' नाम्नी टीका विद्यते । अपरञ्च एभिः पाणिनीय धातुपाठे लिङ्गानुशासने चापि टीका विलिखिता। अन्यच्चते काशिकेवाधारभूमौ शब्दकौस्तुभस्य रचना विहिता । प्रौढमनोरमायाष्टीका जगन्नाथेन विरचिता, एतद तिरिक्तं नागेशेनापि टीकिता। एवञ्च सिद्धान्तकौमुद्यां ज्ञानेन्द्रसरस्वतीमहाशयस्य 'तत्त्वबोधिनी' अन्वर्थनाम्नी लोकप्रिया च टीका विद्यते । अस्याष्टीकायाः पठन पाठने महानुपयोगो भवति । अस्मिन्नेव क्रमे नागेशभट्टाः सुगृहीतनामधेयाः प्रकाण्ड पण्डिता लेखकाश्चासन् । एभिः धर्मस्य, योगस्य, अलङ्कारस्य, व्याकरणस्य चानेके ग्रन्था विलिखिताः । अपि च कैयटस्य 'महाभाष्यप्रदीपे' उद्योत-नाम्नी टीका एभिः विरचिता। एतदतिरिक्तं परिभाषेन्दुशेखरे, लघुशब्देन्दुशेखरे, शब्दरत्ने, प्रौढमनोरमायाञ्च टीकायाः रचनाः एभिः कृताः । इत्येव नहि—'वैयाकरणसिद्धान्तमञ्जूषा' व्याकरण दर्शनस्योपरि ग्रन्थोऽस्त्येषाम् । एते काले इत्युपाधिसम्पन्नाः महाराष्ट्रप्रदेशीयाः ग्राह्मणा आसन् । उपर्युक्ताः सर्वे ग्रन्थाः भट्टोजीदीक्षितसम्प्रदायस्य सन्ति । तथा चैतादशान्यनेकानि पुस्तकानि लिखितानि सन्त्यन्य सम्प्रदायस्य । यथा अन्नम्भट्टेन विदुषा 'अष्टाध्याय्यां' मिताक्षरानाम्नी टीका लिखिता। एवमेव वरदराजः मध्यसिद्धान्तकौमुदी, लघुसिद्धान्तकौमुदी, सारसिद्धान्तकौमुदी नामकाच ग्रन्थाः विरचिताः । इमे ग्रन्थाः छात्राणां व्याकरणाध्ययनाय महत्त्वपूर्णाः सन्ति । काशिका-सिद्धान्तकौमुद्योश्च द्वयोरप्येकमुद्देश्यमस्ति, परञ्च शैल्यां भिन्नता समा याति । तेन लाभोऽपि विद्यते हानिरपि । एतेनेति विज्ञेयं यत् प्रक्रियाकालः इत्येव, मुख्ये गृहीते गौणाः स्वयमेवावगता भवन्ति । इत्यलं पर्यालोचितेन । व्याकरणस्य सम्प्रदायाः (पाणिनेः पश्चाद्वर्तिनः ) प्राचीनकालात् शास्त्राणां विकासाय सुरक्षायै च समये समयेऽनेके सम्प्रदायाः प्रवर्तिता आसन् सन्ति च । व्याकरणशास्त्रस्यापि तादृशी स्थितिवर्तते । पाणिनि कालादारभ्य वरदराजपर्यन्तं विकासस्य सुदीर्घा परम्परा दृश्यते । एतदतिरिक्तं व्याकरणशास्त्रे अपाणिनीया परम्पराऽपि प्रचलिताऽऽसीत् । तदित्थमनेके सम्प्रदायाः प्रचलिताः, ये पाणिनेः सूत्रेषु तद्व्याख्यासु च यत्किञ्चित्परिवर्तनं परिष्करणं वा विधाय स्वसम्प्रदायविकासाय प्रयत्नं चक्रुः । एषु केनाप्याचार्येण सूत्रेषु न्यूनता कृता, केनापि च स्वानुकूलं नामपरिवर्तनञ्च कृतम् । भवतु नाम केनापि दिशा शास्त्र चिन्तनस्य । तेन शास्त्रसरणिः प्रवर्द्धते एव । तथा च–'श्रुतिविभिन्नाः स्मृतयो विभिन्ना नैको मुनिर्यस्य मतं न भिन्नमिति कृत्वा सम्प्रदायानां प्रवर्तनं नानुचित मिति । प्रस्तुतेऽस्मिन् विचारक्रमे पाणिनेः उत्तरवर्तिषु सम्प्रदायेषु येऽधुनापि जीविताः निःश्वसन्तो वा सन्ति, तेषां नामान्यधोलिखितानि सन्ति । तद्यथा - (१) चान्द्र-सम्प्रदायः, (२) जैनेन्द्र सम्प्रदाय:, (३) शाकटायनसम्प्रदायः, ( ४ ) हैमसम्प्रदायः, (५) कातन्त्रसम्प्रदायः, (६ ) सारस्वतसम्प्रदायः, (७) वोपदेवसम्प्रदायः, (८) क्रमदीश्वरजौनरसम्प्रदायः, (९) सौपद्मसम्प्रदायश्चेति । एतादृशा अन्येऽपि सम्प्रदाया भविष्यन्ति ये कालप्रवाहे कवलिता लुप्ता वा सजाताः, प्राधान्यं वा नोपतस्थिरे। १) चान्द्रसम्प्रदाय:- अस्य सम्प्रदायस्य जीवनं चिरजीवनं नाभूत् । यतो हि भर्तृहरेः वाक्यपदीयं यावदस्य चरमा सीमाऽसीत् । महाकवेः कालिदासस्य मेघदूतस्य व्याख्यावसरे मल्लिनाथविद्वांसः कथयन्ति यत्-पाणिनिमतेन 'विश्रम'शब्द एव समुचितस्तत्रैव चान्द्रसम्प्रदायस्यानुसारं विश्रामोऽपि साधुरेव । चान्द्रव्याकरणं काशिकायाः पूर्ववर्तित्वं धारयति । काशिकायां चान्द्रव्याकरणस्य काचित् सामग्री गृहीता वर्तते । अपरञ्च स्वनिर्मिते व्याकरणे चन्द्रगोमिना वृत्तिरपि विरचितेति श्रूयते । तत्र 'अजयद् गुप्तो हूणान्' इत्युल्लेखमादाय, यशोधर्मणो बहिष्कारञ्चादाय चन्द्रगोमिनः काल: षष्ठशतकः ( ५४४ ई० ) स्वीकतुं योग्यः । चान्द्रव्याकरणस्य पाणिनेः व्याकरणाविभिन्नता- यद्यपि चान्द्रव्याकरणं पाणिनि कात्यायन-पतञ्जलि-त्रिमुनीनां व्याकरणे एवाधारितं तद्विकासात्मिका प्रक्रिया च विद्यते । तथाप्यस्मिन् सरलीकरणाय वैदिकीस्वरप्रक्रियायाः केचन नियमाः परित्यक्ताः । चन्द्रगोमिना प्रत्याहारसूत्राणि अपि न्यूनीकृतानि । यथा-'हयवरट् लण्' एतत् सूत्रं 'हरवरलण्' इति परिवर्त्तितम् । क्वचिच्च पाठसौविध्यायापि कतम, यथा-'अनेकाल शित् सर्वस्य' इति पाणिनीयसूयं 'शिदनेकाल, कृतम्। अपि चतैः पञ्चविंशत् सूत्राणि परिवद्धितानि, परञ्च और 'अपाणिनीयः सूत्रेषु पाठः' इति कथितः । चान्द्रव्याकरणग्रन्थे षडध्यायाः सन्ति, प्रत्येकस्मिन् अध्याये चत्वारो पा मन्ति। नान्द्रव्याकरणस्य प्रधानमुद्देश्यमासीत् नूतनरीत्या सज्जीकरणं मायमासी अनयोयो: व्याकरणयोः किञ्चित् परिवर्तनेन सह साम्यमेवास्ति । मतभेदः । स्वविरचितैः सूत्रैः सह चन्द्रगोमिना 'उणादेः' धातुपाठस्य, लिङ्गानुशासनादीनाम रचना विहिता। चान्द्रस्योणादिपाठः पाणिनेभिन्नः । चान्द्रव्याकरणस्योपरि चन्द्रगोमिनो वृत्तिरप्यस्ति, पश्चाच्च धगंदासेनापि की विरचिता। अपरञ्चास्मिन् व्याकरणे कालान्तरे विविधाप्टीका लिखिता भवेयः यो हि तिब्बतप्रदेशे एतद्विषयकग्रन्थानामनुवादा अद्याप्युपलब्धा भवन्ति । परञ्च खेदस्य विषयोऽयं वर्तते यत्पश्चाद्वतिकाले चान्द्रव्याकरणस्य लोप एव जातः। एतस्यानेकानि कारणानि सन्ति । प्रथमतस्त्वस्मिन् मौलिकताया अभाव एवासीत्, अन्यच्चा पाणिनीय आसीत्, अत एव पाणिनि-सम्प्रदायेऽस्य तथा समादरो नासीत् । अन्यच्च कारणमस्ति-बौद्ध-मतानुयायिनी व्याख्या विधानात् बौद्धानां पतनेन सहास्यापि पतनं जातम् । चान्द्रव्याकरणस्य प्रचारो लङ्कायामप्यासीत् । तत्र काश्यपनामकेन बौद्धन बालबोधनामको ग्रन्थो विरचितः । स ग्रन्थः परां प्रसिद्धि प्राप, तत्समक्षं चान्द्रव्याकरणस्य ख्यातिर्नामशेषतां प्रापेति दिक् । २) जैनेन्द्रसम्प्रदायः-- इति तु सुविदितमस्ति यत्-जैन-सम्प्रदायस्य सर्वतन्त्र स्वतन्त्र स्वकीयं व्याकरणमस्ति । अस्य व्याकरणस्य विषये एषा जनश्रुतिर्वर्तते यत्-तीर्थङ्करो महावीरो यदाऽष्टवर्षीय आसीत्तदा कदाचिदिन्द्रेण महावीरमुद्दिश्य शब्दविषयकाः केचन प्रश्नाः पृष्टाः । एषामेव प्रश्नोत्तराणां क्रमे व्याकरणस्य निष्पत्तिर्जाता। एतस्मात् कारणादेव द्वयोर्नाम्नाऽस्य व्याकरणस्य नामकरणमभूत । एतदेव जैनेन्द्र व्याकरणम् । अत्र जनपदेन महावीरस्य ग्रहणमिन्द्रश्च स्वयमेवेन्द्रः । अस्य व्याकरणस्य च लेखको 'देवनन्दी' इति विज्ञायते । तथा चोक्तमस्य विषये 'लक्ष्मीरात्यन्तिकी यस्य निरवद्यावभासते। देवनन्दित-पूजेशं नमस्तस्मै स्वयम्भुवे' ॥ अपरच बोपदेव-हेमचन्द्रादिभिर्विद्भिः ‘देवनन्दी' महाशयस्योल्लेखः कृतः । अस्यापरं नाम 'पूज्यपाद' इत्यपि विद्यते । जैनेन्द्र व्याकरणस्यापि कालश्चान्द्रस्य॑व काल आसीत् । साम्प्रतं जैनेन्द्र व्याकरणस्य संस्करणद्वयमुपलब्धमस्ति । तत्र लघु संस्करणे ग्रीणि सहस्राणि ३००० सूत्राणि सन्ति, महत संस्करणे च ७०० सूत्राण्याध कानि सन्ति । अस्मिन् सोमदेवस्य टीका विद्यते । अस्याष्टीकायाः रचनाकालविषय लेखफस्य फयनं विद्यते यवस्या रचना १२०५ ईसवीये वर्षेऽभूदिति । एवञ्च विद्वांसऋः कथयन्ति यद् – जैनेन्द्रव्याकरणे मौलिकतायाः अभावो विद्यते। अपि चास्मिन् पाणिनिसूत्राणां यथासम्भवं स्वसम्प्रदायानुकूलं विधाय गृहीतमस्ति । क्वचित् परि वर्तनमपि दृश्यते, तद्यथा--'विभाषा' 'अन्यतरस्यां' इति स्थाने 'वा' इति विहितः । अस्मिंश्च पाणिनीयप्रत्याहारास्तु गृहीताः सन्ति, परञ्च चतुर्दश शिवसूत्राणि ( अइउण् इत्यादीनि ) वैदिकव्याकरणं ( स्वरप्रक्रियां ) च न गृहीतम् । देवनन्दिना नव-नवाः पारिभाषिकशब्दाः व्यवहृताः। तेन व्याकरणस्य दुरूहता सञ्जाता। अस्य सम्प्रदायस्य ग्रन्थेषु टीकाद्वयमुपलब्धमस्ति । तत्र प्रथमा टीका अभयनन्दिनः, द्वितीया च सोमदेवस्य शब्दार्णवचन्द्रिका । सोमदेवः स्वात्मानं शिलाहारराज्ञो भोजस्य समकालिक: स्वीकरोति । अस्यां परम्परायां स्युरन्याष्टीकाः, परञ्च ताष्टीकाः नोपलभ्यन्ते । अपरञ्च जैनेन्द्रसम्प्रदायस्य पठन-पाठनाय पाठ्यग्रन्थोऽपि विद्यते । यः व्याकरणस्य प्रारम्भिक-छात्रेभ्यो नितान्तामुपयोगितां धारयिष्यति । यस्य ग्रन्थस्य नाम ‘पञ्चवस्तु' इति विद्यते । अस्य ग्रन्थस्य लेखकः 'श्रुतिकीतिः' इति कथ्यते । अस्य कालश्च १०५० ईसवीयेऽस्ति-इत्याचार्यपाठकाः स्वीकुर्वन्ति । ३) शाफटायमसम्प्रवाय: - अस्य सम्प्रदायस्य शाकटायनव्याकरणमपि जैनेन्द्रसम्प्रदायव्याकरणस्य क्वचित् साम्यं बिभर्ति । अस्यापि मूलोद्देश्यं तदेवासीत्, यत् जैनेन्द्रव्याकरणस्य । तथापीदं व्याकरणं विशेषतः श्वेताम्बरजैनसम्प्रदायाय लिखितमासीत् इति विदुषां मतम् । अस्य व्याकरणस्योल्लेख: 'गणरत्नमहोदधौ' माधवीये धातु वृत्ती समायाति । तेन प्रतीयते यस्कदापि कालेऽस्य प्रचारश्चरमसीम्नि आसीत् । अस्य व्याकरणस्य प्रणेता शाकटायनः प्राचीनो नवीमो वेति विषये विदुषामैकमत्यं नास्ति । विद्वांसः कथयन्ति यत् नायं निरुक्तप्रोक्तं चर्चितश्च पाणिनिना। नवीनः कोऽप्ययं वैयाकरणः इति चाप्यामनन्ति । अस्मिन् विषये डॉ० कीलहानमहोदयाः शाकटायनमैतिहासिकं पुरुषं न स्वीकुर्वन्ति । कथयन्ति च केनापि जैनेनास्य ग्रन्थस्य रचना विहिता । प्राचीनत्वख्यापनाय शाकटायनेन सह योजितः । एतद्विपरीतं 'आचार्यपाठकमहोदया एनमैतिहासिकपुरुषरूपेण स्वीकुर्वन्ति' तथा च राष्ट्रकूटस्य राज्ञोऽमोघवर्षस्य प्रथमस्य ( ८१७-८७७ ई० ) समकालिकोऽयमिति कथयन्ति । शाकटायनेन स्वशब्दानुशासने पाणिनि-कात्यायन-पतञ्जलि-चन्द्रगोमिभ्यश्च सामग्री गृहीता, स्वातन्त्र्येण तासामुपयोगश्चापि कृतः । अस्मिन् शब्दानुशासने पूज्य पादादपि यत्किञ्चिद् गृहीतम् । नात्र काचिन्नवीनता । अस्मिन् शब्दानुशासने चत्वारो ऽध्यायाः सन्ति, प्रत्यध्याये चत्वारः पादाश्च । सूत्राणां संख्या ३२०० इत्यस्ति । जैनेन्द्र व्याकरणवत् अत्रापि सूत्राणां परिवर्तनविधानमस्ति । सम्प्रदायोऽसौ भागद्वये विभक्तस्तत्र प्रथमे भागे टीका उपटीकाश्च लिखिताः। द्वितीये च स्वल्पकायाः पाठ्यग्रन्थाः । आसु टीकासु 'न्यासः' प्रसिद्धो वर्तते । सम्भाव्यते न्यासोऽयं प्रभाचन्द्राचार्यस्य, येनामोघवृत्तावपि टीका लिखिता। अन्या टीका चिन्ता मणिविद्यते, लेखकश्चात्र 'यक्षवर्मन्' इति । अस्मिन् सम्प्रदाये लघु ग्रन्था अपि विरचिता आसन् । तेषु प्रक्रियासंग्रहस्य लेखक अभयचन्द्राचार्य आसीत् । अयं ग्रन्थः १३५९ ईसवीयवर्षस्य नैकटचं धारयति । ४) हैम-सम्प्रदायः - ख्यातिप्राप्तोऽयं व्याकरणसम्प्रदायः । अस्य प्रवर्तको चार्यः । एषां काल: एकादशशतकान्तरालवती विद्यते । इमे जात्या वति प्रभिन्न नामकोऽयं जैनधर्मे दीक्षितत्वात् नामपरिवर्तनं जातम् । तच्च चन्द्राभिधस्वोपज्ञशब्दानुशासन' इत्यस्ति । पाणिनेरष्टाध्यायीवदस्मिन ध्यायाः सन्ति । प्रत्येकस्मिन् अध्याये च चत्वारः पादाः । अस्यावसाने अपि व्याकरणं विद्यते । हेमचन्द्राचार्यण स्वसूत्रेषु 'शब्दानुशासनबृहवृत्ति'नाग ग्रन्थो लिखितः । एवञ्च–'अपरः' 'परः' 'अन्यः' इति कथयित्वा भिन्नविचा सदोषान् इति कथयित्वा प्रमाणीकृतः । वृहद्वृत्तौ सप्ताध्यायानां संक्षेपीकरणमा लभ्यते । तस्या वृत्तेलेखकोऽपि हेमचन्द्राचार्य एव । अस्यां मौलिकताया अ भावो विद्यते । व्याकरणस्य नियमानामुदाहरणायते स्वयमेव पद्यरचना कृता । इयमेव रचना 'द्रव्यसार'महाकाव्यमस्ति । हैमव्याकरणेन सह-धातुपाठ-उणादि-लिडा. नुशासनादयोऽपि सन्ति । हैमशब्दानुशासने बृहद्वृत्ति ढुण्ढिकाऽपि विद्यते, परञ्चाधुनेयमपूर्णा प्राप्यते । अन्या वृत्तिरपि 'देवेन्द्र सूरि' इत्यस्य मिलति, यस्या नाम 'हेमलघुन्यासो' विद्यते । तृतीया टीका शब्दमहार्णवन्यासो विद्यते । हेमस्य शब्दानुशासने लघुकाया ग्रन्था अपि लिखिताः सन्ति । एतादृशेषु ( एतादृक्षु ) ग्रन्थेषु 'हेमलघुप्रक्रिया-हैमकौमुदी' चाप्यस्ति । ययोर्लेखको विनयविजयाग्नि-मेधाविजयौ स्तः । हेमकौमुद्या अपरं नाम चन्द्रप्रभाऽप्यस्ति । ५) कातन्त्रसम्प्रदायः - कातन्त्रव्याकरणस्यैवापरं नाम कौमारव्याकरणमथवा कलाप व्याकरणमप्यस्ति । अत्र विभिन्ननामकरणे सैषा कथाऽनुसन्धेया-दाक्षिणात्य देशे सातवाहननामको राजा बभूव । एकस्मिन् दिवसे राजा जलकेलि समाचरन् आसीत्, तदैव राज्ञी अवोचत्—'मोदकं देहि राजन्' अस्योत्तरे राजा तस्यै कश्चित् मोदकमददात् । पश्चाद् ज्ञाते तथ्ये स्वसभापण्डितं सर्ववर्माणमेकमेतादृशं व्याकरणं निर्मातुमादिदेश, येन सत्वरं व्याकरणज्ञानं भवेत् । सभापण्डितेन तपसा शिव आराधित स्तेषामाज्ञया कुमारकार्तिकेयात् तेन व्याकरणमधिगतम् । द्वयोर्मध्ये माध्यम: 'कलापः' ( मयूरः ) आसीदतोऽस्य नाम कलापव्याकरणमप्यभूत् । अस्य व्याकरणस्योपरि सर्वाधिका प्राचीना टीका दुर्गसिंहस्यास्ति, यस्याष्टीकायाः कालोऽष्टमशतको विज्ञायते । अस्मिन् व्याकरणे क्रमशः-सन्धि-नाम-आख्यात-कृत्प्रकरणानि सन्ति । राजाश्रय त्वात् प्रचारोऽपि तादृश एवाभवत् । तस्मिन् काले सुबोधं व्याकरणन्त्विदमेवासीत् । अस्य वैशिष्टयं चातुर्य वाऽऽसीत् यत्-पाणिनेः सहस्रचतुष्टयसूत्राणि ८५३ सूत्रषु ग्रथितान्यासन् । अस्यां वृत्तावप्यनेकानां वृत्तीनां रचना अभूत् । अस्यां सर्वप्रथम 'कातन्त्रविस्तरोऽस्ति । अस्य लेखकस्य वर्धमानस्य नाम काव्यकामधेनौ बोपदवन बहुशश्चचितम् । त्रिलोचनदासस्य 'कातन्त्रवृत्तिपञ्जिका' इत्यस्याः रचना वर्धमानादनन्तरम एकाऽन्यापि टीका विद्यते-महादेवस्य · 'शब्दसिद्धिः' । अस्य सम्प्रदायस्य व्याकरणस्योपरि उणादि-धातुपाठादीनां रचना दुर्गसिंहेन कृताऽऽसीत्। कातन्त्रसम्प्रदायस्य प्रचारो वङ्गप्रदेशे काश्मीरे चाप्यासीत् । . ६) सारस्वत-सम्प्रदायः- सारस्वतव्याकरणस्य प्रारम्भकाल: १२५० ईसवीयात् पूर्व न सम्भाव्यते । बोपदेवेनास्य व्याकरणस्योल्लेखो न कृतः । अपरञ्चैतदतिरिक्तमस्योपरि याष्टीका विरचितास्ताः सर्वाः पञ्चदशशतकस्य निकटवर्तिन्यः सन्ति । अस्य व्याकरणस्य प्रचारसीमोत्तरभारतस्य स्वल्पेषु स्थानेष्वेव सीमिताऽऽसीत् । सारस्वत व्याकरणस्य सप्तशतसूत्रेष्वेव पाणिनेः ४००० सूत्राणि समाहितानि सन्ति । सारस्वत-सम्प्रदायस्य महद्वैशिष्टयं विद्यते संक्षेपीकरणम् । एतत् पूर्वं कस्मिन्नपि सम्प्रदाये एतादृशं लघुव्याकरणं नासीत् । संक्षेपीकरणादप्यधिक महत्त्वपूर्ण तत्त्वमस्ति सारल्यम् । वाग्देवतायाः सरस्वत्याः प्रसादाद् अनुभूतिस्वरूपाचार्येणास्य रचना कृता । अत एवास्य नाम सारस्वतसम्प्रदायो विद्यते । लेखकस्य समयः १२५० ईसवीयात १४५० ईसवीयमध्ये स्वीक्रियते । सारस्वतप्रक्रियायां बह्वयष्टीकाः समुपलभ्यन्ते । टीकाकाराणां नामानि तत्समयश्च यथा - ( क ) पुञ्जराजा-पञ्चदशशतकस्यान्तिमो भागः ।। ( ख ) अमृतभारती-१५५४ ईसवीयेऽनुमानतः । (ग ) काश्मीरस्य क्षेमेन्द्रः—बोपदेवात् शतवर्षपूर्वम् । (घ) चन्द्रकीर्तिः– ( १४४५ ईसवीयात् १५५३ ईसवीयपर्यन्तम् )। एतदतिरिक्तमनेके टीकाकाराः सन्ति, येषां टीकाः सुप्रसिद्धाः सन्ति । ते चेमे. सन्ति-माधव-वासुदेवभट्ट-मण्डन-मेघरत्न-दानेश्वर-जगन्नाथ-काशीनाथ-भट्टगोपाल-सहज कीर्ति-हंसविजयाग्नि-रामभट्टादयः । अन्यच्च सारस्वतस्य सूत्रेषु रामचन्द्रस्य 'सिद्धान्तचन्द्रिका' टीका विद्यते । अस्यां परम्परायामुणादावप्यनेके ग्रन्थाः सन्ति । सारस्वतस्यैकमेवोद्देश्यमासीत् 'वालानां शीघ्रबोधाय' इति । ७) बोपदेवस्तेषां सम्प्रदायश्च - अन्येषां सम्प्रदायानां तुलनायां बोपदेवस्य व्याकरण माधुनिकमस्ति । एषां मुग्धबोधोऽस्य सम्प्रदायस्य मुख्यो ग्रन्थो विद्यते । बोपदेवो महाराष्ट्रिय आसीत् । मल्लिनाथेनास्य चर्चा विहिता। विदर्भदेशस्यते निवासिन आसन् । मुग्धबोधातिरिक्त कविकल्पद्रुमस्यापि एतैः रचना कृता । अनन्तरञ्च मुक्ताफलं हरिविलासविवरणञ्चापि लिखितम् । बोपदेवस्योद्देश्यमासीत्-व्याकरणस्य सरलीकरणम्। पाणिनेः व्याख्याकारैः व्याकरणस्य सरलीकरणव्याजेनाधिकं जटिलमेव कृतम् । एभिः व्याकरणस्य सरली करणाय कातन्यस्य साहाय्यं गृहीतम् । एवञ्च दृढीकरणाय पाणिनेः प्रत्याहारसूत्राणा माश्रय गृहीतः । पाणिनेः वैदिकीप्रक्रियायां सूत्रमस्ति--'बहुलं छन्दसि', इत्यत्र बोपदेवेन 'बहलं ब्रह्मणि' इति कथयित्वा सारो गृहीतः । तथा च बोपदेवस्य मुग्धबोधव्याकरणं लोकप्रियमभूत् । अतोऽस्य विषये भट्टोजिदीक्षितेन कथितं यत् - 'बोपदेवमहाग्राह-ग्रस्तो वामन-दिग्गजः । कीर्तिदेवप्रसङ्गेन माधवेन विमोचितः' । दीक्षितस्योद्भवात् पूर्वमेव मुग्धबोधस्य प्रचार आसीत् । सप्तदशे शतके चास्य ह्रासः सञ्जातः । मुग्धबोधस्योपरि रामतर्कवागीशस्य टीका विस्तृता शोभन विद्यते । ८) क्रमदीश्वरस्य जौमार-सम्प्रवाय:- 'जौमारनन्दी'महाभागाः अस्य सम्प्रदाय प्रवर्तकाः सन्ति । सम्भाव्यते यत् केनाप्यन्येन सम्प्रदायोऽयं प्रवर्तितः, परञ्च जौमारे उदिते सति तन्नाम लुप्तम् । आफेक्टमतेन सम्प्रदायोऽयं बोपदेवात् नवीनो विद्यते । एतच्च भर्तृहरेः महाभाष्यदीपिकाया मार्गमवलम्ब्य लिखितमस्ति । अस्मिन् सम्प्रदाये क्रमदीशरस्य नाम महत्त्वाधायकमस्ति । अत्रापि बह्वघष्टीकाः सन्ति । ९) सुपद्मसम्प्रदायः- अस्य सम्प्रदायस्य प्रवर्तकः कोऽपि मैथिलब्राह्मण आसीत् । एतदतिरिक्तं 'हरिनामामृतमियाद्यनेके लघुसम्प्रदायाः ग्रन्थाश्च पुरतः समागताः परञ्च तेषां महत्त्वं गौणमासीत् । पश्चात्काले सम्प्रदाया ग्रन्थाश्च पिष्टपेषणमात्रमेव कुर्वन्ति स्म । विभिन्नसम्प्रदायानां धातुपाठ-प्रातिपदिकपाठादिसमीक्षा कौमारसम्प्रदाये ( कातन्त्रव्याकरणे ) दुर्गसिंहीयो धातुपाठो विद्यते । अस्य रचना प्राचीनकातन्त्रधातुपाठस्यावलम्बनं विधाय प्रस्तुता विद्यते । तिब्बतप्रदेशे अयं पाठः सार्वमिको धातुपाठः किम्वा कलापधातुसूत्रमिति कथ्यते । शर्मण्यदेशीय-विदुषां मतेन-दुर्गसिंहकृतः सार्वमिकधातुपाठ एव प्रतिसंस्कृतो भूत्वा परवर्तिकाले दोर्गधातुपाठः दुर्गसिंहीयधातुपाठो वाऽभवत् । व्युत्पन्न विदुषां दृष्टावपि आधुनिकदुर्गसिंहीयधातुपाठः सार्ववर्मिकधातुपाठस्य प्रतिसंस्कारमात्रमस्ति । बौद्धानां चान्द्रसम्प्रदाय:- पूर्णचन्द्रस्य धातुपाठः दिगम्बरीये जैनसम्प्रदाये शाक टायनीयधातुपाठो विद्यते । तिलकमञ्जर्याः रचयिता धनपालोऽस्य वृत्तिकार आसीत् । देवनन्दिनो धातुपाठोऽद्यत्वे नोपलब्धोऽस्ति । अन्यच्च-क्षीरस्वामिना, कृष्णलीलांशुकेन, सायणाचार्येण च नन्दिनो धातुपाठस्योल्लेखः कृतः । इत्यनेन प्रतीयते यत्-देव नन्दिनोऽपि धातुपाठ आसीत् । सम्भाव्यते यदस्य लेखकः श्रुतपाल आसीत् । रासवतसम्प्रदाय:- अस्य 'जीभरधातुमाला' इति नामकः प्रामाणिको ग्रन्थो विद्यते । पाणिनेः ग्रन्थमाधारीकृत्यास्याः रचना बभूव । श्वेताम्बरीये जनसम्प्रदाये हैमधातुपाठो विद्यते । अयञ्च 'स्वोपज्ञधातुपारायण इति नाम्ना प्रसिद्धः । पञ्चदशे शतके गुणरत्नसूरिणा अस्य व्याख्या कृता । सारस्वत सम्प्रदाये चन्द्रकीर्तिशिष्यस्य हर्षकीर्तेः धातुपाठो विद्यते। मौग्धसम्प्रदाये बोपदव कविकल्पद्रुमधातुपाठश्चाथवा धातुकोषो विद्यते । बोपदेवस्य कालः त्रयोदशशतक सौपये पद्मनाभस्य धातुकौमुदी वर्तते । धातुनिर्णयेऽस्याः व्याख्या सम्पन्ना पाणिनीयसम्प्रदाये धातुपाठस्यानेके ग्रन्थाः सन्ति । तद्यथा-भीमाचार्यस्य प्रदीपकलिका, क्षीरस्वामिनः क्षीरतरङ्गिणी, मैत्रेयरक्षितस्य धातुप्रदीपः, सायणस्य च माधवीया धातुवृत्तिः अतिशयेन सुप्रसिद्धाः सन्ति । अपि च शब्दकौस्तुभे भट्टोजि दीक्षिताः कथयन्ति - 'भूवादयो धातवः' । भीमसेनादयो द्यर्थं निदिदिशुरिति स्मर्यते । पाणिनिस्तु "भवुध' इत्याद्यवादीदिति भाष्यवार्तिकयो: स्पष्टम् ॥ 'भूवादयो धातवः' इत्यत्र कात्यायनस्य वार्तिकस्य 'परिमाणग्रहणं च' इत्यस्य च व्याख्यां कुर्वन्तः पतञ्जलय: कथयन्ति–'परिमाणग्रहणं च कर्त्तव्यम् । इयानवधि धातुसंज्ञा भवति इति वक्तव्यम् । 'कुतो ह्येतद्' भूशब्दो धातुसंज्ञा भविष्यति न पुनः 'भ्वुध' शब्द इति अत्र कैयटा आहुः-'ततश्च भवुधशब्दाल्लडादिप्रसङ्गः न चार्थपाठः परिच्छेदकः तस्यापाणिनीयत्वात् । केषाञ्चिद्विदुषां मते पाणिनिना धातुपाठस्य रचना नैव कृता। धातुपाठे लिखित मस्ति--टुभ्राजु तथा भासू, किञ्च 'अष्टाध्याय्यां सूत्रितमस्ति —'नाग्लोपि शास्वृदि ताम्', एवञ्च भ्राज् भास् इत्यत्र वार्तिककाराः कथयन्ति - 'भ्राजभ्रासोदित् करणं पाणिनीयम्'। पाणिनिना धात्वर्थो न कृतः । परश्च भीमसेनात् पूर्व धात्वर्थकथनस्य प्रवृत्ति सी दिति न कथनीयमिति । अर्थकथनस्य प्रवृत्तिस्तु यास्कसमये विद्यमानाऽऽसीत् । धातु पाठस्येव प्रातिपदिकपाठोऽपि प्रसिद्धो विद्यते । पाणिनिसम्प्रदाये 'पाणिनीयगण पाठो'ऽस्ति । द्वादशशतकस्य गणरत्नमहोदधौ' अस्य व्याख्या सम्पन्ना विद्यते । 'पाणिनीयगणपाठ'नामक एकः संग्रहग्रन्थोऽप्यस्ति । कस्यचिन्मतमस्ति यत्पाणिनिना गणपाठो न निर्मितः । 'पूर्वपरावर....' इति सूत्रस्य भाष्यमस्ति–'अवरादीनां च पुनः सूत्रपाठे ग्रहणमनर्थकम् -किं कारणम् ? गणे पठितत्वात् । गणे ह्येतानि पठ्यन्ते । कथं पुनः ज्ञायते स पूर्वः पाठोऽयं पुनः पाठ इति । तानि हि पूर्वादीनीमान्यवरादीनि । कयट-अभियुक्ताः गणान् पठन्ति । अवरकालपाठात् पूर्वशब्दोऽवरशब्देनोच्यते तेन पूर्वः गणपाठः पश्चात् सूत्रपाठ इत्यर्थः । इत्यादीनि पठित्वा केचित् पूर्वादीनि पठितानि ।। सूत्रपाठेन साकं प्रातिपदिकपाठोऽप्यपरिहार्योऽस्ति । अतः सूत्रपाठेन सदैव पाणिनिना प्रतिपदिकपाठस्यापि व्यवस्था कृता भवेत् । पूर्वाचार्याणां प्रातिपदिक पाठादेभिः सहायताऽवश्यमेव गृहीता स्यात्, परञ्च तस्य संस्कारोऽपि कृतो भवेत । पाणिनेः पाठस्य परिष्कार:-कात्यायन-पतञ्जलि-वामन-जयादित्यादिभिः समये समये कृतः, नास्त्यत्र सन्देहावसरः । कातन्त्रस्य प्रातिपदिकपाठस्य विपये केनापि किमपि न लिखितम्, परञ्च 'स्वरादीनां च' 'मुहादीनां च' 'बाहादेश्च विधीयते' 'स्मै सर्वनाम्नः' आदीनि सूत्राण्य वलोकनेन प्रतीयते यत्---सूत्रपाठेन सह सार्ववर्मिकधातुपाठस्येव सार्ववर्मिकप्राति पदिकपाठस्यापि प्रचलनमवश्यमेव स्यादिति ।। एषा प्रसिद्धिर्वर्तते यत्-तिब्बते चान्द्रगणपाठः सुरक्षितोऽस्ति । दिगम्बर सम्प्रदाये शाकटायनीय: गणपाठो विद्यते । स च षोडशपादेषु विभक्तो जैन-सम्प्रदाये "हैमगणपाठोऽस्ति"। सोपद्मे च काशीश्चरप्रणीतः गणपाठः विद्यते। अन्यान्यसम्प्रदायेषु अभावोऽपि स्वतन्त्रे गणपाठे – सूत्रपाठस्य व्याख्याकाले गणोद्दिष्टाः शब्दसमूहाः प्रायोणोदाहृता भवति। लिङ्गानुशासनसम्बन्धितानां ग्रन्थानामपि महत्त्वं न्यूनं नास्ति । केपाल मतमस्ति यत्-पाणिनिना लिङ्गानुशासनविषयकस्य ग्रन्थस्य रचना 'लिङ्गमशिष्यं लोकाश्रयत्वात्' । अत्र कीथस्य कथनं विद्यते-लिडा. मिता: पाणिनिग्रन्थास्तथा प्राचीनाः सन्ति' इति । परञ्च स्वसाम्प्रयि कथयति- 'अष्टकं धातुपाठश्च गणपाठस्तथैव च । लिङ्गानुशासनं शिक्षा पाणिनीय अमी क्रमात्' । अत्र पतञ्जलयोऽपि कथयन्ति–'लिङ्गमशिष्यं लोकाश्रयत्वाल्लिङ्गस्य तस्मान्न वैयाकरणः शक्यं लौकिकलिङ्गमास्थातुम् । अशिष्टाम् = अकथनीयम् । लोकाश्रय त्वात—'लोकसम्मतत्वात्' तथापि लिङ्गानुशासने ग्रन्थास्त्वनेके मिलन्त्येव ।। पाणिनीये लिङ्गानुशासने-दशमे शतके महोत्पलेन, षोडशे शतके प्रक्रिया कौमदीकारेण रामचन्द्रेण च टीका विरचिता। एतदनन्तरं षोडशे सप्तदशे वा भट्टोजि दीक्षितेन स्ववृत्तिलिखिता या शब्दकोस्तुभस्यान्तर्गता विद्यते । व्याडिलिङ्गानुशासनसूत्रेण 'द्रव्याभिधानं व्याडि:' इत्यनेन ज्ञायते यत् व्याडिः कात्यायन-पतञ्जलयोः पूर्ववर्त्यासीत् । एतस्य पूर्ण नाम 'दाक्षायण-व्याडि' इत्यासीत् । एषां त्रयो ग्रन्थाः प्राप्यन्ते, ते च–संग्रहः, उत्पलिनी, लिङ्गानुशासन सूत्रञ्चेति । उत्पलिनी कोशो विद्यते, अस्यैव कोशस्यान्तिमे भागे लिङ्गानुशासन मासीत् । चान्द्रसम्प्रदायस्य लिङ्गानुशासनसूत्रं 'लिङ्गकारिका' इति नामधेयं प्राप्यं नास्ति । जैनेन्द्रलिङ्गानुशासनं लुप्तमेवास्ति । वामनस्य श्लोके अस्योल्लेखः प्राप्यते । वररुचेरपि लिङ्गानुशासनं प्राप्तं भवति । एषां लिङ्गानुशासनं श्लोकेषु लिखितमस्ति । अपरञ्च कातन्त्रवृत्तिकारस्य दुर्गसिंहस्य नाम्नाऽप्येको लिङ्गानुशासनग्रन्थो विज्ञातो ऽस्ति । अनेन प्रकारेणानेकानां लिङ्गानुशासनानां नामानि तु ज्ञायन्ते परञ्च ग्रन्था अप्राप्याः सन्ति । अलमति विस्तरेणेति दिक् ।। महर्षिः पाणिनिः तत्कृतयश्च सुदीर्घकालात् विदुषां मध्ये भणितिरियं सुप्रसिद्धा वर्तते यत्-काणादं पाणिनी यञ्च सर्वशास्त्रोपकारकम्' इति । सत्स्वप्यन्येषु व्याकरणेषु पाणिनीयव्याकरणस्यैव कथमियती चर्चा विद्यते । कथमेतज्जातं व्याकरणं लोकप्रियम् । देवताप्रसादात्तु अन्यान्यपि व्याकरणानि प्राप्तानि सन्ति, परञ्चास्यैव व्याकरणस्य सम्पूर्णे भारते एव किमु विदेशेष्वपि सुप्रतिष्ठा विद्यते। माहेश्वराणि चतुर्दश सूत्राण्यादाय विरचितमिदं व्याकरणं प्राक्तनीं विज्ञानसरणि प्रदर्शयति । पुरा काले ये ऋषयो महर्षय आचार्याश्चा अवन, ते स्वकीयं जन्मजातादिकं वृत्तं प्रायो न लिखन्ति स्म न वा ख्यापयन्ति स्म । एतदेव कारणमस्ति यदेषां विषयेऽपर्याप्तज्ञानमस्माकम् । केचिदनुसन्धानप्रवीणाः विद्वांसः सूत्रेषु, वृत्तिषु, भाष्येषु केचिच्चान्यग्रन्थकारोल्लिखितेषु वाक्येषु महामुनेः पाणिनेः नामविषये, कालविषये, निवासस्थानविपये, कर्तृत्वविपये चान्वेषयन्ति । अन्विष्य च यथार्थज्ञानाय प्रयतन्ते । एतेषामाधारमादाय यत्किञ्चिद्विवरणमुपस्थाप्यते । तत्रादौ नामविपये—आचार्यपुरुषोत्तमदेवविरचिते त्रिकाण्डशेषकोपे वैजयन्ती कोशे च पाणिनेः षड् पर्यायाः समुपलभ्यन्ते, तद्यथा-(१) पाणिनः, ( २ ) पाणिनिः, ( ३ ) दाक्षीपुमः, ( ४ ) शालङ्किः, ( ५ ) शालातुरीयः, (६ ) आहिकश्चेति । तथा च यशस्तिलकचम्पोद्वितीयाश्वासे 'पणिपुत्र'शब्दस्य व्यवहारो मिलति । 'पाणिन'नाम्नः प्रयोगः काशिकायां चान्द्रवृत्तौ च समुपलब्धो भवति । 'पाणिनि' इति तु लोकप्रसिद्ध नाम । 'दाक्षीपुत्र' इत्यस्योल्लेखा: महाभाष्ये, समुद्रगुप्तविरचिते कृष्णचरित्रे, पाणिनीयशिक्षायाञ्च प्राप्यते। अपरञ्च 'शालातुरीय' इति नाम्नो निर्देशो ध्रुवसेनस्य द्वितीयस्य ताम्रशासने, भामहस्य काव्यालङ्कारे, जैनेन्द्रविरचितायां काशिकाविवरणपञ्जिकायां, गणरत्नमहोदधौ च समुपलब्धो भवति। परञ्च पाणिनये 'शालङ्कि'-'आहिक'-नाम्नोश्चर्चा कोशातिरिक्त-ग्रन्थेषूल्लेखोऽद्यापि कृते प्रयत्नेऽपि नोपलब्धा भवति । पाणिनेः कोलिफपरिचय:-इत्यस्मिन् विषये यशस्तिलकचम्पौ पाणिनये 'पणि पुत्र'शब्दस्य प्रयोगो मिलति-अतो निश्चीयते यदस्य पितुर्नाम ‘पणि' इत्यासीत् । अपि च गोत्रप्रत्ययान्तेन 'पाणिन' युवप्रत्ययान्तेन 'पाणिनि' इति नाम्नाप्यस्यैव समर्थनं भवति । अपरञ्च दिवङ्गतेन महामहोपाध्यायेन पं० शिवदत्तशर्मणा 'शालङ्कि' इति पदस्याधारमवलम्ब्य पाणिनेः पितुर्नाम 'शलङ्क' इति स्वीकृतम् । इदमेव मतं गणरत्नावलीकारस्य यज्ञेश्वरभट्टस्यास्ति । परञ्चान्ये विद्वांसः एतन्मतं समुचितं न मन्यन्ते । यतो हि गणपाठे पठितस्य 'शलकु शलङ्कं च' इति सूत्रानुसारं शालङ्केर्मूलं 'शलङ्कु' इत्यस्ति शलङ्कः न हि । इत्येव न हि कैयटेन प्रदीपे, हरदत्तेन पदमजा , वर्धमानेन चापि गणरत्ने--''शालङ्केर्मूला प्रकृति: 'शलङ्क' इत्येवानुमोदिता । अन्यच्च 'शालङ्कि' इत्येतद् पदं गणपाठे (२।४।५९ ) पठितमस्ति तदनुसारमेतत् पदं पिता-पुत्राभ्यां द्वाभ्यामपि प्रयुक्तं भवेत् । महाभाष्ये 'शालङ्घनश्छात्रा शालङ्काः' इति पाठः समुपलभ्यते । यद्यस्मिन् पाठे शालङ्के: निर्देशः 'पाणिनये' भवेत्तदा तु पाणिनेः पितामहस्य नाम 'शलङ्क' इति भवितव्यम्" । अत्र पण्डितवरेण्यानां युधिष्ठिरमीमांसकमहोदयानां मतमस्ति यत् पाणिनेः पितुर्नाम 'पणिन्' पितामहस्य च शलङ्क आसीदिति । पाणिनेर्मातुर्नाम - पाणिनिः 'दाक्षीपुत्र' इति नाम्ना निर्दिष्टस्तेन सुस्पष्टं भवति यत्तेषां मातुर्नाम 'दाक्षी' इत्यासीत् । अनेनैव नाम्ना इत्यनुमीयते सम्भाव्यते च यत् पाणिनेर्मातामहस्य नाम दक्षः प्रतीयते । कस्तावत् मातुल?- संग्रहकारस्यकं नाम 'दाक्षायण' इत्यासीत् । तथा चोक्तं 'शोभना खलु दाक्षायणस्य संग्रहस्य कृतिः । अपरञ्च महाभाष्ये ( २।३१६६ । काशिकायाञ्चक ( ६।२।६९ )मुदाहरणमस्ति- 'कुमारी दाक्षः'। अत्र दाक्षायणमेव 'दाक्षिः' इति नाम्न्या स्मृताऽस्ति । प्रतीयते यत् पाणिनेः 'पाणिन' 'पाणिनि' गोत्र-युवप्रत्ययान्तत्वाच्च द्वे नामन्यास्ताम् तद्वत् संग्रहकारस्य व्याडेरपि दाक्षि दाक्षायणश्चेति नामद्वयमासीत् । एतेन पाणिनेर्मातुल: सुप्रसिद्धः संग्रहकारो व्याडि. रासीद, तस्य च 'दाक्षि' 'दाक्षायण' इति नामद्वयमथाप्यासीत् । 'व्याडि' इति पदं क्रोड्यादिगणे पठितमस्ति तदनुसारं व्याडे भगिन्याः नाम 'व्याडी' इति भविष्यति । परञ्चान्ये ग्रन्थकाराः संग्रहकारं व्याडि पाणिनेः मातुलेयः ( मातुलपुत्रः ) इति स्वीकुर्वन्ति । तदन्ये न मन्यन्ते । ते व्याडेरेव दाक्षि दाक्षायणश्चेति नामद्वयं दाढनोद पोषयन्ति । अलमत्र विवादेन । । पाणिनेः अनुजः- इत्यस्मिन् विषये ग्रन्थेषुल्लेखा एव प्रमाणम् । तत्र ऋक्सर्वानु क्रमण्याः वृत्तिकारेण षड्गुरुशिष्येण वृत्तो 'भगवता पिङ्गलेन पाणिन्यनुजेन' इति प्रतिपाद्य तथा च श्लोकबद्धायाः पाणिनीयशिक्षायाः 'शिक्षाप्रकाश'नाम्न्याष्टीकायाः रचयित्रा छन्द-सूत्रकारो पिङ्गलः पाणिनेः अनुज इति प्रख्यापितः ।। पाणिनेः शिष्या:-महावयाकरणस्य व्याकरण प्रणेतुर्महामुनेः पाणिनेः कियन्तः शिष्या आसन् इति गणयितुं न पारयामो वयम् । वस्तुतः द्वौ प्रकारको शिष्यो भवतः । प्रत्यक्षशिष्यः अप्रत्यक्षशिष्यश्च । तत्र तावत् प्रत्यक्ष शिष्याणां विषये यत्किञ्चिद् विचारयामः । भगवता महर्षिणा पाणिनिना स्वशास्त्रस्य प्रवचनमनेकवारं स्वशिष्यान् प्रतिकृतमिति महाभाष्याध्ययनेन ज्ञायते । काशिकायाञ्चोदाहरणद्वयं प्राप्यते- 'पूर्व पाणिनीयाः' 'अपरपाणिनीयाश्च'। इत्यनेन ज्ञायते यत्-पाणिनेः शिष्यपरम्परा भागद्वये विभक्ताऽऽसीत् । अपरञ्च पाणिनीयसूत्रपाठस्य लघुः वृद्धश्चेति द्वौ पाठौ प्राप्नुतः । अत्र सम्भाव्यते यत्---द्वयोः शिष्यपरम्परयोः सम्बन्धोऽष्टाध्याय्याः द्विविध पाठयोः प्रवचनेन भवेत् । अन्यच्च-महाभाष्यस्य 'उपसेदिवान् कौत्सः पाणिनिम्' इत्युदाहरणेन ज्ञायते यत्-पाणिनेः एकस्य शिष्यस्य नाम आसीत् 'कौत्सः' । संस्कृत वाङ्मये त्वनेके कौत्साश्चर्चिताः सन्ति, तेष्वेको वरतन्तुशिष्योऽप्यासीत् । पाणिनेः शिष्यः कौत्सः कुत्रत्य आसीदित्यधुनापि न ज्ञायते। पाणिनेनियासस्थानम् - एषां देशादिविषये परिज्ञानं तत्तद्ग्रन्थेषु उल्लेखा एव प्रमाणम् । काशिकायाः पैलादिगणे ( २।४।५९) 'शालाङ्कि' इति पदस्य स्थितत्वात् सुस्पष्टं भवति यत्-गोत्रमिदं प्राग्देशीयं नास्ति । एतेनानुमानं भवति यत्-प्राग्देशात् भिन्न देशः एषां निवासस्थानमासीत् । अपरञ्च पाणिनेः 'शालातुरीय'नाम्नः आधारं स्वीकृत्येति कथनीयो भवेद्यत्-पाणिनेः पूर्वजाः शलातुर ग्रामस्य निवासिन आसन् । एतत्स्थानं पुरातत्त्वविदा मते-अटकस्योपकण्ठं 'लाहुर' ग्राम एव प्राचीनः 'शलातुरः' विद्यते। अन्यच्च-अष्टाध्याय्याः उदाहरणः सुस्पष्ट प्रतीयते यत्-पाणिनिः बाहीकदेशस्य लघुस्थानेभ्योऽपि परिचित आसीत् । इत्यनेनेति तु स्वीकर्तव्य एव भवति यत्--पाणिनिः बाहीकदेशस्याथवा तन्निकटवर्तिनः स्थानस्य निवासी आसीत् । पाणिनेः समयः - महर्षिः पाणिनिः कस्मिन् समये बभूवेत्यद्यापि ऐतिहासिकः अनुसन्धानपरायणविद्वत्सु अनेके मतभेदास्तिष्ठन्ति । पाश्चात्यविद्वद्भिर्बहुप्रयासेनेसवीय पूर्व चतुर्थशतकादारभ्य षष्ठशतकपूर्वमस्य काल: स्वीकृतः। अन्तःसाक्ष्यर्बहिर्भूतैः साक्ष्यश्चानेकविधैः प्रमाणः स्वीये व्याकरणशास्त्रस्येतिहासे पण्डितप्रवरा: श्रीमन्तो युधिष्ठिरमीमांसकाः प्रमाणयन्ति यत्-सामान्यतया पाणिनेः कालो वैक्रमाव्दात् २९०० वर्ष पूर्वमासीदिति । एतदेव हि नहि---अस्मिन् विषये विभिन्नानि मतान्युप तिष्ठन्ते । तेषु कानिचित् मतानि यथा--सर्वश्रियः सत्यव्रतसामश्रमिणः २४०० ईसवीयपूर्वम्, गोल्डस्टुकरस्य ७०० ई० पू०, बेलवलकरस्य ७०० ई० पू०, भाण्डार करस्य ७०० ई० पू०, वासुदेवशरण-अग्रवालस्य ५०० ई० पू०, मैक्डोनलस्य ५०० ई० पू०, मोक्षमूलरस्य ३५० ई० पू०, वेबरस्य ३०० ई० पू० कीथस्य च ३०० ई० पू० । तथाप्यस्य निष्कर्षः यथावदस्ति । विदुषां प्रत्यनोऽद्यापि तिष्ठति । पाणिनेः जीवनवृत्तम्- अतीव खेदजनकोऽयं विषयो यत् महनीयस्यास्य पाणिनेः जीवनवृत्तमद्याप्यज्ञातमेव । अस्मिन् विषये ग्रन्थानामुद्धरणान्येव शरणम् । महाभाष्यस्य सङ्केतानुसारं पाणिनेः कुलमतीव समृद्धमासीत् । तस्यैकमुदाहरणमस्ति--'ओदनं पाणिनीयाः', विद्वांसोऽस्योदाहरणस्याशयं निःसारयन्ति यत्-पाणिनिप्रोक्तस्य व्याकरणस्याध्येतृभ्यश्छात्रेभ्य ओदनस्यापि व्यवस्थाऽऽसीदिति । एतेनास्य समृद्ध त्वं सूच्यते । अपि च पाणिनेः मातामहकुलमपि समृद्धमासीत् । इत्येव नहि--एतदतिरिक्तं विद्या-वैभवदृष्टया एतद् कुलद्वयमतीव समृद्धमासीत् । महात्मनो व्याडे: बहुविध शास्त्रप्रवचनं दूरादूरं सुप्रसिद्धमासीत् । तेषां संग्रहग्रन्था ध्येतृणां विद्वत्सु सविशेषा ख्याति रासीत् । विद्वांसो ब्राह्मणाः स्वदुहितृणां विवाहः संग्रहशास्त्रनिष्णातैः युवकैः सह कतुं लालायिता भवन्ति स्म । अत एव परवतिकालेऽपि सैपा स्थितिः विद्यमानाऽऽसीत् । तथा चाधुनिके काले 'अचीकमत् यो न जानाति यो न जानाति बर्बरी। अजर्घा यो न जानाति तस्मै कन्या न दीयते ॥ इति कस्यापि विदुषः । एतदतिरिक्तं किमपि जीवनवृत्तं नोपलभ्यते । परञ्चाश्चर्यविषयोऽयं विद्यते यत् महिम्ना मण्डितस्य महतो महर्षेः पाणिनेः जीवनस्यान्तिमवृत्तान्तस्य ( घटनायाः) सङ्केतो न जाने कथं सुरक्षितस्तिष्ठति । तत्र सङ्केतस्थानं यथा पञ्चतन्त्रे समुद्धत मस्ति-सिंहो व्याकरणस्य कर्तुरहरत् प्राणान् प्रियान् पाणिनेः' । एतेन ज्ञायते यत्-पाणिनेः प्राणान् सिंहो जहारेति । अत्रैव श्लोके पाणिनेः अनुजस्य पिङ्ग लस्य मत्योरपि वर्णनं विद्यते । तथा च मकरेण समुद्रतटे पिङ्गलो निगलिप्तः । भागिनेय मातुलयोर्म पुनितान्त खेदमावहति । पाणिनीयवैयाकरणेषु वयं किं वदन्ती विद्यते यत्--पाणिनेः मृत्युः त्रयोदश्यामभूत् । मास-पक्षयोश्चाज्ञानात् प्राचीना वैयाकरणा: प्रतित्रयोदशीमनध्यायत्वेनामनन्ति । त्रयोदश्यां तिथौ पठन-पाठनादिकं वर्जयन्ति । पाणिनिप्रणीता ग्रन्थाः - अधुना लोकविश्रुतस्य महर्षेर्पाणिनेस्तेषां ग्रन्थानामत्र चर्चा विधीयते याभी रचनाभिस्तेऽमराः सजाताः । तेषां कीर्तिविश्वे प्रसृता । तत्रादौ व्याकरणस्य--पाणिनीयव्याकरणस्य सामान्यं नाम 'शब्दानुशासनम'स्ति । अस्मिन् शब्दानुशासने ( काशिकायाम् ) अष्टावध्यायाः सन्ति, तस्मादियं 'काशिका' 'अप्टा ध्यायी' इति नाम्न्या सुप्रसिद्धा विद्यते। अपि चाष्टाध्यायेषु विभक्तत्वादियं काशिका 'अष्टक' इत्यपि नाम भजते । प्रत्येकस्मिन् अध्याये चत्वारः पादा भवन्ति । एवं सहस्र चतुष्टयसूत्राणि तत्र सन्ति । महर्षिणा पाणिनिना स्वव्याकरणं मुख्यरूपेण लोकभापायां ( संस्कृते ) लिखित मस्ति । सहैव वैदिकभाषाया नियमानामपि संक्षेपेण निदर्शनं कृतम् । अस्मात् कारणात् व्याकरणमिदं लोक-वेदयोः प्रातिनिध्यं करोति। पाणिनीयव्याकरणस्य सर्वतोऽधिकं वैशिष्टय मस्ति--स्वरप्रकरणम् । उदात्तादिस्वराणां शब्दार्थेन सह घनिष्ठः सम्बन्धो विद्यते । स्वरपरिवर्तनेनार्थे परिवर्तनं जायते । इदानीं काले यद्यपि ( लोक भाषा ) संस्कृतादुदात्तादिस्वराणां लोपोऽभवत्, वैदिकग्रन्थेभ्यश्च स्वरचिह्नानि लुप्तानि, तथापि पाणिनेः स्वरशास्त्रे या सूक्ष्मेक्षिका वर्तते ( स्वरे विशेषः महती सूक्ष्मेक्षिका वर्तते सूत्रकारस्य--काशिकायाम् ४।२।७४ ), तेन ज्ञायते यत्--तस्मिन् काले उदात्तादि स्वराः व्यवहार्या आसन् । सामान्यजना अपि--उदाहरणे स्वराणां परिचयं रक्षन्ति स्म । तथा हि--व्यासनद्याः दक्षिणे तटे दत्तनिर्मितेभ्यः कूपेभ्य 'अन्तोदात्त'शब्दस्य प्रयोगो भवति स्म। उत्तरीयतटस्य च कूपेभ्यः 'आधुदात्त' शब्दस्य प्रयोग उपलभ्यते । एवञ्च यदि पाणिनिः उत्तरवर्तिनां वैयाकरणानामिव स्वरशास्त्रस्योपेक्षां कुर्यात्तदा तस्य व्याकरणस्य न्यूनातिन्यूनश्चतुर्थांशो भागो लघुत्वेन स्यात् । अन्यच्च लोकभाषायां स्वराणामव्यवहारेऽपि वैदिकग्रन्थेषु अस्य शास्त्रस्य महती उपयोगिता विद्यते । अष्टाध्यायी- महामुनेः पाणिनेः अयमेको तादृशो ग्रन्थो विद्यते, येनास्य ख्यातिः सर्वत्र प्रसृता वर्तते । अपरञ्चाष्टाध्याय्याः सूत्रपाठस्य पौर्वापर्यमियत् सुसम्बद्धमस्ति यत्-तेषु सूत्रेषु कान्यपि सूत्राणि इतस्ततो परिवर्तने कृते सति ग्रन्थकारस्य समस्तं प्रयोजनमेव नष्टं भवति । तत्र पाणिनिना अनुवृत्तेः पौर्वापर्यक्रमस्य च विषये सविशेष ध्यानं प्रदत्तम् । अनुवृत्तेः सूत्रक्रमेण सम्बन्धत्वात् अध्येतारं वृत्त्यनुपाठस्यावश्यकता न भवति । कार्यदृष्टयाऽपि पौर्वापर्यस्य दृढः सम्बन्धो विद्यते । 'विप्रतिषेधे परं कार्यम्' 'पूर्वमासिद्धम्' इत्यनयोनियमाः सूत्रपाठे किञ्चिदपि परिवर्तने कृते सति विरोधा उपस्थिता भवन्ति । सत्यपि काठिन्ये पाणिनीयवैयाकरणाः सिद्धान्तकौमुद्यादि प्रक्रिया ग्रन्थानामाधारमाधुत्य व्याकरणास्याध्ययनाध्यापनादिकं कथं कुर्वन्तीति न जाने । पाणिनिना स्वशब्दानुशासनस्य परिशिष्टरूपाणि-'धातुपाठः', 'गणपाठः', -- 'उणादिसूत्रम्', 'लिङ्गानुशासनम्' इत्येतानि चतुःसंख्यकानि पुस्तकानि च विरचितानि । केचन विद्वांसः 'उणादि'ग्रन्थं शाकटायनस्य कृतिमामनन्ति । उणादिसूत्राणां दौ प्राचीनौ पाठौ स्तः । तत्र प्रथमः पञ्चपादी पाठः, द्वितीयश्च दशपादी पाठः । अन्यच्च पाणिनिना स्वाष्टाध्याय्याः वृत्तेरपि प्रवचनं कृतम् । एतच्च बहुभिः प्रमाणः व्याकरणशास्त्रस्येतिहासे विद्वद्वरेण याज्ञिकेन संसाधितमिति । पाणिनीयशिक्षा- 'शिक्षा' वेदाङ्गस्य प्रथममङ्गम्। अस्याञ्च वर्णानां यथा विहितमुच्चारणं कथं कर्तव्यमित्यस्य विषयस्य सूक्ष्मरूपा विवेचना विद्यते । अस्मिन् समये पाणिनि-नाम्न्या एका श्लोकबद्धा शिक्षा प्रचलिता विद्यते । एतस्याः शिक्षायाः पाठद्वयमुपलभ्यते । एकस्मिन् त्रिंशत् श्लोकाः सन्ति, द्वितीये च षष्टिपरिमिताः । शिक्षाप्रकाशनाम्न्याष्टीकाया रचयितुर्मते श्लोकबद्धायाः शिक्षाया रचना पाणिनेः अनुजेन पिङ्गलेन कृताऽऽसीत् । अस्याः श्लोकवद्धायाः शिक्षायाः प्रथमश्लोकेन विदितो भवति यत्-पाणिनिना शिक्षाग्रन्थोऽवश्यमेव विरचितो भवेत् । तस्यैवाधारेऽस्य ग्रन्थस्य रचना बभूवेति । श्लोकबद्धायाः शिक्षायाः समधिक प्रसारत्वात् मूलरूपा पाणिनीय शिक्षा लुप्तप्रायाऽभूत् । अपरञ्च पाणिनेः मूलशिक्षा ग्रन्थस्योद्धारस्य श्रेयः स्वामिनं दयादन्दसरस्वती विद्यते । महता प्रयत्नेन तैः १८७९ ईसवीये वर्षेऽस्य शिक्षाग्रन्थस्यैको हस्तलेखः सम्प्राप्तः, १८८० ईसवीये च हिन्दी भाषाव्याख्यया तह प्रकाशितश्च । इयं शिक्षा श्लोकबद्धा विद्यते । अस्यामष्ट प्रकर णानि सन्ति । जाम्बवती-विजयः- 'आदौ व्याकरणं काव्यमनुजाम्बवतीजयम्' इत्यनेन जाम्ब वतीविजयस्य ख्यापनं सिद्ध यति । महाभाष्यकारेण पतञ्जलिना 'व्याकरणस्य' लक्षणं कुर्वता लिखितं यत्-'लक्ष्यलक्षणे व्याकरणम्' । अतो यत्र पाणिनिना शब्दानां लक्षणेभ्यः 'अष्टाध्यायी' विरचिता, तत्र तेषां लक्षणानां लक्ष्यानां परिज्ञानाय जाम्बवतीविजयकाव्यस्यापि रचना कृता । अस्मिन् काव्ये श्रीकृष्णस्य पाताले प्रविश्य जाम्बवत्याः विजयस्य परिणयस्य च कथा वर्णिता विद्यते । अतोऽस्यापरं नाम पाताल विजयोऽप्यस्ति । अस्यानेके श्लोकाः श्लोकांशो वा विविधग्रन्थेषुद्धताः सन्ति । एभिरुद्ध रणयिते यदस्मिन् महाकाव्ये न्यूनातिन्यूना अष्टादश सर्गाः अवश्य मेवासन् । अस्मिन् विषये डॉक्टर पीटर्सनप्रभृतयः पाश्चात्यविद्वांसस्तदनुगामिनश्च भण्डारकरादयो भारतीया विद्वांसोऽपि अस्य काव्यस्य लालित्यपूर्णां सरसां रचना मवलोक्य कथयन्ति यत्-एतत् काव्यं सूत्रकारस्य पाणिनेः रचना नैव भवितुमर्हति । यतो हि-शुष्कानां कर्णकटुत्वदोषयुक्तानां सूत्राणां रचयिता जनः एतादृशो लालित्य पूर्णः सरसश्च ग्रन्थः कथङ्कारं निर्मापयेत् ? पाश्चात्यानामियं कल्पना सर्वथा प्रमाण शून्या विद्यते । अन्यच्च-एकस्यैव विद्वज्जनस्य विभिन्न विषयाणां रचनासु भाषा भेदोऽवश्यमेव भवति । प्रत्यक्षमिदं दृश्यते । अतो भाषाभेदसदृशस्य बलहीनस्य स्वकल्पितस्य मिथ्या निकषस्याधारे आधृतं पाश्चात्यमतं सर्वथा हेयं गर्हणीयञ्च भवति । भारतीये संस्कृतवाङ्गये जाम्बवतीविजयं निःसन्दिग्धरूपेण सूत्रकारस्य पाणिनेरेव रचना स्वीकृता विद्यते । किम्बहुना-स्वयं महाभाष्यकारेण पतञ्जलिना महाभाष्ये पाणिनिः कवित्वेन चर्चितः । इत्येव नहि-ऐतिहासिकविदुषा राजशेखरेण, श्रीधरेण, क्षेमेन्द्रेण, शरणदेवेन च सूत्रकारः पाणिनिः एव महाकाव्यस्य र प्रख्यापित। महाराजसमुद्रगुप्त विरचिते श्रीकृष्णचरित्रे यद्यपि ग्रन्थस्य खपिता पाणिनेः वर्णनस्यांशो नष्टस्तथापि मुनेः कात्यायनस्य महाकवेर्माघस्य च । पाणिनेः काव्यकारस्य निर्देशः समुपलभ्यते । एभिः प्रमाणैश्चिन्त्या: खल वैदेशि विद्वांसः । इत्यलं पल्लवितेन ।। द्विरूपकोषः - लन्दनस्थितस्य ‘इण्डिया आफिस'स्य पुस्तकालये ७८९० संग कस्यको कोषग्रन्थोऽस्ति । अस्मिन् केवलं ६ पत्राणि सन्ति । ग्रन्थस्यान्ते लिखित मस्ति-इति पाणिनिमुनिना कृतं द्विरूपकोशं सम्पूर्णमिति । अयं कोषः सूत्रकारस्य पाणिने कृतिविद्यतेऽन्यस्य वा' इति अज्ञातमस्ति । पूर्वपाणिनीयम्- एतन्नाम्नः एकः २४ सूत्रात्मको ग्रन्थः कतिपयवर्षपूर्वं सौरा ष्ट्रात् ( काठियावाड ) प्रकाशितो विद्यते । अस्यानुसन्धाता सम्पादकश्च श्री पं० जीवा राम वैद्यः वर्तते । एष ग्रन्थस्तेन पाणिनिकृतसिद्धयर्थमनेकानि कारणान्युपन्यस्तानि परञ्च तानि सर्वाणि कल्पना प्रसूतानि सन्ति । कात्यापरपर्यायः कात्यायनः व्याकरणशास्त्रविदुषां समवाये पाणिनीयव्याकरणस्य महन्महत्त्वं विद्यते । तत्र पाणिनि-कात्यायन-पतञ्जलीनां त्रयाणां मुनीनामुच्चैः स्थानमस्ति । इमे मुनयः म्याकरणस्य विशिष्टा व्याख्यातारः सन्ति । तत्रापि पाणिनिस्त्वस्य व्याकरणस्य प्रवर्तक एव । परवर्तिवैयाकरणा एतान् प्रणम्यैव ग्रन्थ रचनां कुर्वन्ति । यथा सिद्धान्तकौमुद्याः रचयित्रा श्रीमता भट्टोजिदीक्षितेन कौमुद्याः मङ्गलाचरणावसरे प्रणमितं मुनित्रयम् । तद्यथा - मुनित्रयं नमस्कृत्य तदुक्तीः परिभाव्य च । वैयाकरणसिद्धान्तकौमुदीयं विरच्यते ॥ एतेन सिद्धयति यत्-एते मुनयः क्रमेण प्रमाणभूता: सन्ति-'यथोत्तरं मुनीनां प्रामाण्यमिति दिशा । एषां त्रयाणां मुनीनां मध्ये कात्यायनो मध्यमस्थानीयः । वृत्ति रचनायामस्य वृत्तिकारस्य कात्यायनस्य यथा प्रसिद्धिस्तथाऽन्येषां न। अत्रैतदपि ध्यातव्यं यत्-सुप्रसिद्ध महाभाष्ये पतञ्जलिना कात्यायनकृतवार्तिकानामेवविशेषतो व्याख्यानं कृतम् । अस्य महामुनेः अनेकानि नामान्युपलभ्यन्ते । तत्र पुरुषोत्तम देवेन स्वकीये 'त्रिकाण्डशेषे' कोशग्रन्थे पञ्च नामानि निर्दिष्टानि, तद्यथा-कात्यः, कात्यायनः, पुनर्वसुः, मेधाजित, वररुचिश्चेति । अत्र तनिर्दिष्टानां नाम्नां यथाक्रम विवरणमुपस्थाप्यते - कात्यः - गोत्रप्रत्ययान्तमिदं नाम विद्यते । एतच्च पतञ्जलिना स्वमहाभाष्ये वार्तिककाररूपेण निर्दिष्टम् । तच्च यथा-'प्रोवाच भगवान् कात्यस्तेनासिद्धिर्यणस्तु ते' अत्र 'कात्य'नाम्नैव कात्यायनस्य ग्रहणम् । अपरञ्च बोधायनश्रौतसूत्रेऽप्येतनाम समुपलभ्यते। कात्यायन:- यथा पूर्वमेव प्रतिपादितं यत् कात्य एव कात्यायन इति । एतद्विषये विदुषां मतमस्ति यत्-गोत्रप्रत्ययान्तमिदं नाम विद्यते । अस्य नाम्नः संसाधनं भवति-'जीवति तु वंशे युवा' इति पाणिनिसूत्रेण वंशे पिता-पितामहादी जीवति सति पौत्रादेर्यदपत्यं तस्य 'युवसंज्ञा' भवति । तथा च 'वृद्धस्य च पूजायाम्' इत्यनेन वार्तिकेन पूजायामित्यस्मिन् अर्थे गोत्रापत्यस्यैव युवसंज्ञा जायते, तेन–कतस्य युवापत्यं = कात्यायन इति सिद्धयति । अस्योद्धरणं महाभाष्ये ( ३।२।११८) 'न स्म पुराऽनद्यतन इति ब्रुवता कात्यायनेनाह' इति । पुनर्वसुः - यद्यप्यस्य नाम्न: प्रामाणिकी स्थिति!पलभ्यते तथापि प्राप्तसङ्केता. नुसारेण यत्किञ्चिदुपस्थाप्यते । पुनर्वसुरित्यस्माज्जातः पुनर्वसुः । भाषावृत्तावस्यो ल्लेखो यथा--'पुनर्वसुर्वररुचिः' इत्येव प्राप्यते । यत्तु महाभाष्ये 'पुनर्वसू च माणवको' इत्युपलभ्यते तत्तु कात्यायनं न स्वीकरोति । मेधाजितः - कात्यायनस्य अस्य पर्यायस्य त्रिकाण्डशेषे कोषे एव नाम्ना दग्गोचरीभवति नान्यत्र । वररुचिः- कात्यायनस्यास्य नाम्नश्चर्चा बहुत्र विद्यते । तत्र महाभाष्ये पतञ्ज लिना वाररुचकाव्यस्य चर्चा कृता। वाररुचे: काव्यस्यापरं नाम स्वर्गारोहणकाव्य मिति । महाराजेन समुद्रगुप्तेन कृष्णचरिते स्वर्गारोहणकाव्यस्य रचयिता वररुचिरिति स्वीकृतः । सोऽयं वररुचिः कात्यायन एव । तद्यथा अस्योल्लेखः कृष्णचरिते-- 'य: स्वर्गारोहणं कृत्वा स्वर्गमानीतवान् भुवि । काव्येन रुचिरेणैव ख्यातो वररुचिः कविः ॥ अपरञ्च-- 'न केवलं व्याकरणं पुपोष दाक्षीसुतस्येरितवार्तिकर्यः । काव्येऽपि भूयोऽनुचकार तं वै कात्यायनोऽसौ कविकर्मदक्षः ॥ अन्यच्च-अस्मिन् विषये ख्यातिप्राप्ताः मोक्षमूलर( मैक्समूलर )महोदयाः प्राकृतप्रकाशकारं वररुचि कात्यायनञ्चैकमेव स्वीकुर्वन्ति । लन्दनस्थिते 'इण्डिया हाउस पुस्तकालये' स्थितायां सर्वानुक्रमण्यां 'अत्र शौनकादिमतसंग्रहीतुर्वररुचेरनु क्रमणिका' इत्यनेन पाठेन ते भ्रान्ताः । एवञ्च मेदिनीकोशे उक्तमस्ति 'कात्यायनो वररुचौ विशेषे च मुनेः पुमान्' एतेन प्रमाणितो भवति यत्--द्वावप्येक एवेति निश्चितम् । अत्रानेकविधाः किंवदन्त्यः प्रसिद्धाः सन्ति; केचिद्वदन्ति-वररुचिः वासवदत्ताप्रणेतुः सुबन्धोर्मातुलोऽयम् । केचिच्च विश्वसन्ति यत् वररुचिः हर्ष विक्रमादित्यस्य समकालिक आसीत् । परञ्च पाणिनि-सूत्राणां वार्तिककाराः पूर्वोक्त कात्यायनाद्भिन्नाः प्रतीयन्ते। एतदेव हि नहि कदाचित् केऽपि कथयन्ति यत्--- कात्यायन: भाष्यकारस्य पतञ्जले: समकालिक आसीत् । केचन द्वयोर्भेदमामनन्ति, कथयन्ति च-कात्यायनः वररुचेः आचार्यः । मतद्वयमिदमस्वीकार्यमस्ति । कात्या यनस्य विषये एतत्तु कथनीयमेव यत-- अयं पाणिनेः पश्चात् पतञ्जलेश्च पूर्वमेवासीत् । श्रूयतेऽनुमीयते च यत्-कात्यायननामकः कश्चिदेको जनः भगवतः बुद्धस्य शिष्योऽप्यासीत्, परञ्चाश्चर्यस्य विषयोऽयं यत्--ख्यातनाम्ना वैदिक ऋषिणा की सह अस्य बुद्ध शिष्यस्य कात्यायनस्य कः सम्पर्को भविष्यति । तेजस्तिमिरयो. धिकरण्यं कुतः । कात्यायनेन मुनिना पाणिनेः व्याकरणस्यातिरिक्तं शव संहिताया माध्यन्दिनप्रातिशाख्यस्य सर्वानुक्रमण्याः वैदिककल्पसूत्रस्य च रचना गोल्डस्टूकरस्य कथनमस्ति यदेतैः माध्यन्दिनप्रातिशाख्यानन्तरं पाणिनेः सत्रा वार्तिकस्य रचना कृताऽऽसीत् । गोल्डस्टूकर-वेबराभ्यां द्वाभ्यामपि कात्यायनः पूर्वदेशीय इति प्रतिपादित, परञ्च विद्वन्मूर्द्धन्याः समीक्षकाः रामकृष्णगोपालभण्डारकरमहोदयाः महाभा वाक्यमेकमुद्धृत्य कथयन्ति यत्--नहि कात्यायनः पूर्वदेशीयः, अपि तु दाक्षिणाय आसीत् । कात्यायनस्य वार्तिकमेकमस्ति--'यथा लौकिकवैदिकेषु' । एतल्लक्ष्यीकत्य पतञ्जलिः कथयति--'प्रियतद्धिता हि दाक्षिणात्याः, यथा लोके वेदे च प्रयोक्तव्य वैदिकेष्विति प्रयुञ्जते । एतेन प्रमाणितो भवति यत्--कात्यायनो दाक्षिणात्य एवासीत् । इत्यलं वररुचेः कात्यायनस्य विचारप्रसङ्गे। तथा च पूर्वोक्तयोस्तृतीय. चतुर्थयोः 'पुनर्वसु-मेधाजित्' इत्यनयोर्नाम्नोः सम्बन्धे विदुषां मध्ये मतभेदस्तिष्ठति । तेषां मते--एतस्माद्भिन्नोऽयं कात्यायन इति । महाभाष्यप्रणेता पतञ्जलिः निखिलविद्यानिष्णातस्य शेषावतारस्य महाभाष्यकारस्य पतञ्जलेविषये तथा सर्वाङ्गीणमितिवृत्तं नोपलभ्यते यथा विदुषामपेक्षा विद्यते । अत्रापि समीक्षकाणां विदुषां भणितिरेव प्रमाणम् । अस्य महात्मनो महनीयकीर्तेः पतञ्जले: योगविद्यायां शब्दशास्त्रे आयुर्वेदशास्त्रे च महत्त्वपूर्णा रचनामवलोक्य यथार्यसमीक्षण केनचिद्विदुषा पद्यमेकं विरचितं तच्च यथा--- योगेन चित्तस्य पदेन वाचां मलं शरीरस्य च वैद्यकेन । योऽपाकरोत्तं प्रवरं मुनीनां पतञ्जलि प्राञ्जलिरानतोऽस्मि ॥ अस्य पद्यस्य प्रामाणिकता विषये केचन विद्वांसः सहमता: न सन्ति । परञ्चास्य प्रामाणिकता विषये विचार एव न समुचितः । अस्मिन् पद्ये पद्यकारस्य भावना द्रष्टव्या। अस्मिन् पद्ये तु केवलं महामुनेः पतञ्जलेः तत्तत् शास्त्रेषु प्रवीणतायाः, तं प्रतिश्रद्धायाश्च वर्णनं विद्यते । इति तु सुविदितमस्ति विदुषां समवाये यत् पतञ्जलि: योगशास्त्रेऽपि पारङ्गम आसीत् । अस्य पातञ्जलयोगदर्शनं सुप्रसिद्धमेव । व्याकरणशास्त्रे महाभाष्यस्य रचनां विधाय देशे-विदेशेष्वपि परां ख्यातिमधिगतवान् । एतेन महता शुष्कमत एव नीरसं कठिनं दुरवगाहमपि व्याकरणशास्त्रं सरसया वाण्या लिखितेन भाष्येण नीरसं वाक्सूत्रं रसाप्लुतमकरोत् । अहो ! वाण्या: विलासे रसोद्भति परम्परावाग्देवताप्रसादादेव भवति । अस्य भाष्यस्य तथा प्रचारः प्रसारोऽभवत यद ध्ययनं कृत्वा समस्ते विश्वस्मिन् विद्वांसश्चमत्कृता अभवन् । किम्बहुना महाभाष्येति शब्दोच्चारणेनैव पातञ्जलमहाभाष्यस्यावबोधो जायते । महाभाष्यमिदं सर्वेषु पाणि नीयसूत्रेषु नोपलभ्यते । अध्ययनाध्यापनक्रमे विद्वांसः स्वच्छात्रान् उद्बोधयन्ति यत् - पुराकाले भोजपत्रेषु, तालपत्रेषु किंवा पिप्पलादिपत्रेषु ग्रन्थलेखनपरिपाटी आसीत्, महाभाष्यमपि प्रायः पिप्पलपत्रेषु लिखितमासीत् । कदाचिद् दैवयोगेन भगवतः पतञ्जले: आश्रमे अजः अजा वा तत्र समागत्य भाष्यलिखितानि पत्राणि तेन तया वा भक्षितानि तदारभ्यैषा जनश्रुतिः सजाता यत्-महाभाष्यमजभक्षितमिति । सूत्राणा मुपरि अनुपलब्धभाष्यस्य एतदेव। महामुनेः पतञ्जले: काल:- यस्मिन् महाभाष्ये भारतीयसंस्कृतेः संस्कृत शास्त्राणाञ्च प्रतिच्छाया पदे पदे दर्पणे दृश्यमिव प्रतिभाति, तत्प्रणेतुर्विषये एव विदुषां मध्ये कर्षणापकर्षणभावाः स्फुरन्ति । तेनैकमत्यं धारयन्ति । अस्मिन् विषये विद्वद्व रेण्याः अनुसन्धानजगति प्रवीणाः महामान्या युधिष्ठिरमीमांसकाः सादरं स्मर्यन्ते । तैः महता प्रयत्नेन, विभिन्नमतान्यालोच्य यन्मतं सुनिश्चितं तदेवादरणीयमस्माकम् । एतन्मतञ्च यथा—'चन्द्रगोमिद्वारा परिष्कृतवर्तमानपाठमाधारीकृत्य महाभाष्यकारस्य पतञ्जले: कालनिर्धारणं सर्वथाऽन्याय्यम्' । यदि मदीयप्रदर्शितः २००० वि० पू० काल: कथञ्चित् विद्वद्भयो न रोचते चेत् तथापि अमुष्यकालो विक्रमपूर्वतः १२०० वर्षाद् उत्तरकालिकः कथमपि नैव सम्भवति' इति । किं नाम भाष्यत्वम् - महाभाष्यत्वं च कथम्- सुविदितमस्ति तत्रभवतां विदुषां मध्ये यन्महामुने पाणिनेः सूत्राणामुपरि मुनिसत्तमस्य कात्यायनस्य वार्तिकपाठाः सन्ति । ये साम्प्रतं स्वातन्त्र्येण नोपलभ्यन्ते । एनमेवाश्रित्य महर्षिणा पतञ्जलिना भाष्यरचना कृता। किमिदं भाष्यमिति जिज्ञासायाम्-सहसा विष्णुधर्मोत्तरे दृष्टिपातो जायते । तस्य तृतीये खण्डे चतुर्थाध्याये भाष्यस्य सुस्पष्टं लक्षणं विद्यते । तद्यथा सूत्रार्थो वर्ण्यते यत्र वाक्यैः सूत्रानुसारिभिः । स्वपदानि च वर्ण्यन्ते भाष्यं भाष्यविदो विदुः ॥ अत्रायमाशयो यत्-सूत्रानुसारिभिः वाक्यरित्यनेन वार्तिकसम्बन्धिसर्वचनैरिति भावस्तेन पाणिनिसूत्राणामुपरि कात्यायनवार्तिकवाक्यरिति यत्र= यस्मिन् स्थले सूत्रार्थः विशदं व्याख्यानं भवति, अपि च स्वपदानि = स्ववाक्यानि यत्र वर्ण्यन्ते तत्र भाष्यत्वं भवति । महच्छब्दयोजनेन चेति सूच्यते यत् पूर्वमपि किमपि भाष्य मासीत् तस्मादपि श्रेष्ठतरं यतो हि पतञ्जलेः पूर्वमप्यनेके व्याख्यातारो वार्तिकस्या भूवन् । ते चेमे सन्ति-हेलाराजः राघवसूरिः राजरुद्रप्रभृतयः । जन्मभूमि-वंशादि परिचयः - एतयोविषये परोक्तिरेव प्रमाणम् । सुप्रसिद्धन समीक्ष केण वैयाकरणेन श्रीमता नागेशेन पतञ्जलेर्मातुर्नाम 'गोणिका' इति ख्यापितं तथा चोक्तम्-'गोणिकापुत्रो भाष्यकार' इति । विदुषां मध्ये इयं किंवदन्ती विद्यते यत् पतञ्जलेर्जन्मभूमिः गोनर्ददेशोऽस्ति । पतञ्जलेरेकमपरं नाम 'गोनर्दीय' इत्यपि कथ्यते । अयं गोनर्ददेशः कुत्रास्ति इत्यपि अनुसन्धेय एव । भण्डारकरमहोदयाः एतत्स्थानं 'गोण्डा' इत्यामनन्ति । प्राकृतव्याकरणानुसारं 'ई' इत्यस्य स्थाने 'ह' अथवा 'ड्ड' इति भवत्यतो गोनत्-गोनड्ड इत्युच्चतस्म। एतद् विपरीतं. कनिंघमस्य स्वभूगोले कथनमस्ति-गोण्डा इति संस्कृत-गौडादुद्भूतोऽस्ति । अत्र विशेषेण सम्भाव्यते यत्-संस्कृतगोनर्दशब्दादेव गोण्डा इत्यभवत् । पतञ्जलिस्तर निवासी आसीत्। काशिकाया: १।१।७५ सूत्रे वृत्तौ च गोनर्दीय, भोज यादयः कतिपयशब्दा उदाहरणत्वेन व्याख्याताः सन्ति । इमे गोनीयाः । देशवासिनः सन्ति तथा च पतञ्जलि: गोनर्दीयः कथितः अतोऽसौ प्राच्यवैय कर आसीदिति । अपरञ्च कैयटेनानेकत्र पतञ्जलि: आचार्यदेशीयः कथितः । गोला स्टुकर-वेबरयोर्मते आचार्यदेशीयस्यार्थः आचार्यदेशस्थो जनः, आचार्यश्चायं कात्यायन निर्देशवाचकः । पतञ्जलयः प्राच्यदेशीयाः आसन् अतोऽस्य सिद्धान्तस्यानुसारं कात्या यनोऽपि तद्देशीयसम्भूतो भविष्यति । अत्रेति तु पूर्वमेव सुनिश्चितं यत् कात्यायन: दाक्षिणात्य इति । अत गोल्डस्टुकरस्य मतं चिन्त्यम् । अन्यच्च--पतञ्जलेविषये प्रसिद्धिरियं वर्तते यत् -इमे किञ्चित्कालपर्यन्तं काश्मीरे वसन्ति स्म । महाभाष्या तिरिक्त तेषां पाणि निव्याकरणेऽनेकानि वार्तिकान्यपि सन्ति, येषां संज्ञा 'इष्टि' रित्यभिधीयते । अपरञ्च पतञ्जलिना स्वमहाभाष्ये व्युत्पन्नविचारनैपुण्यस्य परिचयः प्रदत्तः । कात्यायनकृताया: पाणिनिसमालोचनायाः वैधतानिरूपणार्थमेव महाभाष्यस्य रचना कृता। सत्यां पाणिनेरष्टाध्याय्याम्, सति च कात्यायनस्य वार्तिके व्याकरणस्य याऽङ्गहीनताऽऽसीत्, पतञ्जलिना . स्वमहाभाष्यस्य रचनया तत्पूरिता। वस्तुतः पातञ्जलमहाभाष्यपर्यन्तं विवरणं प्राप्येव संस्कृतव्याकरणं स्वचरमसीमासीमा यामासीत् । कैयटेन महाभाष्यस्योपरि एका टीका विरचिता, यस्याः नाम 'भाष्यप्रदीप' इत्यस्ति । तदनन्तरं नागोजीभट्टेन 'प्रदीपोद्योत'नाम्नी टीका भाष्यप्रदीपे लिखिता। तदनु टीकायाः शृङ्खला समुदिता। भर्तृहरिकृते वाक्यपदीयनामके भाष्ये एका टीका विद्यते । एतदतिरिक्तं 'कारिका' नाम्न्या एका छन्दोमयी रचना दृष्टिगोचरा भवति । वाक्यपदीयस्य द्वितीये काण्डे लिखितमस्ति यत्--पतञ्जलिना व्याडिप्रणीतं संग्रह विलुप्तप्रायं दृष्ट्वा 'सवार्तिकस्य पाणिनीयभाष्यस्य' रचना कृता । मुख्यार्थबोधकः स्फोटवादः वेदान्तिनां मते यथा 'ब्रह्मसत्यं जगन्मिथ्या' इति घोषणया जगतः मिथ्यात्वं सिद्धयति तद्वत्--वैयाकरणविदुषां मते शब्दोऽपि समुत्पत्त्यनन्तरं विनाशशीलो भवति । परश्चात्र स्फोटेन शब्दानामर्थज्ञानं जायते। किम्भूतोऽयं स्फोटः इति जिज्ञासायां विद्वांसः कथयन्ति यत्-वर्णस्य, पदस्य, वाक्यस्य वा सुस्पष्टाथों यस्य साहाय्येन स्फुटितो भवति, प्रकाशितो भवति स एव स्फोटः । अपरञ्च-अथ ज्ञानस्योपयुक्तं शक्तिशालिनं पदार्थविशेषमेव स्फोटमिति कथयन्ति, तथा च येनार्थबांध वर्णस्य साहाय्यं भवति तं वर्णस्फोटः, येन पदार्थबोधे उपयुक्तता भवति तं पदस्फोट येन च वाक्यस्यार्थबोधने क्षमता भवति तं वाक्यस्फोट इति कथ्यते । एतदेव स्कार गतं पार्थक्यमस्ति । वर्णानां समूह एव पदं भवति तथा च 'सूपतिङन्तं पदम् । व्याहरन्ति वैयाकरणाः । एवञ्च पदानां समूहो वाक्यं भवति । वर्णाः पदानि च क्षणमात्रं तिष्ठन्ति । अतोऽनेकवर्णानां पदानां वा एकस्मिन् समये समावेशो न भविष्यति । एतादशस्य समावेशस्याभावे पदस्य वाक्यस्य वा सङ्गठनं न भवितुमर्हति । परि णामतः पदार्थज्ञानं वाक्यार्थस्य शाब्दज्ञानमपि न सम्भवमस्ति । वाक्यपदीये भर्तृहरेः सुस्पष्टं मतमस्ति यत् विश्वे तादशं किमपि ज्ञानं नास्ति यत् शब्दसम्पर्केण विना तस्य जनिर्भवेत् । अतः ज्ञानमेव शब्देन सह ग्रथितं भवति । अस्यामवस्थायामर्थ बोधस्यानुकूलं स्फोटनामकमेकं पदार्थमवश्यमेव स्वीकरणीयमिति । वर्णस्फोटस्य विषये माधवाचार्यस्य मतमस्ति यत्-यो हि वर्णैरभिव्यक्तो भवेत् स एव वर्णस्फोटः । अपरञ्च वर्णसमूहस्य वाचकत्वेऽसम्भवे सति यस्याः शक्तेः साहाय्ये नार्थबोध उत्पद्यते स एव स्फोट: । तथोक्तः स्फोट: वर्णेनैव व्यक्तो भवति । अत एव विद्वांसः स्फोटमर्थप्रतीतिजनकं नित्यं शब्दविषयकमामनन्ति । अत्र शब्दो द्विधा नित्यशब्दः, अनित्यशब्दश्च । स्फोटरूपः शब्दः नित्यः प्रकृतो वा भवति । वर्णरूपः शब्दश्चानित्यो वैकृतो वा भवति । स्फोटवादिनां मतं पूर्वपक्षरूपे संस्थाप्य वर्णवादिनः ( यस्य मते वर्णादेवार्थबोधो भवति स्फोटस्य काऽऽवश्यकता ) कथयन्ति यत्-यदि वर्णसमूहा एव एकमात्रं ज्ञान गम्यविषयत्वात्--अर्थबोधमुत्पादयन्ति तदा 'नव'शब्दात् वनशब्दस्यार्थः कथं न प्रकाशितो भवति । अस्योत्तरं प्रयच्छन्त: शारीरिकभाष्यकाराः श्रीमदाद्यशङ्कराचार्याः कथयन्ति--'शब्द इति चेन्नातः प्रभवात्' इत्यनेन तेषां तात्पर्यमस्ति यत् पदान्तर्गतस्य समस्तवर्णस्य ज्ञानेनैव पदज्ञानं भविष्यति तन्न । यथा अव्याहतरूपेण कीटानामनुगमनेनैव तेषां पंक्तिरुदीर्यते, नंहि क्रमभङ्गे सति । तथैव वर्णसमूहोऽपि क्रमानुसारे णव स्थास्यन्ति तदैवार्थबोधकाः स्युरिति । अतः 'नव'शब्देन 'वन'शब्दस्यार्थबोधस्य न किमपि कारणं प्रतीयते । शारीरिकभाष्यस्य भामतीटीकायां सुगृहीतनामधेयाः वाचस्पति मिश्राः तौतिकाचार्यस्य-- यावन्तो यादृशा ये च पदार्थप्रतिपादने । वर्णाः प्रज्ञातसामर्थ्यास्ते तथैवावबोधकाः ॥ इत्येकं श्लोकमुद्धत्यास्यैव मतस्य समर्थनं कुर्वन्ति ।। अन्यच्च--वेदान्तशास्त्रे तु एतादृशः पूर्वपक्षः उत्तरपक्षश्च विद्यमानो वर्तते । एतत्सत्यम् । परञ्च महाभाष्यस्य विचारानुसारं द्वयोः पक्षयोः तर्कस्य आवश्यकता न भवति । भाष्यकाराः कथयन्ति यत्--उच्चारणस्य द्वितीये क्षणे एव वर्णस्य विनाशो जायते । अतो वर्णसमूहस्य पौर्वापर्यत्वं भविष्यत्येव नहि । अलमत्र वर्णविवादेन । तथापि स्फोटात्मकस्य शब्दब्रह्मणः साहाय्येनैव वर्णप्रत्ययस्योद्दीप्तिर्भवति । शास्त्रे कथितमस्ति-'ब्रह्मेदं शब्दनिर्माणम्' । कात्यायनस्य गुरुः मीमांसावृत्तिकार उपवर्षः वर्णवादी आसीत् । तेनैव 'शब्द इति चेत् न' इत्यस्य शारीरकभाष्ये उक्तमस्ति-वर्णा एव तु शब्द इति भगवानुप वर्षः । वर्णसमूह एव प्रतीतिमुत्पादयति। एतत्प्रकारके मते सति ते स्फोटवादस्य प्रामाण्यं न स्वीकुर्वन्ति । एषां मते--अयमेव सः शब्दः इत्याकारिकाया प्रत्यभिज्ञा भवति सैव वर्णनित्यत्वस्य प्रतिपादिका विद्यते। मीमांसादर्शने शब्दानां नित्यता-स्थापनाय जैमिनिना यानि सूत्राणि विस तानि सूत्राणि स्फोटविषये गृहीतव्यानि भवेयुः । यतो हि स्फोटपक्षमादाय यो लोचना भवेत् तदा सूत्राणां गौरवं मुस्थिरं स्यात् । अस्यामालोचनायामनेकशा समन्वयो विद्यते । जैमिनि-पतञ्जल्यादिमुनीनां मतेऽनक्यं नास्ति । स्फोटवादिनां मतमस्ति यत्-यथा द्रव्यस्य द्वौ प्रकारौ भवतः-व्यावहार पारमार्थिकश्च, तद्वत् शब्दस्यापि प्रकारद्वयं भवति-वैकृतः प्राकृतश्चेति । वा पदीये भर्तृहरेः उक्तिरियं विद्यते - स्फोटश्च ग्रहणे हेतुः प्राकृतो ध्वनिरिष्यते । वृत्तिभेदे निमित्तत्वं वैकृतं प्रतिपद्यते ।। भर्तृहरेरेतत्कथनस्य कारणं विद्यते महाभाप्यस्य व्याख्यानं; तद्यथा--'ध्रुवं कूटस्थ मविचाल्यनपायोपजनविकार्यानुत्पत्त्यवृद्धयव्यययोगि यत् तन्नित्यमिति । तदपि नित्यं यस्मिन् तत्त्वं न विहन्यते'। अत्रायमाशय:-स्फोटवादिनां हृद्गतो भावोऽयमस्ति यत्--अभिघातादिप्रयत्न यंत् श्रोत्रग्राह्यो भवति, स एव शब्दस्य वैकृतभागः कार्यभागो भवति, तथा चोपलव्धे रनन्तरं स्वयमभिज्वलितो भूत्वा यत् पदवाक्यादिबुद्धि-निर्ग्राह्यार्थविशेषमभिव्यञ्जयति स एव शब्दस्य नित्यः प्राकृतो वा भागो विद्यते । इत्थं व्याख्याने जैमिने: सूत्रमिदं स्फोटवादस्य बाधकं नास्तीति मन्ये । महामुनेः जैमिने:- 'समं तु तत्र दर्शनम्' 'सतः परमदर्शनं विषयानागमात्' 'प्रयोगस्य परम्', 'आदित्यवद् योगपद्यम्', 'वर्णान्तरमविकारः' इत्येतेषां पञ्चसूत्राणां निर्गलिताशयोऽयं विद्यते यत्-वर्णसमूह स्यान्तर्गतौ प्रकृति-विकृतिभावो न भवतः, अतः शब्दाः नित्याः सन्ति । वर्णविकारविषयकं मीमांसकानां सिद्धान्तं वैयाकरणाः न स्वीकुर्वन्ति । पाणिनि सम्प्रदाये तु प्रचलितेयमुक्ति: - वर्णागमो वर्णविपर्ययश्च द्वो चापरौ वर्णविकारनाशी । धातोस्तदर्थातिशयेन योगस्तदुच्यते पञ्चविधं निरुक्तम् ।। एतस्योदाहरणं यथा - वर्णागमो गवेन्द्राद्रौ सिंहे वर्णविपर्ययः । षोडशादौ विकारः स्याद् वर्णनाशः पृषोदरे । किञ्च-'नादवृद्धिः परा' इत्येतद् जैमिनिसूत्रस्याशयोऽयं विद्यते यत्-उच्चार कस्यानेकत्वात् शब्दस्य नादः वृद्धिमाप्नोति । अत्र जैमिनि-पतञ्जल्योरैकमत्यं तिष्ठति । स्फोट: शब्दः । ध्वनि: शब्दगुणः । कथम् । भेर्याघातवत् तद् यथा भेर्याघातो भरा माहत्य कश्चित् विंशति पदानि गच्छति, कश्चित त्रिंशत, कश्चित् त्रयस्त्रिंशत् । स्का स्तावानेव भवति ध्वनिकता वृद्धि: । अत्रेदं तात्पर्यमस्ति यत्-नादस्याथवा व भंवति परञ्च स्फोटस्तु कूटस्थस्येवाविकृतभावेन तिष्ठति । जैमिनिशबरस्वामि नादः कथ्यते-पतञ्जलिस्तमेव ध्वनिरिति समर्थयति । इत्थमुपरि यस्य । सिद्धान्तस्य प्रतिपादनमभूत, स च सिद्धान्तः न श्रुतिप्रमाणितः इति केचन प्रतिपादयन्ति, कोऽपि टीकाकारः क्वाप्युल्लेखं करोति । परञ्चैतद् कथनं केनापि प्रकारेण समुचितं नैव प्रतिभाति । महाभाष्यादौ तु अस्योल्लेखः कथञ्चित् कस्मिन्नपि रूपेऽभू देव । ‘एवं तर्हि स्फोटः शब्दः । ध्वनिः शब्दगुणः । कथं भेर्याघातवत् । यदि वयं पुराणेषु स्फोटविषयकानां मतामतानामनुसन्धानं कुर्मस्तदास्यौचित्ये दृष्टिपातस्य सम्भवः । स्मृतिविरोधस्य परिहाराय वेदमेव चरमप्रमाणरूपे स्वीक्रियते । परञ्च सिद्धान्तानुकूलोऽर्थः यदि वेदे तिरोहितोऽथवा प्रच्छन्नो भवेत्, तथा च स्मृतावपि तस्य विषये किमपि प्राप्तं न भवेत्तदा इतिहास-पुराणादिकमेव प्रमाणत्वेन स्वीकरणीयम् । 'इतिहासपुराणाभ्यां वेदार्थमुपळहयेत् । इत्येव नहि, स्कन्दपुराणे तु कथितमस्ति यत् - 'यन्न दृष्टं हि वेदेषु न दृष्टं स्मृतिबुद्धिना। उभयोर्यन्न दृष्टं हि तत्पुराणे प्रगीयते' ॥ अपरञ्च ‘महाभारतम्' एको बृहत्कायग्रन्थोऽस्ति । हरिवंशपुराणमस्यैवाङ्गस्था नीयमस्ति । 'एकाक्षरा वै सर्वे वाक्', 'ऊकारो वै वाक्', 'उकारो वागेवेदं सर्वम्' इत्यादिकं श्रुतेः तात्पर्यमादायान्तरं प्रणवस्वरूपं स्फोटात्मकं भगवन्नामलक्षितं कृत्वा कथयति–'अक्षराणामकारस्त्वं स्फोटस्त्वं वर्णसंश्रयः' । अस्य तात्पर्यमिदमस्ति यत् अक्षराणां मध्ये प्रणवस्यादि बीजमपि त्वमेवासि, एवञ्च वर्णसमूहस्याश्रयभूता स्फोटशक्तिरपि त्वमेवासि । श्रीमद्भागवतेऽपि द्वादशस्कन्धस्य षष्ठाध्याये यो हि श्लोक: 'समाहितात्मनो ब्रह्मणः' समागतस्तस्यापि तात्पर्यमिदमेव । परमेष्ठिब्रह्मणः यः सूक्ष्मतमो नाद; उत्पद्यते स एव शब्दब्रह्म विद्यते । तदा चित्त वृत्तनिराधो भवति तदा योगिनः नादरूपशब्दब्रह्मणोऽनुभवं कुर्वन्ति । अस्मादेव सूक्ष्मतमनादात् त्रिमात्रात्मक ओङ्कारः अनिर्वाच्यरूपेण स्वयं प्रकाशितो भवति । तथा च स एव नादः स्फोटस्य ब्रह्मणो वा वाचको विद्यते । अनेन प्रकारेण भागवतस्य मते वर्णसमूहः उत्पत्ति-विनाशशील: परञ्च स्फोटस्तु शब्दब्रह्मत्वात् अखण्डो नित्यश्च । वर्णानामुत्पत्तिर्भवति अतस्तेषां विनाशोऽप्यनिवार्यरूपेण भवति । इत्येतस्य प्रमाणं न केवलं भागवतपुराणे एवापितु ब्रह्माण्डपुराणेऽपि प्राप्यते । ब्रह्माण्डपुराणन्तु कथयति यत् —दन्तताल्वोष्ठादीनामाश्रयेणोच्चरितो भवति, तस्मिन् क्षणे वर्णसमूहमुत्पत्तिशील मिति कथयित्वा 'यत्कृतकं तन्नष्टम्' इति सिद्धान्तानुसारं सः विनाशशीलोऽस्ति । अतोऽत्र जिज्ञासा भवति यत्-वर्णसमूहः क्षरोऽस्ति तदा तमक्षरं कथं कथ्यते । अत्र अक्षरविधानस्य कारणमस्ति यत्--वर्णराशे: वैकृतभाग एव क्षरः = विनाशशीलोऽस्ति, परञ्च तस्य प्राकृतभागः स्फोटरूपं शब्दब्रह्मनित्यमखण्डञ्चास्ति अतोऽक्षरो विद्यते।। सांख्यदर्शने कथितमस्ति यत्--'प्रतीत्यप्रतीतिकं न स्फोटात्मकः शब्दः' । अस्मिन् स्थले व्याख्यातुजिज्ञासा. विद्यते यत्-यदि वर्णादेव प्रतीतेरुत्पत्तिर्भवति तदा अस्य मध्ये एकस्यातिरिक्तस्य स्फोटस्य कल्पनायाः काऽऽवश्यकता। वर्णेन स्फोटः, स्फोटेन चार्थस्य प्रतीतिर्भवति । अस्याः कल्पनाया अपेक्षया इदमेव समुचितमस्ति यत् - वर्णेनार्थस्य प्रतीतिर्भवति । सांख्यकाराणां मते--'यत्परः शब्द स शब्दार्थः'। मा काराणां मतममान्यमस्ति । एषां शास्त्रे प्रकृतिपुरुषातिरिक्तं ब्रह्मतत्त्वादीनां का न विद्यते । यतो हि स्फोट: ब्रह्मतत्त्वस्यान्तर्गतो विद्यते, अतो यदि सांख्ये वर्णवादी ग्रहणं स्फोटस्य चास्वीकृति रस्ति चेत् किमत्र चित्रं वैचित्र्यं वा । एवञ्च नया गित अपि सांख्यकारस्येव स्फोटवादस्यावश्यकतां न स्वीकुर्वन्ति । तेषां कथनमस्ति यत वर्णोच्चारणेन यस्मिन् समये पदस्यार्थो ज्ञायते तस्मिन् समये वर्णातिरिक्तस्य स्फोट कल्पनैव निष्प्रयोजना। तेषां मते वर्ण एव शब्दः, तथा च वर्णस्योच्चारणं भवति अतः उत्पत्तिशीलो विद्यते। 'यत्कृतकं तदनित्यम्' इति निर्देशानुसारेण शब्दस्य नित्यता न कदापि स्वीकरणीया । नैयायिकाः शब्दानामुत्पत्तिमवलोक्य शब्दानामनित्यत्वं कथयन्ति । सामान्यरूपेण दश्यते यत्-~-यस्योत्पत्तिर्भवति तस्य नाशोऽपि जायते । यथा-घटपटादीनाम् । आकाशस्योत्पत्तिर्न भवति, अत: विनाशोऽपि न जायते । नैयायिकानां मते शब्दोऽपि घटपटादिवत् निर्माणशीलोऽस्ति, अतोऽनित्यो विद्यते । नैयायिकचिन्तनधारायां पञ्चावयवाः स्वीक्रियन्ते । ते च यथा--प्रतिज्ञा, हेतुः उदाहरणम्, उपनयः निगमनञ्चेति । मीमांसायां दृष्टौ शब्दं नित्यं द्रव्यञ्च कथ्यते । शब्दस्य नित्यतायाः सम्बन्धे सन्देहस्य किं कारणम् अस्ति ? नैयायिका उत्तरयन्ति यत्-सर्वेषां वस्तूनामुत्पत्तिविनाशो दृश्येते । शब्दोऽप्युत्पत्तिशील: अतोऽनित्यो विद्यते । नित्यता बोधकत्वमेवास्य हेतुः। उत्पत्यव वस्तु विनाशशीलं भविष्यति । अस्य किं प्रमाणम् । नैयायिका घटपटादीनामुदाहरणानि प्रयच्छन्ति । तुल्यजातित्व कारणात् शब्दोऽपि घटादिवत् कृतकत्वोऽस्ति, कारणमनित्यमित्युपनयः । उपनयेनायं सिद्धान्तः सुस्थिरो यत् शब्दोऽनित्य इति । न्यायसरणिः कस्याप्यतीन्द्रियपदार्थस्य समाधाने समर्था नास्ति। श्रुतेरुच्चर्घोषणा विद्यते—'नैषा तर्केण मतिरापनेये'ति । अयमत्राशयः-तर्कबुद्धया कदापि तत्त्वस्य प्राप्ति व भविष्यति । एतस्य कथनस्य पुराणमप्यनुवदति, तद्यथा - 'अनित्या खलु ये भावा न तांस्तर्केण योजयेत् । प्रकृतिभ्यः परं यश्च तदचिन्त्यस्य लक्षणम् ॥ अर्थात् यः (भावः ) त्रिगुणातीतः स एवानित्यः । अचिन्त्यस्य पदार्थस्य सम्बन्धे तर्कबुद्धेरवतारणा व्यर्था विद्यते । स्फोटः शब्दः ब्रह्मस्वरूपो विद्यते अतोऽयं अखण्डः गुणातीतः नित्यं वस्तु विद्यते। स्फोटस्यान्यदुदाहरणं नास्ति, स्वयमेव स्वस्योपमा विद्यते । 'गगनं गगनाकारं सागरः सागरोपमः । रामरावणयोर्युद्धं रामरावणयोरिव' । भर्तृहरयोऽप्येतदेव कथयन्ति, तद्यथा - 'अनादिनिधनं ब्रह्म शब्दतत्त्वं यदक्षरम् । विवर्ततेऽर्थभावेन प्रक्रिया जगतो यतः' । व्याकरणम् वेदाङ्गानि

79800

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%20%E0%A4%9F%E0%A5%80%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%83

निरुक्तस्य टीकाकाराः

निरुक्तस्य टीकाकाराः निरुक्तशास्त्रस्य विस्तारे महद्योगदानम् अयच्छन्। साम्प्रतं निरुक्तस्योपरि सर्वाभ्यो विस्तृता सम्पूर्णा च या टीकोपलब्धा भवति सा विद्यते दुर्गाचार्यवृत्तिः । परञ्चास्य विषयस्य नेयं वृत्तिः प्रारम्भिको ग्रन्थः । एतत्तु निश्चितमेव । दुर्गवृत्तौ चतुर्षु स्थलेषु कस्यापि वात्तिककारस्य श्लोकाः उद्धताः सन्ति, प्रसंगोपात्तेन सुस्पष्टं विज्ञायते यत् तद्वातिकमस्मिन्नेव निरुक्ते आसीत् । इति तु पूर्वमपि कथितं यत्-निरुक्तं भाष्यरूपमस्ति । अतोऽस्योपरि वार्तिकस्य रचनाऽयुक्ता नास्ति । निरुक्तवार्तिकस्यास्तित्वमेकेनान्येन ग्रन्थेनापि प्रमाणिता भवति । मण्डन मिश्रेण विरचितस्य 'स्फोटसिद्धि'नामकस्य ग्रन्थस्य गोपालिकाटीकायां' निरुक्त वात्तिकस्य षट् श्लोकाः समुद्धृताः सन्ति । इमे श्लोकाः निरुक्तस्य १।२० इत्यस्य व्याख्यानभूताः सन्ति । अस्मात् कारणात् आभ्यां प्रमाणाभ्यामेष निष्कर्षः समायाति यत्-निरुक्त वार्तिकग्रन्थस्यास्तित्वमासीदेव । प्राचीनोऽयं ग्रन्थः इत्यत्रापि न कोऽपि सन्देहः । परञ्चाद्यपर्यन्तमस्य ग्रन्थस्योपलब्धता न विज्ञायते । यद्यस्य ग्रन्थस्योद्धारो भवेत् तदा वेदार्थानशीलनस्येतिहासे एकस्य महत्त्वपूर्णस्य प्रामाणिकस्य च वस्तुनः प्राप्तिर्भवेत् । तर्थव बर्बरस्वामिनष्टीकाया अपि तादृशी स्थितिवर्तते । इमे महानुभावाः स्कन्द स्वामिना पूर्वटीकाकारेषु स्मृताः सन्ति । अपि चैते दुर्गाचार्यादपि प्राचीनतरा इति विद्वांसः कथयन्ति । यावदस्य ग्रन्थस्योपलब्धिर्न भवति तावद् वयं सुनिश्चितरूपेण न कथयितुं समर्थाः यद् बर्बरस्वामिनः पूर्वनिर्दिष्टाद्वातिककाराद्भिन्ना: अभिन्नाः वा। दुर्गाचार्य: निरुक्तस्य प्राचीनोपलब्धष्टीकाकारो दुर्गाचार्य एवास्ति । परञ्चं नायमाद्यष्टीकाकारः इति सुनिश्चितम् । अनेन महता स्ववृत्तौ प्राचीनटीकाकाराणां व्याख्याया अनेकत्रोल्लेखः कृतः । वेदानामिमे कीदृशा: मर्मज्ञा आसन् इति तु दुर्गवृत्तेः साधारणपाठकानप्यनायासेन प्राप्तुं शक्यते। अस्यां वृत्ती निरुक्तस्य तल्लिखितमन्त्राणाञ्चातिविस्तरेण सह व्याख्या प्रस्तुता विद्यते । निरुक्तस्यात्र प्रति शब्दः समुद्धतः । अस्य वृत्तेः आधारमादाय समग्रस्य निरुक्तस्य शाब्दिकस्वरूपं स्थापयितुं क्षमो भविष्यति कश्चिदपि पाठकः । एषां वैदुष्येण सह नम्रताऽपि प्रशंसनीया विद्यते । निरुक्तस्य दुर्घटांशानां व्याख्यावसरे एभि: सुस्पष्टीकृतं यत्-एतादृशानां काठिन्ययुक्ताना मन्त्राणां व्याख्याने विदुषामपि मतिः कुण्ठिता रुद्धा वा जायते । वयन्तु अस्य विषये एतावन्मानं विद्यः । तथाहि तच्छब्दै रेव, यथा-- 'ईदृशेषु शब्दार्थन्यायसङ्कटेषु मन्त्रार्थघटनेषु दुरवबोधेषु मतिमतां मतयो न प्रति हन्यन्ते, वयं त्वेतावदत्रावबुध्यामहे इति ७३१ ।। अपरञ्च एभिः क्वचित्-क्वचित् स्वयमेव नूतनस्य पाठस्य योजना कृता। अनेन स्पष्टं भवति यत्--एभि: निरुक्तस्य व्याख्यायां सूक्ष्मानुसन्धानेन कार्य सम्पादितम् । अस्माकं सौभाग्येनेयं वृत्तिः अद्य समुपलब्धा विद्यते, नो चेत् निरुक्तस्य पद-पदार्थाव गमे मतिस्तिरोहिता भवेत् । परञ्च दुःखस्य विषयोऽयं वर्तते यत्-स्वनामधन्यस्य दुर्गाचार्यस्य विषयेऽस्माकमैतिहासिकं ज्ञानमतिस्वल्पमेवास्ति । इमे महाशयाः कापिष्ठल शाखाध्यायिनो वशिष्ठगोत्रिणः सन्तीति एभिः स्वयमेव निरुक्ते ४।१४ इत्यस्मिन् स्थाने प्रकटितम् । प्रत्येकाध्यायस्य समाप्तौ वृत्तेः पुष्पिकेदशी विद्यते- 'इति जम्बूमार्गाश्रम वासिन आचार्य भगवदुर्गस्य कृती ऋज्वर्थायां निरुक्तवृत्तौ अध्यायः समाप्तः । इत्यनेन ज्ञायते यत्-इमे जम्बूमार्गाश्रम-निवासिन आसन् । परञ्च स्थानमिदं कुत्रास्ति इत्यस्य समुचितोत्तरप्रदानमद्यत्वे कठिन मस्ति । डाक्टरलक्ष्मणस्वरूप महोदयास्तु एतत् स्थानं काश्मीर राज्यस्य ( प्रदेशस्य.) सुप्रसिद्ध नगरं 'जम्बू' इत्यामनन्ति । परञ्चतद्विपरीतं श्रीमतो भगवद्दत्तस्य विदुषः एतदनुमानं विद्यते यदेते गुर्जरप्रदेशस्य निवासिनः आसन् । तैमैत्रायणीसंहिताया अधिकमुद्धरणं स्ववृत्ती प्रदत्तमस्ति । प्राचीनकाले संहितेयं गुर्जरप्रदेशे विशेषरूपेण सुप्रसिद्धाऽऽसीदिति । अस्यानुमानस्य अयमेवाधारो विद्यते । - फलतो दुर्गाचार्यस्य कालनिरूपणं साम्प्रतं यथार्थरीत्या नाभूत् । अस्याः वृत्तेः सर्वतोऽधिका प्राचीना हस्तलिखिता प्रतिः १४१४ वैक्रमाब्दस्य विद्यते । अतो दुर्गा चार्यस्य कालोऽस्मात्प्राचीनः स्वीकर्तव्यः । ऋग्वेदस्य भाष्यकाराः उद्गीथमहाशयाः दुर्गाचार्यस्य वृत्त्या परिचिताः प्रतीयन्ते । आचार्योद्गीथस्य काल: विक्रमस्य सप्तम शतको विद्यते । परिणामतो दुर्गाचार्यस्य कालः सप्तमशतकादर्वाचीनो नैव स्वीकर्तव्यः । न तावत् स्वीकारयोग्य इति भावः । स्कन्दमहेश्वरः किं वा स्फन्दस्वामी एतेषां टीका निरुक्तस्यान्यटीकाकारेषु प्रकाशिता विद्यते । सेयं टीका प्राचीना पाण्डित्यविलसिता च विद्यते । इमे स्कन्द स्वामिनस्ते एव सन्ति, यः ऋग्वेदस्योपरि भाष्यं लिखितम् । एते गुर्जरप्रदेशस्य सुविख्यातायाः नगर्याः वलभ्याः निवासिनः आसन् । एषां पितुर्नाम भर्तृध्रुव आसीत् । समयश्च वैक्रमाब्दस्य सप्तमशतकस्योत्तरा? विद्यते । एषामृग्वेदस्य भाष्यं प्रामाणिक मस्ति, सहैव स्वल्पाक्षरे स्थितेऽपि सारगर्भितमस्ति । एतादृर्शविशिष्टविद्वद्भिविरचित निरुक्तटीकाऽपि स्ववैशिष्टयं स्थापयति । निरुक्तनिचयः अस्य ग्रन्थस्य रचयिता कोऽपि वररुचिर्नामधेयः। ने निरुक्तस्य साक्षाद्वतिनी व्याख्या, अपि तु निरुक्तसिद्धान्तानां प्रतिपादिका शतश्लोकानां स्वतन्त्रा व्याख्या विद्यते । निरुक्तस्यासां टीकानामनुशीलनेन वयं भाषाशास्त्रीयेष्वनेक ज्ञातव्यविषयेषु प्राप्नुमः । निरुक्ते तद्वृत्तिषु च प्रदत्तसङ्केतान् गृहीत्वा मध्ययुगस्य विद्वद्भिर्वेदभाष्यनिबन्धने साफल्यं प्राप्तम् । मध्यकालीनभाष्यकाराः स्वसिद्धान्तानां प्रकटीकरणे एभ्य: ग्रन्थेभ्यः स्फूति = प्रेरणां च प्रापुः । अस्मिन् विषये नास्ति सन्देहा वसरः । एषां ग्रन्थानामैतिहासिक महत्त्वं वेदार्थानुशीलनविषयेऽत्यधिकमस्ति । सायणा चार्यास्तु यास्कस्य दुर्गाचार्यस्य चान्यव्याख्याकाराणाञ्चाधमर्णतां धारयन्ति । तेरेतत्तथ्यं स्पष्टमेव स्वीकृतम् । सम्बद्धाः लेखाः भारतम् संस्कृतम् अष्टाङ्गयोगः हठयोगः निरुक्तम् वेदाङ्गानि

79801

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%20%E0%A4%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%83

निरुक्तशास्त्रस्य इतिहासः

निरुक्तशास्त्रस्य इतिहासः निरुक्तविषये ज्ञानं प्राप्तुं सहायकः भवति। (निरुक्तं श्रोत्रमुच्यते) षट्सु वेदाङ्गेषु निरुक्तं चतुर्थस्थानं भजते । तच्च वेदपुरुषस्य श्रोत्रमुच्यते । निरुक्तं श्रोत्रमुच्यते' इति पाणिनीय शिक्षायांस पष्टमुद्घोपितम् । अस्मिन् विपये वेदभाष्यकाराः सायणाचार्याः स्वचतुर्वेदभाष्यभूमिकायां कथयन्ति यत्- 'अर्थावबोधे निरपेक्षतया पदजातं यत्रोक्तं तन्निरुक्तम्' इति । निरुक्तस्य शाब्दिकीनिरुक्तिरेव भविष्यति--नि:शेपादुक्तमिति निरुक्तम् । अतो यदि शिक्षादीनि वेदाङ्गानि वेदस्य बाह्यानि तत्त्वानि निरूपयन्ति तदा निरुक्तं वेदविज्ञानस्यान्तरिक स्वरूपं स्पष्टतः उद्घाटयति । एतदपि अस्य वैशिष्टयं विद्यते यदन्यानि वेदाङ्गानि प्रायो विभिन्नेषु सूत्रेषु लिखितानि सन्ति, इदञ्च निरुक्तं गद्यशैली भजते । अन्यच्च वेदार्थस्यावगमे निघण्टोरनन्तरं निरुक्तमेव प्रमाणम् । निरुक्तं निघण्टोः भाष्यभूताटीका विद्यते । निघण्टौ वेदस्य काठिन्यं भजतां शब्दानां समुच्चयो वर्तते । वैदिककोश इत्यपि कथयितुं पारयामो वयम् । निघण्टो: संख्याविषये पर्याप्तमतभेदो दृश्यते । साम्प्रतं समुपलब्धो निघण्टः एक एवास्ति अस्योपरि च महर्पि-यास्कविरचितं निरुक्तमस्ति । केचन विद्वांसः यास्क ऋषिप्रवरमेव निघण्टोश्चापि रचयिता अस्तीति स्वीकुर्वन्ति । परञ्च प्राचीनपरम्पराया अनुशीलनेनेयं धारणा प्रमाणिता न भवति । निरुक्तस्यारम्भे निघण्टुं समाम्नाय इति कथितो वर्तते । अस्य शब्दस्य च या व्याख्या दुर्गाचार्यमहाभागेन कृता, तया व्याख्यया तु अस्य प्राचीनत्वमेव सिद्धयति । महाभारतस्य मोक्षधर्मपर्वणि प्रजापतिः कश्यपोऽस्य निघण्टोः रचयितृत्वेन ख्यापितो वर्तते । तथा च तत्रोक्तं यथा--- 'वृषो हि भगवान् धर्मः ख्यातो लोकेषु भारत । निघण्टुकपदाख्याने विद्धि मां वृषमुत्तमम् ॥ कपिर्वराहः श्रेष्ठश्च धर्मश्च वृष उच्यते । तस्माद् वृषाकपि प्राह कश्ययो मां प्रजापतिः' ॥ वर्तमाने निघण्टौ 'वृषाकपि' शब्दः संगृहीतो विद्यते । अतः पूर्वोक्तकथनानुसार मयमेव प्रतीयते यत्--महाभारतकाले प्रजापतिकश्यपोऽस्य निघण्टो रचयितृत्वेन ख्यापितः आसीत् । निघण्टौ पञ्चाध्यायाः विद्यमानाः सन्ति । तेषु त्रयोऽध्यायाः 'नघण्टुककाण्डं, चतुर्थाध्यायो नैगमकाण्डं, पञ्चमाध्यायश्च 'दैवतकाण्ड'मिति च कथ्यते । प्रथमतस्विष्वध्यायेषु तु पृथ्व्यादिबोधकानामनेकानां पदानामेकत्र संग्रहो विद्यते । द्वितीयं काण्डम् 'ऐकपदिक'मित्यपि कथयन्ति । 'नगम'स्य तात्पर्यमिदमस्ति यत्--एषां प्रकृति-प्रत्यययोः यथार्थावगमनं न भवति । यथोक्तमस्ति अनवगत संस्कारांश्च निगमान् । दैवतकाण्डे देवानां स्वरूपस्य स्थानस्य च निर्देशो विद्यते । निघण्टोः व्याख्याकारः साम्प्रतं (विंशतितमशतके ) निघण्टोः एकव व्याख्या समपलब्धा. तद्व्याख्यायाः कर्तुर्नाम विद्यते--देवराजयज्वा । एषां पितुर्नाम यज्ञेश्वर भी पितामहस्य च 'देवराजयज्वा' । पितामह-पौत्रयोरेकमेवनाम विद्वत्सु कोतकमावत इमे रंगेशपूर्याः सन्निकटस्य कस्यापि ग्रामस्य निवासिन आसन् । नाम्ना प्रतीयते मन सुदूरदक्षिण-निवासिन आसन् । एतेषां स्थितिकालविषये मतद्वयं प्रचलितमस्ति केचनविद्वांसः सायणादर्वाचीना: इमे इति कथयन्ति । परञ्च प्रमाणः सिध्यति यदि सायणात् प्राचीनाः सन्ति । इत्येव न्यायसङ्गतं युक्तिकरश्च प्रतिभाति । यतो हि आचार्यसायणेन स्वकृते ऋग्वेदस्य भाष्ये निघण्टुभाष्यवचनानां निर्देशः कृतोऽस्ति । अपि च देवराजयज्वनः भाष्ये एतानि वचनानि स्वल्पपाठान्तरैः सह समुपलब्धानि सन्ति । अत्रैतद्धयातव्यं यत्--अस्य भाष्यस्यातिरिक्तं न किमपि निघण्टुभाष्य विद्यमानमस्ति । अपरश्च देवराजेन स्वभाष्यभूमिकायां क्षीरस्वामिनस्तथाऽनन्ताचार्यस्य च निघण्टुव्याख्ययोः उल्लेखः कृतः । तद्यथा--इदं च क्षीरस्वामी-अनन्ताचार्यादि कृतां व्याख्यां निरीक्ष्य क्रियते । अनन्ताचार्यस्य निर्देशस्तु अत्र प्रथमत एव प्राप्नोति । क्षीरस्वामिनो मतस्य च निर्देशोऽत्र बाहुल्येन विद्यमानोऽस्ति । क्षीरस्वामिनः 'अमरकोशस्य' मान्याष्टीकाकाराः सन्ति । अपि च देवराजस्योद्धरणानि अमरकोश टीकायां ( अमरकोशोद्घाटने ) यथावदुपलब्धानि भवन्ति । अतो निघण्टुव्याख्यया देवराजस्याभिप्रायः अस्यैवामरकोशस्य व्याख्यया प्रतीयते । 'निघण्टु निर्वचनमेतस्य भाष्यस्य नाम विद्यते । भाष्यकारेण देवराजयज्वना स्वप्रतिज्ञानुसारं नैघण्टुक काण्डस्यैव निर्वचनमधिकेन विस्तरेण कृतम् । नैगमकाण्ड-दैवतकाण्डयोश्च व्याख्या स्वल्पाकारा विद्यते । अस्य भाष्यस्योपोद्घातः वैदिकभाष्यकाराणामितिवृत्तज्ञानायाकर इव प्रतीयते । सैषा व्याख्या महत्त्वपूर्णा प्रामाणिकी चोपादेया विद्यते । अस्यां व्याख्या यामाचार्यस्कन्दस्वामिनः ऋग्भाष्यात् स्कन्दमहेश्वरस्य च निरुक्तभाष्यटीकातः सविशेष साहाय्यं गृहीतमस्ति । अत्र च प्राचीनानां प्रमाणानामप्युद्ध रणमतीवरोचकं ज्ञानवर्द्धक ञ्चास्ति । सायणपूर्वत्वात् देवराजस्य व्याख्या निरुक्तेश्च सविशेष महत्त्वमस्ति। सुप्रसिद्धन तान्त्रिकेन भास्कररायेन विरचितः एकः स्वल्पाकारः ग्रन्थः समुपलब्धी भवति । यस्मिन् निघण्टोः शब्दाः अमरकोशस्य शैल्यां श्लोकबद्धाः कृताः सन्ति । येन कण्ठस्थीकरणे सौविध्यं जायते । निरुक्तकाल: निरुक्तानां समयः चिन्तनीयः विषयः। ऐतिहासिकदृष्ट्या निघण्टुकालानन्तरं निरुक्तानां समयस्य शुभारम्भो भवति । अयमेव कालो निरुक्तयुगस्य । अस्मिन्नेव युगे निरुक्तस्य वेदाङ्गत्वं सिध्यति । श्रीमती दुर्गाचार्यस्य दुर्गवृत्त्यनुसारं निरुक्तानां संख्या चतुर्दश आसीत् । तथा चोक्तं---'निरा चतुर्दशप्रभेदम्' इति । यास्कस्योपलब्धे निरुक्त द्वादश निरुक्तकाराणां नामा मतानि च निर्दिष्टानि सन्ति । अकारादिक्रमेण तेषां नामानि चेमानि सन्ति। (१) अग्रायणः, (२) औपमन्यवः, ( ३ ) औदुम्बरायणः, ( ४ ) और्णवाभः, कात्थक्यः, ( ६ ) क्रौप्टुकिः, (७ ) गार्यः, ( ८ ) गालवः, (९) तटीकिः, ") वार्ष्यायणिः, (११) शाकपूणिः, ( १२ ) स्थौलाप्टीविः, ( १३ ) योदशश्न निरुक्तकारः स्वयमेव यास्कः, चतुर्दशात्मको निरुक्तकारः कं आसीदित्यद्यापि सन्दिग्ध एव । एषां निर्दिष्टानां निरुक्तकाराणां विशिष्टस्य मतस्य परिज्ञानं निरुक्ता नामनशीलनेन सम्यक्तया भविष्यति । विशिष्टज्ञानाय 'वैदिकवाङ्मयस्येतिहासे दृष्टव्यः । एषु ग्रन्थकारेषु 'शाकपूणि' इत्यस्य मतं विस्तरेणोद्धतमस्ति । बृहद्देवताया मपि एतन्मतं निर्दिष्ट मस्ति । एवञ्च बृहद्देवतायां पुराणेषु च शाकपूणेः 'रथीतर शाकपूणि' इति नाम्ना स्मृतमस्ति । एते यास्कात् भिन्नं मतं स्वीकुर्वन्तीति विदुषामाशयः । यास्कस्य निरुक्तम् निरुक्तं वेदस्य षडङ्गेष्वन्यतममस्ति । साम्प्रतमिदमेव यास्कविरचितं निरुक्तमस्य वेदाङ्गस्य प्रतिनिधिभूतो ग्रन्थः । निरुक्ते द्वादशाध्याया: सन्ति, अवसाने च परिशिष्ट रूपे द्वौ अध्यायो स्तः । अनेन प्रकारेण समग्रः ग्रन्थः चतुर्दशाध्यायेषु विभक्तोऽस्ति । परिशिष्टे गृहीतौ द्वावप्यध्यायो अर्वाचीनौ न भवितुमर्हतः । यतो हि सायण-उव्वटी भाष्यकारी आभ्यामध्यायाभ्यां सुपरिचितावास्ताम् । तत्रोव्वटेन स्वीये यजुर्वेदभाष्ये निरुक्त समुपलब्धं वाक्यनिर्दिष्ट मिति । अतोऽयमंशः भोजराजात् प्राचीन इति स्वत एव सिद्धः । यास्कस्य प्राचीनत्वम् यास्कस्य प्राचीनतायां कस्यापि प्रकारस्य संशीतिलेशो नास्ति । इमे महानुभावा पाणिनेरपि प्राचीनतराः सन्ति । संस्कृतभाषायाः यो हि विकासः एतेषां निरुक्ते प्राप्यते, स च पाणिनीयाष्टाध्याय्यां व्याख्यातरूपात् प्राचीनतरः प्रतिभाति । महा भारतस्य शान्तिपर्वणि यास्कस्य निरुक्तकारत्वस्य सुस्पष्टो निर्देशो विद्यते । तद्यथा - 'यास्को मामृषिरव्यग्रो नैकयज्ञेषु गीतवान् । शिपिविष्ट इति ह्यस्माद् गुह्यनामधरो ह्यहम् ॥ स्तुत्वा मां शिपिविष्टेति यास्क ऋषिरुदारधीः । यत्प्रसादादधो नष्टं निरुक्तमभिजग्मिवान्' ।। इत्युल्लेखमादाय वयमिति कथयितुं समर्थाः यत् यास्कस्य कालः वैक्रमात् सप्तम अष्टम वा शतकात् पूर्वमासीत् । इत्यत्र कापि विचिकित्सा नास्ति । यास्कस्यास्य ग्रन्थस्य महनीयता अत्यधिका विद्यते । ग्रन्थस्यारम्भे यास्केन निरुक्तसिद्धान्तस्य वैज्ञानिक प्रदर्शनं कृतम् । एषां काले वेदार्थस्यानुशीलनाय अनेके पक्षाः आसन्, येषां नामानि अधोलिखितानि सन्ति । तच्च यथा--(१) अधिदैवतम्, (२) अध्यात्मम्, ( ३ ) आख्यानसमयः, (४) ऐतिहासिकाः, (५) नैदानाः, (६.) नरुक्ताः, (७) परिव्राजकाः, (८) याज्ञिकाः । प्रस्तुतेनानेन निर्देशेन वेदार्थानुशीलनस्येतिहासे प्रभावोत्पादकत्वमायाति । अपरञ्च यास्कस्य प्रभावोऽवान्तरकालीनेषु वेदभाष्यकारेषु विशेष दृश्यते । सायणेनास्याः पद्धतेः अनुसरणं कृत्वा वेदभाष्यरचनायां महत्साहाय्यं प्राण यास्कस्येमा प्रक्रियामाधुनिकभाषाविदोऽपि स्वीकुर्वन्ति । अत एव विद्वत्सु ख्यातमरित यत् यास्कसदृशो भाषावैज्ञानिको विश्वस्मिन् दुर्लभ एवेति । सर्वे भाषावैज्ञानिका यास्कस्य ग्रन्थस्य महत्त्वं स्वीकुर्वन्ति । सैषा धारणा सर्वत्र प्रसृता विद्यते। अन्यच्च निरुक्तं स्वयमेव भाष्यरूपं विद्यते, तथापि स्थाने स्थाने इयदुरूह विद्यते यत् विदुषष्टीकाकारानपि तस्यार्थपरिज्ञानाय शिरसि वेदना जायते । तथापि तस्य पाठः यथार्थरूपेण परम्परया प्राप्तो न भवति । भाषायाः काठिन्येन सह तस्य पाठा अपि स्थाने स्थाने तथा भ्रष्टाः सन्ति यत्--दुर्गाचार्यसदृशं विद्वांसमपि काठिन्य स्यानुभवो जायते । वैक्रमशतकात् बहोः पूर्व निरुक्तस्य व्याख्याकरणे विदुषां ध्यानमा कृष्टमासीत् । एतद् ज्ञानमस्मान् पतञ्जले: महाभाष्याध्ययनेनैव भवति। अष्टा ध्याय्याः ४।३।३६ इत्यस्य सूत्रस्य भाष्ये एते प्रतिपादयन्ति यत्--'शब्दग्रन्थेषु चैपा प्रभूततरा गतिर्भवति । निरुक्तं व्याख्यायते । न कश्चिदाह पाटलिपुत्रं व्याख्यायत इति' । 'न कश्चिदाह' इत्यनेन पतञ्जलेः संकेतः कं व्याख्यानं स्मारयति इत्यधुनापि न ज्ञायते । निरुक्तस्य टीकाकाराः निरुक्तस्य टीकाकाराः निरुक्तशास्त्रस्य विस्तारे महद्योगदानम् अयच्छन्। साम्प्रतं निरुक्तस्योपरि सर्वाभ्यो विस्तृता सम्पूर्णा च या टीकोपलब्धा भवति सा विद्यते दुर्गाचार्यवृत्तिः । परञ्चास्य विषयस्य नेयं वृत्तिः प्रारम्भिको ग्रन्थः । एतत्तु निश्चितमेव । दुर्गवृत्तौ चतुर्षु स्थलेषु कस्यापि वात्तिककारस्य श्लोकाः उद्धताः सन्ति, प्रसंगोपात्तेन सुस्पष्टं विज्ञायते यत् तद्वातिकमस्मिन्नेव निरुक्ते आसीत् । इति तु पूर्वमपि कथितं यत्-निरुक्तं भाष्यरूपमस्ति । अतोऽस्योपरि वार्तिकस्य रचनाऽयुक्ता नास्ति । निरुक्तवार्तिकस्यास्तित्वमेकेनान्येन ग्रन्थेनापि प्रमाणिता भवति । मण्डन मिश्रेण विरचितस्य 'स्फोटसिद्धि'नामकस्य ग्रन्थस्य गोपालिकाटीकायां' निरुक्त वात्तिकस्य षट् श्लोकाः समुद्धृताः सन्ति । इमे श्लोकाः निरुक्तस्य १।२० इत्यस्य व्याख्यानभूताः सन्ति । निरुक्तस्य महत्त्वम् वेदभाष्यकारस्य सायणाचार्यस्य मतानुसार निरुक्तस्य लक्षणमस्ति-'अर्थाऽवबोधे निरपेक्षतया पदजातं यत्र तद् निरुक्तम्' अत्रायमाशयो विद्यते यत्-अर्थज्ञानाय स्वतन्त्ररूपेण यः पदानां संग्रहः स एव निरुक्तमिति कथ्यते । श्रीमदुर्गाचार्यस्य स्ववृत्ती निरुक्तविषये कथनमस्ति यत् 'प्रधानं चेदमित रेभ्योऽङ्गेभ्य: सर्वशास्त्रेभ्यश्च अर्थपरिज्ञानाभिनिवेशात् । अर्थो हि प्रधानः, तद्गुणः शब्दः, स च इतरेषु व्याकरणादिषु चिन्त्यते । यथाशब्दलक्षणपरिज्ञानं सर्वशास्त्रेषु व्याकरणात् । एवं शब्दार्थनिर्वचनपरिज्ञानं निरुक्तात्' इति । अपरञ्च कल्पे मन्त्राणां विनियोगस्य चिन्तनं भवति । यः मन्त्रः यमर्थं शब्दतः संस्कारे समर्थो भवति, तत्रैव तस्य प्रयोगो भवति । अनेन प्रकारेण कल्पोऽपि मन्त्राणामर्थानुसन्धानस्योपरि विनियोगस्य विधानं करोति । अतो निरुक्तं कल्पादपि अधिकस्य महत्त्वस्य विद्यते । अत्र चायं निष्कर्षः शब्दस्य लक्षणन्तु व्याकरणानुसारं क्रियते, परञ्च शब्दार्थयोश्च निर्वचनस्य ज्ञानं निरुक्तेनैव भवति । अनेन प्रकारेण निरुक्तं वेदार्थज्ञानाय नितान्त मावश्यकमस्ति । अपि चेदं व्याकरणशास्त्रस्य पूरकमस्ति । निरुक्ते वैदिकशब्दानां निरुक्तिविद्यते । निरुक्तिशब्दस्य चार्थो भवति व्युत्पत्ति रिति । निरुक्तस्येदं सर्वमान्यं मतमस्ति यत्-प्रत्येकः शब्दः येन केनापि धातुना सहावश्यमेव सम्बन्धितोऽस्ति । अतो निरुक्तकाराः शब्दानां व्युत्पत्ति प्रदर्श्य धातुना सह विभिन्नप्रत्ययानां निर्देशं कथयन्ति । निरुक्तस्यानुसारं सर्वे शब्दाः व्युत्पन्नाः सन्ति । अर्थात् ते शब्दाः कस्मादपि न कस्माद् धातोः निर्मिताः सन्ति । सर्वे शब्दाः धातुजाः । वैयाकरणस्य शाकटायनस्यापि इदमेव मतमासीत् । अस्योल्लेखः यास्केन पतञ्जलिना च स्वग्रन्थेषु कृतः। शब्दानां व्युत्पत्तिरनेकविधा भवति । 'दुहिता' शब्दस्य व्युत्पत्तिविषये यास्कमहोदयाः लिखन्ति यत्-सा ( दुहिता ) पितुः सकाशाद् . दूरे स्थितायामेव तस्य हितं करोति (दूर-दूरदेशस्थितायामेव, हिता= हितकारिणी ), अस्य शब्दस्य भिन्नार्थश्च–सा पितुः सकाशात् सर्वदा धनं द्रव्यं दोग्धि अथवा सा स्वयमेव गां दोग्धि । निरुक्तं यस्मिन् आधारे प्रवृत्तं भवति-अर्थात् प्रत्येक संज्ञापदं धातोः व्युत्पन्नम भवत्, स आधारः नितान्तं वैज्ञानिको विद्यते । अद्यत्वे अस्यैव नाम विद्यते भाषा विज्ञानम् इति । अस्य विज्ञानस्योन्नतिः पाश्चात्य जगति १०० शतवर्षाभ्यन्तरे एवाभूत् । साप्युन्नतिः संस्कृतभाषायाः पाश्चात्यदेशे ( यूरोपे ) प्रचालितायां सति । परञ्च ध्यातव्यमत्राद्यतः सहस्र त्रयवर्षपूर्व वैदिकैः ऋपिभिः अस्य शास्त्रस्य सिद्धान्तानां वैज्ञानिकरीत्या निरूपितमासीत् । भाषाशास्त्रस्येतिहासे भारतवर्षमेव . अस्य मूलो द्गमस्थानमस्ति, नात्र कोऽपि सन्देहावसरः । निरुक्तस्यारम्भेऽस्य विषयस्य येषां नियमानां प्रतिपादनमुपलब्धं भवति, तद्विशेष महत्त्वं धारयति । निरुक्तस्य शैली निरुक्तं भाषाशास्त्रदृष्ट्या-एकमनुपमं रत्नमस्ति । निरुक्तस्य मान्यः सिद्धान्तो ऽस्ति यत्-सर्वे शब्दाः नामधातोः उत्पन्नाः भवन्ति । वैयाकरणेषु केवलं शाकटायन स्यैव मतमिदमासीत् । तथा चोक्तम्— 'सर्व धातुजमाह निरुक्ते व्याकरणे शकटस्य च तोकम्' इति । अस्य मतस्य परीक्षणं समीक्षणं वा गाय॑नामकेन केनाप्याचार्येण महद्युक्तीनां बले कृतम् । येषां खण्डनं यास्केन प्रबलतरयुक्तिभिः कृतम् । कस्या अपि भाषायाः मूलं धातुरेव भवति । अस्य तथ्यस्य समुद्घाटनं यास्केनाद्यतः सहस्रायवर्ष पूर्वमेव कृतम् । एतत् तथ्यमाधुनिकतुलनात्मकभाषाशास्त्रस्य मेरुदण्डमस्ति । यास्केन स्ववैज्ञानिकमतस्य प्रस्थापनायै अनेका सबलाः युक्तयः प्रदत्ताः, याभ्यः परिचयः आवश्यको विद्यते । गार्ग्यस्याद्याऽऽपत्ति: 'वस्तुनः क्रियानुसारं नाम निर्धारणात् अनेकेषां वस्तूनामेका क्रिया सम्भवादनेकेषामेकं नाम सम्भविष्यति'। इत्येतदसङ्गतमस्ति । समानकर्मकर्तषु जनेष्वपि तेनैव कर्मणा तेषु व्यक्तिविशेषस्य श्रेणीविशेषस्य वा नाम सम्भवति, सर्वेषां नहि । लोकव्यवहारस्येयमेव शैली विद्यते ।तक्षणस्य परिव्रजनस्य च क्रियाणामनेक व्यक्तीनां कृतेऽपि तक्षणकर्तुर्नाम 'तक्षा' संन्यासिनश्च नाम 'परिव्राजक' इति विद्यते । अन्यस्य न । शब्दस्य स्वभाव एवेदृशो यत् कयापि क्रियया कस्याप्येकस्यैव वस्तुनः प्रतिपादनं करोति । नहि सर्वेषां वस्तूनां । एकेन वस्तुना अनेकेषां क्रियाणां योगे स्थितेऽपि कस्या अपि क्रियाया अनुसारं तन्नामकरणं भवति । एष शब्दस्य स्वभाव स्तथा लोकप्रसिद्धो व्यवहारश्च विद्यते । 'तक्षा' 'परिव्राजक'श्चान्यक्रियासम्पादनमाप करोति । परञ्च क्रियायाः वैशिष्टयेन तक्षण-परिव्रजन क्रियानुसारमेव तयोः नाम करणमभूत् । निष्पन्नस्य नाम्नः आधारे वस्तुनः क्रियायाः परीक्षणं विचारो वाऽसङ्गतो न भवति । एतत् कारणम्, नाम्नो निष्पत्तावपि तस्य योगार्थस्य परीक्षणं भविष्यति, तथाहि 'भवति हि निष्पन्नेऽभिव्याहारे योगपरीष्टिः' इति निरुक्ते १।१४ । नाम्न्य निष्पन्ने सति कस्यार्थपरीक्षणं भविष्यति ? अत्राह-'प्रथनात् पृथिवी' विस्तृतत्वात् पृथिव्या इदं नाम विद्यते । शाकटायनस्यास्यां व्याख्यायां गाय॑स्यैतत् कथनं नितान्तमयुक्तिकमस्ति यत्-एतत् केन विस्तृतमथवा कस्मिन् आधारे स्थितेन जनेन विस्तृतम् । एतत्सर्वं तर्कहीनमस्ति । यतो हि पृथ्व्याः पृथुत्वन्तु प्रत्यक्षदष्टमति अस्य प्रथनस्य विषये प्रश्न एव व्यर्थो विद्यते । अतः गाय॑स्येयमप्यापत्तिः सस नास्ति । शाकटायनेन पदानां निरुक्त्यै एकस्याभिन्न पदस्य व्याख्याऽनेकेषां धातूनां योगेन निष्पादिता। अपरञ्च शाकटायनेन 'सत्य'शब्द: प्रकारद्वयेण सिद्ध यति । प्रथमन्ता. वत्स ति + यत् ( तद्धितान्तः ), द्वितीयं-सन्तम् + एति + अच् ( कृदन्तः ) । अर्थात् यद्विद्यमानस्यार्थस्य ( यथार्थस्य ) ज्ञानं करोति तदेव सत्यमस्ति । अस्मिन विषये गाय॑स्य महत्यापत्तिविद्यते। यास्कस्योत्तरमस्ति यत्-शब्दान् त्रोटितेऽपि मदितेऽपि विखण्डितेऽपि च शाकटायनस्य निरुक्तिः अनुगतार्था विद्यतेऽतोऽमान्या न। अनन्वितेऽर्थे शब्दस्य संस्कारकः पुरुषः निन्दनीयो भवति न तु शास्त्रं तथा चोक्तं-'सपा पुरुषगर्दा न शास्त्रगीं । निरुक्तस्तथापदस्यान्वयत्वमेव न्याय्य मस्ति । तदर्थं पदविभाजनमनुचितं नास्ति । ब्राह्मणग्रन्थेष्वयं निरुक्तिक्रमः स्वीकृतः। न तु गर्हणीयः क्रमः । शतपथब्राह्मणेन 'हृदय'शब्दं त्रिषु भागेषु विभज्य तेषां निरुक्तिः क्रमशः हृ, दा, इण् धातुभ्यः प्रदर्शितः । फलतः शाकटायनस्य मतं यथार्थमस्ति । परभाविन्या क्रियया पूर्वजातवस्तूनां नामकरणं समुचितं नास्ति । गार्यस्येयमा पत्तिरप्यकिञ्चित्करी विद्यते । लोके परभाविन्या क्रियया पूर्वजातवस्तुनः संज्ञा व्यपदेशो वाऽनेकत्र दरीदृश्यते । भविष्यद्योगस्य सम्बन्धस्य वा सहयोगमवाप्य कस्यापि जनस्य 'बिल्वाद' तथा च 'लम्बचूडक' नामकरणं लोके भवति । मीमांसादर्शनस्याप्ययमेव सिद्धान्तः । रूढशब्दानामपि व्युत्पत्तिकरणमनावश्यकं भवति; इत्येतद् कथनमपि समुचितं नास्ति । वेदे रूढशब्दानां व्युत्पत्तिरनेकत्र दृष्टिगोचरी भवति–यदर्पत तत् सपिः । सर्पिषः ( घृतस्य ) व्युत्पत्तिः गमनार्थकस्य सृप् धातो: निष्पन्ना भवति । तदित्थं यास्केन विविधप्रपञ्चितयुक्तिव्यूहेन स्पष्टतः प्रतिपादितं यत्-समस्तानि नामानि धातुजानि सन्ति, वर्तमानस्य भाषाशास्त्रस्य चायमेव मान्यः सिद्धान्तो विद्यते । निरुक्त-व्याकरणयोः सामञ्जस्यम् निरुक्तप्रणेत्रा यास्काचार्येण निरुक्तस्य प्रथमाध्याये कथितं यत्-'तदिदं विद्या स्थानं व्याकरणस्य कात्य॑म्' । अस्मात् कारणात् एव वेदानां सम्यग् ज्ञानायाध्ययनाय च निरुक्त-व्याकरणयोरुभयोरपि साहचर्यरूपेणावश्यकता भवति । एतदेवकारणमस्ति यदुभयोरेव वेदाङ्गता सिद्धयति । वस्तुतो निरुक्तव्याकरणे परस्परं सम्पूरके स्तः । व्याकरणस्य मुख्यं प्रयोजनमस्ति- शब्दानां शुद्धीकरणम् । तैत्तिरीयसंहितायामे तस्मिन् विषये उक्तमस्ति यत्--'वाग्दै पराची अव्याकृता अवदत्, ते देवा इन्द्रम ब्रुवन् इमां नो वाचं व्याकुर्विति...."तामिन्द्रो मध्यतोऽवक्रम्य व्याकरोत् । तस्मादियं व्याकृता वागुत्पद्यते' । आचार्यः व्याकरणस्य द्विविधं प्रयोजनमुक्तम् । तत्र बाह्य प्रयोजने शब्दानां व्युत्पत्ति-लिङ्ग-वचन-कारकादीनां परिष्करणं समायाति । अन्तरंगप्रयोजनन्तु सुप्रसिद्धमेव । तथा चोक्तं पतञ्जलिना 'रक्षोहागमलघ्वसन्देहाः प्रयोजनानि' व्याकरणस्येति । निरुक्तञ्च पूर्वोक्तानि कार्याणि तु सम्पादयत्येवापि तु व्याकरणापेक्षया शब्दार्थ विवेचनस्यापि कार्य विदधाति । एवञ्च निरुक्तं साधितशब्दानां धातूनां कामपि कल्पनां विधाय मौलिकार्थान्वेषणाय सततं प्रयत्नमाचरति । अपि च शब्दस्यार्थस्य च पारस्परिकोऽन्योन्याश्रयसम्बन्धाभावात् द्वयोरैक्यं सम्भवति । विशेषतोऽर्थज्ञानाय निरुतं परमापेक्षितं भवति, तद्विनाऽर्थज्ञानन्तु अनिश्चितमेव । अपरञ्च निरुक्तेन धातुपाठ स्याखिला अर्थाः समुत्पद्यन्ते । परञ्च धातूनां परिज्ञानाय निरुक्तमपि व्याकरणाधीनं भवति । अस्मिन् विषये यास्कस्य कथनमस्ति–'न संस्कारमाद्रियेत । विशवत्यो हि वृत्तयो भवन्ति' । इत्येतद् । अन्यच्च इतिहासविदां विदुषां कथनमस्ति यत्-यास्काचार्यस्य काले बया करणानां महत्संघटनमासीत्, तेषु शाकटायन-गार्ग्य-गालव-शाकल्यादय प्रमुखाः सन्ति । महामुनिना पाणिनिनाप्यष्टाध्यायां सूत्रेषु तेषां मतानामुद्धरणं कृतम् । इत्येव नहि पाणिनिः यास्काचार्यस्य पदानि विभिन्नस्थानेषु. स्वीचकार । तथैव यास्काचार्योऽपि वैयाकरणसम्मतपदभेदं स्वीकृत्य निरुक्ते चतुर्विधान् नामाख्यातोपसर्गनिपाताख्यान् स्वीचकार । अत्र परवतिकालिकः पाणिनिः पदानां भेदद्वयमेव 'सुप्तिङन्तं पद'मिति सूत्रेऽङ्गी चकार। एतदतिरिक्तं यास्काचार्यः व्याकरणस्य पारिभाषिकशब्दानां व्युत्पत्तिविषयक निर्वचनमपि करोति । कानिचिदुदाहरणानि यथा-'सर्वनाम्नः = सर्वाणि नामानि यस्य, सर्वेषु भूतेषु नमति = गच्छति वा । निपातस्य च-'उच्चावचेष्वर्थेषु निपतन्ति' इति । यास्काचार्यो यथा निरुक्ते व्याकरणशास्त्रस्य पारिभाषिकशब्दानां प्रयोगं साफल्येन प्रयुङ्क्ते तथैव शेषावतार: पतञ्जलिरपि महाभाष्ये निरुक्तसामग्र्याः स्थाने स्थाने सम्यगुपयोगं कृत्वा सामञ्जस्यभावं स्थापयति । तथा च कानिचिदुद्धरणानि यथा—(१) षड्विकारा भवन्तीत्याह भगवान् वार्ष्यायणिः । (२) उतत्वः पश्यन्तददर्श वाचमुत त्यः शृण्वन्न शृणोत्येनाम् । ( ३ ) नाम खल्वपि धातुजम्-एवमाहु.रुक्ताः । (४) शवतिर्गतिकर्मा काम्बोजेष्वेव भापितो भवति । (५) सक्तुमिव तितउना पुनन्तो यत्र धीरा मनसा वाचमक्रमत । (६) चत्वारि शृङ्गा यो अस्य पादा द्वे शीर्षे सप्त हस्तासो अस्य। (७) चत्वारि वाक् परिमिता पदानि ।। अपि च निरुक्तस्य व्युत्पत्तेनिंदानमपि व्याकरणशास्त्रमेवास्ति । यच्च निरुक्ते स्फोटसिद्धान्तस्य चर्चा विद्यते तत्रापि व्याकरणस्यैव प्रभावो लक्ष्यते । उपर्युक्तेन विवेचनेनेदं सुस्पष्टं भवति यन्निरुक्त-व्याकरणयोर्पूरकत्वं सामञ्जस्य करत्वं च विद्यते ।

79803

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%9B%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%20%E0%A4%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%83

छन्दश्शास्त्रस्य इतिहासः

छन्दश्शास्त्रस्य इतिहासः वेदानाम् ऋचाभ्यः आरभ्य अनन्तं यावत् गच्छति। (छन्दः पादौ तु वेदस्य) छन्दो वेदस्य पञ्चममङ्गमस्ति । पाणिनीयशिक्षायां कथितमस्ति यत् 'छन्दः । तु वेदस्य' यथा कोऽपि मनुष्य: पादाभ्यां प्रचलति तद्वत् वेदपुरुषस्य पादौ छन्दांकि पादेन हीनो जनः खञ्जः कथ्यते तथैव छन्दोभ्यो हीनो वेदपुरुषः खञ्ज एव । अर वेदाध्ययने छन्दसां ज्ञानमावश्यकं भवति । वेदमन्त्राणामुच्चारणस्य निमित्तं छन्दमा ज्ञानमत्यावश्यकमस्ति । छन्दसां ज्ञानं विना मन्त्राणामुच्चारणं पाठश्च समुचितरीत्या न भवति । प्रत्येकस्मिन् सूक्ते देवतायाः, ऋषेः, छन्दसश्च ज्ञानमावश्यकं भवति । कात्यायनस्येदं सुस्पष्टं कथनमस्ति यत्-यो वेदपाठको याजको वा जनः छन्दसः. ऋषेः, देवतायाश्च ज्ञानेन हीनः सन् मन्त्रस्याध्ययनं, अध्यापनं, यजनं वा करोति कारयति वा, तस्येदं प्रत्येक कार्य निष्फलमेव भवति । तथा चोक्तं सर्वानुक्रमण्यां ११ स्थले-'यो ह वा अविदितार्षेयच्छन्दो-दैवत-ब्राह्मणेन मन्त्रेण याजयति वा अध्यापयति वा स्थाणुं वर्च्छति गर्ने वा पात्यते या पापीयान् भवति' इति । मुख्यच्छन्दसां नामानि संहितायां ब्राह्मणग्रन्थेषु चोपलब्धानि भवन्ति । येन प्रतीयते यत्-अस्याङ्गस्योत्पत्तिः वैदिके युगे एवाभूत् । अस्य पंचमवेदाङ्गस्याधारग्रन्थोऽस्ति पिङ्गलाचार्यकृतं छन्दःसूत्रम् । अस्य महनीयस्य ग्रन्थस्य रचयिता पिङ्गलः कदा बभूवेत्यस्य पर्याप्तः परिचयो न मिलति । अयं ग्रन्थः सूत्ररूपे विद्यते, अष्टाध्यायेषु च विभक्तोऽस्ति । प्रारम्भात् चतुर्थाध्यायस्य सप्तमसूत्रपर्यन्तं वैदिकच्छन्दसां लक्षणानि सन्ति । तदनन्तरं लौकिकच्छन्दसां वर्णनमस्ति । अस्योपरि भट्टहलायुधकृता 'मृत सञ्जीवनी' नाम्नीव्याख्या सुप्रसिद्धा विद्यते । अस्य प्रकाशनमनेकस्थानेभ्योऽभूत् ।। प्रचलितेषु लौकिककाव्येषु च्छन्दसः पादबद्धतायाश्च सम्बन्धस्तथा घनिष्ठो विद्यते यत्-पद्येष्वेव छन्दसां योजना भवति, गद्यञ्च छन्दोविरहितं भवति । वैदिकच्छन्दसः विषये इयं धारणा नितान्तं भ्रान्ता विद्यते । प्राचीनार्यपरम्परानुसारं गद्यमपि छन्दो युक्तं स्वीक्रियते । दुर्गाचार्येण निरुक्तस्य वृत्तौ कस्यापि ब्राह्मणस्य वाक्यं समुद्धतम्, यस्याशयोऽस्ति छन्दसा विना वाणी-उच्चरिता न भवति–'नाच्छन्दसि वागुच्चरति' इति । भरतमुनयोऽपि छन्दसा विरहितं शब्दं न स्वीकुर्वन्ति । तथा च तत्र निर्दिष्टं यत्-'छन्दहीनो न शब्दोऽस्ति, न छन्दः शब्दवजितम्' इति । अपरञ्च कात्यायनमुनेः नाम्ना प्रख्यातं 'ऋग्यजुष परिशिष्टम्'-पूर्वोक्ततथ्यस्य समर्थनं करोति, तद्यथा-- छन्दोभूतमिदं सर्व वाङ्मयं स्याद् विजानतः । नाच्छन्दसि न चापृष्टे शब्दश्वेरति कश्चन ॥ एषां समुद्धतानां मतानामनुसारेण वेदस्यतादृशः कोऽपि मन्त्रो नास्ति यः छन्दा माध्यमेन निर्मितो न भवेत् । फलतो यजुर्वेदस्य मन्त्रा अपि ये निश्चयेन गद्यात्मकाः सन्ति--छन्दोभिस्ते विरहिताः न सन्ति । अतएव प्राचीनाचार्यैः १ अक्षरादारभ्य १०४ अक्षरपर्यन्तं छन्दसां विधानं स्वग्रन्थेषु कृतम् । ऋग्वेद-सामवेदयोः समस्ता: मन्त्राः छन्दोबद्धाः ऋचः सन्ति । हृदयस्य कोमल भावानामभिव्यक्तेर्नैसर्गिकानि माध्यमानि छन्दांस्येव सन्ति । हृदि स्थितान आन्तरिकान मर्मस्पशिनो भावान् प्रकटीकरणाय कवयः छन्दसा कमनीयं कलेवरमेवान्वेषयन्ति । मन्त्राणां प्रधानमुद्देश्यं यज्ञेषु उपासनीयस्य देवस्य प्रसादनकार्यमेवास्ति, एतच्चापि निश्चयेन कथनीयमस्ति यत्-देवानां प्रसादनस्य मुख्यं साधनं मन्त्राणां सस्वरं गायन मेव भविष्यति । अनया दृष्टया अपि छन्दसां महत्ता निर्विवादाऽस्ति । कस्यापि मन्त्रस्य फलवत्ता तदैव भविष्यति यदा तस्य मन्त्रस्य द्रष्ट्रा ऋषिणा वणितेन देवेन च सह वयं तच्छन्दसापि परिचिताः स्मः । अतो मन्त्राणां छन्दोभिः सह परिचय स्थापनमेकं सविशेषमावश्यक कार्यमस्ति । अपरञ्च व्याकरणे दश लकाराणां विधाने पञ्चमो लेट् लकारः 'छन्दोमात्रगोचरः' 'छन्दस्' शब्दोऽत्र वेदवाचकः । वेद-छन्दसोः पर्यायवाचकत्वं विद्यते । सुप्रसिद्धन प्राच्यभाषावैज्ञानिकेन यास्केन 'छन्दः' इत्यस्य व्युत्पत्तिः 'छद्' धातुना विज्ञापितः । छन्दांसि 'छन्दः' इति कथनस्य रहस्यमिदमेवास्ति यत्--एतानि छन्दांसि वेदानामावरणानि सन्ति । आवरणसाधनानि सन्ति । निरुक्ते तेन कथितं यत्-'छन्दांसि छादनात्' इति । अस्यैवार्थस्य पुष्टौ श्रीमता दुर्गाचार्येणेतद् सार गर्भितं वाक्यं समुद्धृतम् – 'यदेभिरात्मानमाच्छादयन् देवा मृत्योबिभ्यतः तच्छन्दसा छन्दस्त्वम्' । पश्चात्काले वेदाय छन्दसः प्रयोग उपचारवशात् भवतिस्म । वेदानां बाह्यरूपं छन्दोबद्धत्वात् एष गौणप्रयोगोऽवान्तरकाले प्रचलितः । पाणिनिना संभाषणस्य भाषाय यत्र 'भाषा' शब्दस्य प्रयोगः कृतस्तत्रैव सूत्रेषु वैदिकभाषाय छन्दस्' इत्यस्य प्रयोगो विहितः । लौकिकसंस्कृतस्य दृष्टया वैदिकसंस्कृतस्य शब्द रूपेषु छन्दसु च नियमस्य सामान्याभावो विद्यते । अतश्छान्दस'शब्दस्यार्थ एव समभवत्-अनिश्चितः, अनियमतः अस्यैवार्थे चायं शब्दः साम्प्रतं बहुधा प्रयुक्तो भवति । वैदिकच्छन्दांसि वैदिकच्छन्दसामिदमेव वैशिष्टयं विद्यते यत्-एतान्यक्षरगणनायां नियतानि सन्ति, अर्थात् तेप्वक्ष राणां गुरोः लघोः क्रमस्य न कोऽपि विशेषो नियमो विद्यते । अत एव कात्यायनेन 'सर्वानुक्रमण्यां' एतल्लक्षणं 'यदक्षरपरिमाणं तच्छन्दः' कृत मस्ति । परञ्च लौकिकसंस्कृतस्य छन्दःसु नैव नियमो वरीवति । तत्र तु वृत्तस्थानाम क्षराणां गुरुता लघुता च नियता विद्यते । एतदपि स्मर्तव्यं यत्-अनेकशताब्दीना मनन्तरं वैदिकच्छन्दोभ्य एव लौकिकच्छन्दसामाविर्भावो बभूव । लौकिकेषु छन्दस्सु चत्वारः पादाः भवन्ति, परञ्च वैदिकेषु छन्दस्सु नैष नियमो विद्यते । प्राच्यभारतीयाचार्याणां मतानुसारं वैदिकच्छन्दसां लक्षणनिर्धारणेऽस्य विषयस्य सविशेष महत्त्वं नास्नि यत्तेषु कोऽक्षरो लघुः कश्च गुरु विद्यते । परञ्चाचार्यशौनकेन 'ऋक्प्राप्तिशाख्ये'ऽस्य विषयस्य विचारः प्रस्तुतः । तेषां महत्त्वपूर्ण कथनमस्ति यदा क्षराणां पादे ( गायत्रे ) द्वादशाक्षराणां पादे ( जागते ) उपोत्तमाक्षरो लघुर्भवति । दशाक्षराणां पादे ( वैराजे ) एकादशाक्ष राणां पादे ( त्रैष्टुभे ) चोपात्तमोऽक्षरो गरु र्भवति । एतद् 'वृत्त'मुदीर्यते । शौनकस्यैतद् कथनं ऋग्वेदीय-च्छन्दस्सु सुसंगतं भवति । पाश्चात्यविद्वद्भिरप्येतादृशानां तथ्यानामाविष्कारः स्वानुशीलनबलेन कृतः।। प्रत्येकस्याः संहितायाश्छन्दसां वर्णनमनुक्रमणीषु-अतिसूक्ष्मतया कृतमस्ति । कात्यायनेन ऋग्वेदस्य प्रत्येकस्य मन्त्रस्य छन्दसां निर्देशः 'सर्वानुक्रमण्यां महत्प्रामाण्येन कृतः । प्रातिशाख्येषु, विशेषत: ऋक्प्रातिशाख्ये छन्दसां विस्तृत विवेचनमस्ति । अपि च पिङ्गलस्य ग्रन्थे वैदिक-लौकिकच्छन्दसां सविशेषं वर्णनमस्ति । इमे ग्रन्थाः छन्दसां परिज्ञानाय विशेषरूपेणादरणीयाः सन्ति । इति तु पूर्वमेव प्रतिपादितं यत्--वैदिकेषु छन्दस्सु अक्षराणां गौरव-लाघवयोरु परिध्यानमप्रदाय तेपां संख्याया उपर्येव विचारः क्रियते । कदाचिदन्यपादानामक्षराणां समसंख्यके स्थितेऽपि---एकस्मिन् पादे कदाचित् संख्या न्यूना भवति कदाचिच्चाधिका। सेयं स्वाभिमताऽनियमितता नास्ति, अपि तु नियमेनैव क्रियते । एकस्य द्वयक्षरयोर्वा अधिकतया न्यूनतया वा छन्दः परिवर्तितं न भवति । तेन तत्स्वरूपस्य हानिन भवति । यदि कस्यापि छन्दसोऽक्षरमेकं न्यूनं भवेत्तदा तं 'निचत्' इति विशेषणेन संयोजयन्ति, एकमधिकं भवेच्चेत् तं 'भरिक' विशेषणेन योजयन्ति । नियमतस्त्रिपदाया अष्टाक्ष रायाः गायत्र्या अक्षराणां संख्या चतुर्विशत्येव भवति, परञ्च त्रयोविंशत्यक्षराणां गायत्री 'निचद् गायत्री' पञ्चविंशत्यक्ष राणाञ्च 'भुरिग गायत्री कथ्यते । अनेनैव प्रकारेण द्वयक्षरविरहिते छन्दसि 'विराट' यक्षराधिक्ये च 'स्वराट्' इति विशेषणेन योज यन्ति । अत्रैतद् स्मर्त्तव्यं यत् 'विराट् गायत्री' द्वाविंशत्यक्ष राणां 'स्वराट् गायत्री' च षड्विशत्यक्षराणां भवति । तथा चोक्तं सर्वानुक्रमण्याम् - 'ऊनाधिकेनैकेन निद्-भुरिजौ । द्वाभ्यां विराट स्वराजो' । अन्यच्च- ऋक् प्रातिशाख्ये, तथैव 'एकद्वयूनाधिका सैव निवृद् ऊनाधिकाभुरिक्' इति । यदा कदा अवलोकने समायाति यत् छन्दः एकस्याक्षरस्याभावेन खञ्जमिव ( पादेन हीनम् ) प्रतीयते । अस्यामवस्थायां छन्दः नियमाबद्धं कर्तुमित्यभिप्रायेण एकमेवाक्षरं द्वयक्षरविधानस्य व्यवस्था 'सर्वानुक्रमण्यां' सुस्पष्टरूपेण प्रदत्ता विद्यते । यस्याः पारिभाषिकशब्द: 'व्यूहन'मस्ति । एतस्य सूत्रमस्ति-'पादपूरणार्थ क्षेप्र संयोगेकाक्षरीभावान् व्यूहेत्' अर्थात् पादपूरणार्थ क्षेप्रसंयोगं ( यकार-वकारयोः संयोगं) तथा च-सन्धिजन्यकाक्षराणां पृथग्भावेन कर्त्तव्यम् । तथोदाहरणानि कानिचित् (१) यस्मिन् स्थाने 'यण' सन्धिना ( सन्धिद्वारेण ) यकारोऽथवा वकारो भवेत् तत्र तं पृथक्कृत्य मूलाक्षरयोरुच्चारणं विधेयमिति, यथा--'त्रिपदा उष्णिक इत्यस्योदाहरणे प्रदत्तमन्त्रस्य द्वितीयचरणे "पिबति सोम्यं मधु' इत्यत्र अष्टाक्षरषु एकस्याक्षरस्य न्यूनता विद्यते । अतः पादपूरणाय-'सौम्यं' इत्यस्य स्थाने 'सौमित्रम्" इत्युच्चारणीयम् । तथैव 'जगती' छन्दसः अन्तिम चरणे 'झुमद' इत्यस्य स्थाने 'दिउमद' इति एवमेव 'तत्सवितुर्वरेण्यं' इत्यत्र 'वरेण्यं' इति स्थाने च 'वरेणिअं' इत्युच्चारणीयम् । ( २ ) वकारस्य पृथक्करणम्-अधिकांशमन्त्रेषु 'त्वं' इत्यस्योच्चारणं 'तुअम्' भवति । तथैव ‘क्ष्वि गच्छ स्वः पते' इत्यत्र 'स्वः' सुअः इति कथनीयम् । (३ ) रेफस्य पृथक्करणम्-अनेकमन्त्रेषु 'इन्द्र' इत्यस्योच्चारणं 'इन्दर' इति भवति, यथा-ऋग्वेदे, त्वं ह त्यदिन्द्रः' इत्यस्योच्चारणं भविष्यति-'तुअं ह त्यदिन्दरः'। (४) 'ए' अथवा 'ओ' ( गुणस्य ) एवमेव 'ऐ' 'औ' इति ( वृद्धिस्वरयोः ) द्वयोः स्वरयोः पृथक्करणं भवति । तद्यथा-ज्येष्ठ =ज्ययिष्ठ, धेष्ठ = धयिष्ठ, प्रब्रह्म त्विति = ब्रह्म एतु इति । एतान्युदाहरणामि ऋग्वेदस्य सप्तममण्डलस्य सन्ति । (५) एकार-ओकारयोरनन्तरं लुप्ताकारं ( एङ: पदान्तादति ) इत्यस्य पुनः स्थापनं विधायोच्चारणीयम्, यथा-'इन्द्रं वाजेषु नोऽव' इत्यत्र 'नोऽव' नो अव । _ 'इन्द्रं सखायोऽनु संरभध्वम्' इत्यत्र-अनु इत्यस्योच्चारणेन पूरणीयम् । (६ ) दीर्घसन्धिनोत्पन्न माकारं द्वयक्षरयोः स्वरूपे परिवर्तनं कृत्वा समुच्चार णीयम् । यथा-ऋग्वेदे, 'वदन् ब्रह्मा वदती वनीयाम्' इत्यत्र 'ब्रह्म अवदतो' । 'आद्याद्याश्वः श्वः' इत्यत्र आद्याद्या= अद्य अद्या, तथा च 'वात' 'व अत' इति परिवर्तनीयम् । मुनित्रयेष्वन्यतमेन कात्यायनेन सर्वानुक्रमण्यां ऋग्वेदस्य समस्तानां मन्त्राणां छन्दसाञ्च निर्देशः कृतः । तदनुसारं ऋग्वेदे छन्दसां संख्या-अधोलिखिता वर्तते गायत्री = २४६७, उष्णिक् = ३४१, अनुष्टुप् = ८५५, बृहती = १८१, पंक्तिः = ३१२, त्रिष्टुप् = ४२५३, जगती-१३५८, पूर्णयोगः ९७६७ । अनुमानतः शतत्रयमन्त्राः = अतिजगती, शक्वरी, अतिशक्वरी, अष्टि, अत्यष्टयादिषु विविधे छन्दस्सु निबद्धाः सन्ति । एकपदा--ऋचः षट् ६, नित्यद्विपदा सप्तदशसंख्यकाः सन्ति । इत्थमवलोक नेन सुस्पष्टं भवति यत् ऋग्वेदे निष्टुबितिछन्दो विद्यते । यस्मिन् ऋचां द्विधा निबन्धनं विद्यते । वैदिकच्छन्दसां विभाग: वेदप्रयुक्तेषु छन्दस्सु क्वचित् लघु-गुरु-मात्राणामनुगमनं नास्ति । तत्र केवलम क्षराणामेव गणना भवति । तेन समस्तानि वैदिक छन्दांसि अक्षरेष्वाश्रितानि सन्ति । तत्रभेदद्वयमवधारणीयम् । तत्र प्रथमे केवलमक्षरगणना छन्दस्सु भवति । येषु छन्दस्सु पादविभाजनस्यावश्यकता न भवति, तानि केवलमक्षरगणनानुसारीणि भवन्ति । द्वितीयप्रकारस्य छन्दस्सु अक्षराणां पादेषु नियमतो विभाजनस्य व्यवस्था विद्यते । तथा च तत्र पादेस्थितानामक्षराणां गणनायामाग्रहः, तस्मादिमे पादाक्षरगणनानुसारिणः कथ्यन्ते । अक्षरेणात्र तात्पर्य स्वरेणास्ति । वैदिकच्छन्दसां मुख्यभेदानां विषयेनकमत्यं तिष्ठति । परञ्च समस्ताना च्छन्दसां संख्या षड्विंशति स्वीकृता विद्यते । एषु प्राथमिकानि पञ्च च्छन्दांकि प्रयुक्तानि भवन्ति । तानि परित्यज्यावशिष्टानि च्छन्दांसि वयं त्रिषु सप्तकेपनि शक्नुमः । प्रयुक्तेषु छन्दस्सु 'गायत्री' प्रथमं छन्दः, यस्य प्रत्येकस्मिन् पादे षडक्षर भवन्ति । एतदथं प्रथमः सप्तकः गायत्र्याः प्रारभ्यते । एतत्पूर्वकानि पञ्च च्छा 'गायत्रीपूर्वपञ्चकस्येति नाम्ना विख्यातानि सन्ति । तथा च तेषां नामानि स्वरूप यथा-गायत्रीपूर्वकपञ्च च्छन्दसां नामानि - १. मा ( अक्षराणां संख्या ४ ), २. प्रमा ( अष्टाक्षराणां समूहः ), ३. प्रतिमा ( द्वादशाक्षराणि ), ४. उपमा ( षोडशाक्षराणि ), ५. समा ( विशदक्षराणि )। एतानि नामानि ऋक्प्रातिशख्यानुसारीणि सन्ति । अन्येषु ग्रन्थेषु तु एतद्भिन्नानि नामानि सन्ति-यथा भरतस्य नाटयशास्त्रे-क्रमानुसारेण-उक्त, अत्युक्त, मध्यम, प्रतिष्ठा, सुप्रतिष्ठा चेति । (क) प्रथमसप्तकस्य सप्त च्छन्दसां नामानि तुल्यानि सन्ति । तानि च यथा गायत्री ( चतुर्विशत्यक्षरान्विता ), उष्णिक ( अष्टादशाक्षरयुता ), अनुष्टुप् ( ३२ अ०), बृहती ( ३६ अ० ), पंक्ति ( ४० अ० ), त्रिष्टुप् ( ४४ अ० ), जगती च ( अष्टचत्वारिंशत् अक्षरसमन्विता )। ( ख ) द्वितीयसप्तकस्य सप्त च्छन्दांसि 'अतिच्छन्दसः' नाम्ना प्रख्यातानि सन्ति । एषामक्षरसंख्या पूर्वापेक्षया चतस्रोऽधिका भवति । तत्र प्रथम-सप्तकस्य च्छन्दसां प्रयोगः देवानां स्तुत्यवसरे क्रियते । अतएवेतानि च्छन्दांसि 'दिव्य' इति नाम्ना गीयन्ते । द्वितीये सप्तके च मानवानां स्तुतिषु प्रयुक्तानि भवन्त्यतो मानवनाम्ना ख्याति लभन्ते । अपरञ्च--दिव्य-मनुष्ययोरुभयोः प्रकारयोजनेभ्यः प्रयुक्तत्वात् तृतीयः सप्तकः दिव्यमानुषयोर्नाम्ना सुविदितोऽस्ति । लौकिकसंस्कृतस्य च्छन्दसां विकासोऽप्येभिर्वैदिकश्छन्दोभिरभवत् । संस्कृतस्य कविभिः श्रतिमाधुर्य संगीतमयमारोहावरोहं मनसि निधाय एषां छन्दसामक्षराणां गौरवं लाघवं च दृष्ट्वा नियमितं कृतं छन्दः । अन्येषां लौकिकच्छन्दसामाविर्भाव काणां नामानि तु लुप्तान्यभवन्, परञ्चानुष्टुप् छन्दसः प्रणेतुर्महर्षे र्वाल्मीकेः कथा अद्यापि सुप्रद्धिा श्रूयते च व्याधबाणविद्धं क्रौञ्चमवलोक्य केनप्रकारेण कथं वा महर्षे हृद्गतः शोक: श्लोकरूपे परिणत इति कथनस्यावश्यकताऽत्र न प्रतीयते । तथा च मा निषाद प्रतिष्ठां त्वमगमः शाश्वतीः समाः । यत्क्रौञ्चमिथुनादेकमवधीः काममोहितम् ॥ अन्यच्च- लोकत्वमापद्यत यस्य शोकः । ( रघु० १४१७०) वैदिक त्रिष्टुप्छन्दसैव-एकादशाक्षरच्छन्दसां विशेषतः इन्द्रवज्रोपेन्द्रवजसमुत्पत्तिरुदयोवाऽभवत् । एवमेव जगत्या द्वादशाक्षरयुक्तानां छन्दसां वंशस्थादीनां तथा च सामगानामतिप्रियया शक्वर्या वसन्ततिलकायाः समुत्पत्तिर्बभूवेति । अनेनैवप्रकारेणान्येषां छन्दसामुत्पत्तिः उदयो वा ज्ञातव्या । छन्दसां शास्त्रीय भेदोपभेदविवरणम् प्रथमसप्तकस्य निर्दिष्टानां छन्दसां भेदाः केवलमक्षरसंख्यानानुसारिषु छन्दस्तूं प्राप्यन्ते । इमेऽष्टविधाः भवन्ति भेदाः । तद्यथा--देव-असुर-प्राजापत्य-आर्ष-याजुष साम्न-आर्चब्राह्म च इत्येते भेदाः सन्ति च्छन्दसाम् । एष्वष्टसु च्छन्दस्सु अपि द्वौ चतुष्को स्तः–प्रथमतः चतुर्णा छन्दसां प्रथमश्चतुष्कश्चान्तिमानां चतुण्णां छन्दसां द्वितीय चतुष्कः । अत्र ध्यातव्यमस्ति यत्-प्रथमचतुष्कस्य दैव-आसुर-प्राजापत्य एषां त्रयाणां छन्दसां यावन्त्यक्षराणि भवन्ति तावन्त्येवाक्षराणि-आर्षच्छन्दसि भवन्ति, यद्धि अस्य चतुष्कस्यान्तिमं छन्दः विद्यते । अनेनैव प्रकारेण द्वितीयस्य चतुष्कस्य याजुष, साम्न आचं छन्दसां चाक्षराणां सम्मिलिता संख्या-अस्य चतुष्कस्यान्तिमे छन्दसि ब्राह्मे उपलब्धा भवति । एकमुदाहरणमत्र पश्यन्तु-गायत्री छन्दसः एष्वष्टसु । भेदेषु दृष्टिपातं कुर्वन्ति । गायत्र्याः दैव-आसुर-प्राजापत्यभेदेषु क्रमशः १, १५ तथा ८ अक्षराणि भवन्ति, तथा चैषां सम्मिलिता संख्या आर्षगायत्र्यां भवति । अनेनैव प्रकारेण गायत्र्याः याजुष-साम्न-आर्चभेदेषु च क्रमशः ६, १२, १८ अक्षराणि भवन्ति येषां सम्मिलिता संख्या ३६ अक्षराणां ब्राह्मी गायत्र्यामुपलब्धा भवति । एषु सर्वेषु आर्षप्रकार एव वेदेषु सर्वतोऽधिक: प्रधानः बहुशश्च प्रयुक्तश्चचितश्च प्राप्यते । अधुना ऋक्षु प्रयुक्तानां छन्दसां संक्षेपतमं विवरणमुपस्थाप्यते इति तु सर्वे विद्वांसः जानन्ति यत् ऋचः पादबद्धाः भवन्ति । अतः एषु पादबद्धाक्षराणां गणना भवति । आर्ष च्छन्दस एव भेदोपभेदानां वर्णनं शास्त्रेषूपलभ्यते । (१) गायत्री- अस्मिन् छन्दसि प्रमुखतया त्रयः पादा भवन्ति परञ्चार एकस्मादारभ्य पञ्चपादपर्यन्तमवलोक्यन्ते । परिणामतः इयं गायत्री-एक पदा, द्विपदा, त्रिपदा, चतुष्पदायाश्च रूपे ऋग्वेदे समुपलब्धाभवति । परञ्च मुख्यतया त्रिपदायाः गायत्र्या: प्राचुर्यमस्ति । अस्याः गायत्र्याः मुख्यभेदाः सन्ति-( क ) त्रिषु पादेषु एकैकाक्षरस्य न्यूनतायां सा 'पादनित्' गायत्री कथ्यते । (ख ) यदा त्रयो पादाः क्रमेण एकाक्षरेण वर्द्धमाना भवेयुः तदा सा वर्धमाना गायत्री कथ्यते । (ग) एतद्विपरीता पादाक्षरागायत्री-प्रतिष्ठा गायत्री नाम्न्या प्रख्याता विद्यते । (घ) यदा च पादानामक्षराणि क्रमशः सप्त + दश+ सप्त = चतुर्विशत्यक्ष राणि भवेयु स्तदा सा यवमध्या गायत्री निगद्यते । (ङ) यवमध्यात: विपरीता पादाक्षरसमन्विता (९+६+ = २४ ) गायत्री पिपीलिकामध्या प्रकीर्तिता विद्यते । (२) उष्णिक-अस्मिन् छन्दसि अष्टविंशत्यक्षराणि प्रायशश्च त्रयः पादाः भवन्ति । गायत्र्या अस्मिन् चतुर्णामक्षराणामाधिक्यं विद्यते । तेषां परिवद्धिताना मक्षराणां पादालोचनेनास्य छन्दसोऽनेके भेदाः भवन्ति । ( अ ) पुरउष्णिक - प्रथमे पादे द्वादशाक्षराणि, अन्तिमेषु पादेषु चाष्टौ--अष्टौ। (आ) कफुबुष्णिक - मध्यपादे द्वादश आदावन्ते चाष्टावष्टौ। (इ) परोष्णिक वा उष्णिक - अवसाने द्वादशाक्षराणि प्रारम्भस्य चाष्टावष्टौ। ( ई ) पिपीलिकामध्या उष्णिक एकादश+ षड़+ एकादश ( = अप्टाविंशति ) अक्षराणां सत्ता भनी ( ३ ) अनुष्टुप- अस्मिन् लघुकाये छन्दसि--अक्षराणां संख्या ही तथा च प्रधानतया चत्वारः पादाः भवन्ति । परञ्च--त्रिपादान संख्या विद्यते । एषामनेके भेदप्रभेदाः सन्ति । ( क ) घिरा अक्षर संख्या क्रमेण दश+देश+दश =प्रिंशदक्षराणि । ( ख ) विराट त्रिषु पादेषु--अक्षरसंख्या प्रत्येकस्मिन् एकादशाक्षराणि भवन्ति ।।. अनुष्टुप्---प्रत्येकस्मिन् पादे अष्टावष्टाक्षराणि भवन्ति । (ग)-चतुष्पादात् अनुष्टप् त्रिपादानुष्टुभामपि विशिष्टा ति। ( क ) विराङ् अनुष्टप-त्रिषु पादेषु दिशाक्षराणि भवन्ति । (४) ब्रहती-अस्मिन् छन्दसि-अक्षराणां संख्या पत्रिंशत् पादाश्च चत्वारो भवन्ति । अस्य प्रधानभेदाः सन्ति--( क ) पुरस्ताद बृहती- अस्मिन् पादेष्वक्षराणां संख्या क्रमश: द्वादश + अष्टौ + अष्टो+ अष्टौ=षट्त्रिंशत् भवन्ति । ( ख ) उरो ग्रहती- अथवा स्कन्धोग्रीवी न्यङ्कुसारिणी वा = द्वितीये पादे द्वादक्षराणां शेषपादे ध्वष्टावष्टावक्षराणि भवन्ति । (ग) पथ्याबृहती-तृतीये पादे द्वादशाक्षराणि, अन्येष त्रिषु चाष्टावष्टावक्षराणि भवन्ति । ( घ) उपरिष्टात् बृहती- अस्मिन् छन्दस्यन्तिमः पादः द्वादशाक्षराणां, शेषपादेषु चाष्टावष्टावक्षराणि भवन्ति । (ङ) सतोबृहती महावृहती-त्रिषु पादेषु प्रत्येकस्मिन् पादे द्वादशाक्षराणि भवन्ति । ऋक्सर्वानु क्रमण्यामेतत् छन्द: 'ऊध्र्वबृहती' इति संज्ञया विनिर्दिष्टमस्ति । (५ ) पंक्ति- बृहत्त्यपेक्षया चतुर्णामक्षराणां वृद्धया पंक्तिश्छन्दसः रचना भवति । एतच्च चत्वारिंशदक्षराणां भवति । अस्मिन् विशेषतश्चत्वारः पादाः भवन्ति । पञ्चपादात्मिका पंक्तिरतिस्वल्पा भवति । अस्याः भेदेषु केचन महत्त्वपूर्णाः भेदास्सन्ति । तद्यथा-विराटपंक्तिः- दश-दशाक्षराणां चत्वारो पादाः भवन्ति । सतो बृहतीपंक्तिः चतुर्ष पादेष्वक्षराणां संख्या क्रमशः १२+८+१२+८=४० अक्षराणि समस्तानि भवन्ति । विपरीतापंक्तिः- यस्मिन् पूर्वलक्षणस्य वैपरीत्यं तिष्ठति । तद्यथा ८+ १२+८+१२= ४० एवं क्रमेण । आस्तारपंक्तिः –यस्मिन् छन्दसि ८+ ८+ १२+ १२ अक्षराणां सत्ता क्रमशः पादेषु भवति। अपरञ्च पूर्वतः विपरीतावस्थामा यत्र द्वादश+दश+ अष्ट + अष्ट == अष्टत्रिंशदक्षराणां सत्ता भवति, तत् 'प्रस्तार पंक्तिश्छन्नः' कथ्यते । संस्तारपंक्तिः- यस्मिन् छन्दसि क्रमशः १२+८+ १२८ १० चत्वारिंशदक्षराणां पादाः स्युः । विष्टारपंक्तिः- यत्र ८+ १२+१२ + ८० क्रमशः पादाः स्यूस्तत्र विष्टारपंक्तिर्भवति । पथ्यापंक्तिः--अथवा फेवल पास यत्राष्टाक्षराणां पञ्चपादाः स्युस्तत्र पथ्यापंक्तिः केवलं पंक्तिर्वा भवति । १ समस्तमिन्द्रसूक्तं पंक्तावेव निबद्ध मस्ति । (६) त्रिष्टप- अस्मिन् छन्दसि चतुश्चत्वारिंशदक्षराणि चत्वारः । भवन्ति अस्य छन्दसोऽनेके भेदोपभेदाः भवन्ति । ( क ) त्रिष्टुप-यस्मिन् " क्षराणां चत्वारः पादाः भवेयुः । (ख ) अभिसारिणी- यस्मिन् छन्दसि १० १२+१२= चत्वारिंदक्षराणि प्रत्येकस्मिन् पादे स्युः । (ग) महावृहतीच्छन्दसः पञ्चपादेषु क्रमशः १२+८+८+८+८=चतुश्चत्वारिंशदक्षराणि विद्य मानानि स्युः । (घ) यवमध्यात्रिष्टुप् - यस्य पञ्चपादेषु क्रमशः ८+ ८+ १२ +७+८= चतुश्चत्वारिंशदक्षराणि विद्यमानानि स्युस्तत्र यवमध्या त्रिष्टुप् भवति । (७) जगती-अस्मिन् छन्दसि अष्टचत्वारिंशदक्षराणि चत्वारः पादाश्न भवन्ति । अत्रायमाशयो यत्-प्रत्येकस्मिन् पादे द्वादशाक्षराणि भवन्ति तदेव जगत्याः सामान्यं स्वरूपं विद्यते । अस्य छन्दसोऽनेके भेदाः भवन्ति । तेषु ( क ) उपजगती यत्र प्रथमतः द्वयोः पादयोः द्वादशाक्षराणि स्युः अन्तिमे च द्वयोः पादयोः एकादशा क्षराणि भवेयुरेतत् 'उपजगती' छन्द: नितरां प्रसिद्ध मस्ति । ( ख ) महासतोबृहतो यस्मिन् छन्दसि केऽपि त्रयः पादाः अष्टाप्टाक्षराणां स्युः तथा च द्वो पादौ द्वादश द्वादशाक्षराणां भवेयुस्तत्रतत् छन्दः । इयमेव ‘पञ्चपदा' जगती इत्यपि कथ्यते । ( ग ) महापंक्तिजगती- यत्र अष्टाष्टाक्षराणां षट् पादाः भवन्ति तत्र महापंक्तिजगती भवति। द्वितीय-तृतीयसप्तकयोश्छन्दांसि 'अतिछन्दसः' नाम्ना प्रख्याताः सन्ति । आचार्य शौनकस्य वेङ्कटमाधवस्य च कथनानुसारं द्वितीयसप्तकस्यच्छन्दांसि तु ऋग्वेदे _ विद्यमानानि सन्ति, तृतीयसप्तकस्यच्छन्दसामत्रात्यन्ताभावोऽस्ति । अतएव 'ऋक् सर्वानुक्रमण्यां तृतीयसप्तकस्योल्लेखो न मिलति । अपरञ्च ऋप्रातिशाख्ये आचार्य शौनकस्य स्पष्टं कथनमस्ति-सर्वादशतयीप्वेता, उत्तरास्तु सुभेपजे' । अस्यायमाशयः गायत्र्या आरभ्य-अतिधृतिपर्यन्तं चतुर्दशच्छन्दांसि ऋग्वेदस्य मन्त्रेषु उपलब्धाः भवन्ति तदुत्तरञ्च अग्रिमसप्तकस्य छन्दांसि सुभेषजऋक्षु मिलन्ति । अपि च वेङ्कटमाधवेनापि छन्दोऽनुक्र मण्यामस्य तथ्यस्यावृत्तिविहिता । तद्यथा 'चतुरधिकच्छन्दांसि दर्शितानि चतुर्दश । यानि दशतयीष्वासन् उत्तराणि सुभेषजे ॥ द्वितीयसप्तकस्य छन्दसां निरूपणमधोलिखितानुसारेण विद्यते । तद्यथा - १. अतिजगती-द्विपञ्चाशदक्षराणामस्मिन् छन्दसि पञ्चपादाः भवन्ति । तत्रो. दाहरणं यथा-'तमिन्द्रं जोहवीमि मघवानुग्रं' ऋग्वेदे ८।९७।१३ इत्यत्र । २. शक्वरी-पट्पञ्चाशदक्षराणि, सप्तपादाः, उदा० प्रोष्वस्मै० ( ऋ० १०॥ १३३।१ )। ३. अतिशयरो-पष्टयक्षराणि, पञ्चपादा: १६+१+१२+८+८= ६०, । उदा०–'सुपुमा यातमद्रिभिः' । 1. ४. अप्टि - चतुप्पष्ट यक्षराणि, पञ्चपादाः (१६ + १६ + १६+८+८) । उदा० 'त्रिकद्रुकै महिपो यवाशिरं' । ५. अत्यष्टि - अष्टपष्टयक्षराणि, सप्तपादाः, उदा०-'अदर्शि गातुरवे वरीयसी'। ६. धृति-द्विसप्तत्यक्षराणि, सप्तपादाः, उदा०-'सखे सखायमभ्या०' । ७. षट्सप्तत्यक्षराणि, अष्टौ पादाः, उदा०-‘स हि श? न मारुतं०' ऋक्प्रातिशाख्ये ( १७।४६, ४७ ) ऋग्वेदस्य सर्वाधिकयो: ऋचोः निर्देशो विद्यते । यी कर्षः स्थास्यति--अर्थात् व्यूहे न कृते सति 'अवर्मह इन्द्र' सर्वाधिक महदका यद्धि भाष्यकारस्य उवटस्यानुसारं सप्तत्यक्षरवती विद्यते । विकर्षे ( व्यूहे ) च शर्धो न मारुतं' सर्वाधिका महती भविष्यति अथवा उव्वटानुसारं पट्सप्तत्यक्षरा मष्टपादयुक्ता ऋचा विद्यते। अनेन प्रकारेण संक्षेपेण वैदिकछन्दसां सामान्यं विवरणमुपस्थापितमस्ति । विस्तरेण तु पिङ्गलच्छन्दः सूत्रेऽवलोकनीयमिति । सम्बद्धाः लेखाः भारतम् संस्कृतम् अष्टाङ्गयोगः हठयोगः छन्दश्शास्त्रम् वेदाङ्गानि

79805

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B7%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%20%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A4%83

ज्योतिषशास्त्रस्य विकासक्रमः

ज्योतिषशास्त्रस्य विकासक्रमः ग्रहाणां विज्ञानिकतायाः इतिहासः एव। (ज्योतिषामयनं चक्षुः) शास्त्रमर्मज्ञाः विद्वांसो विदन्ति यत् पड् वेदाङ्गेषु ज्योतिषं चरमं वेदाङ्गमस्ति । यथा वेदपुरुषस्य व्याकरणं मुखमस्ति तद्वत् ज्योतिपं नयनं स्मृतम । नेवाश्यांना यथा कोऽपि मानवः स्वयमेव पदात्पदमपि चलितुं न शक्नोति तद्वत ज्योतिषशा विना वेदपूरुषस्यान्धता समापतिष्यति । वेदस्य प्रवृत्तिविशेपेण यज्ञसम्पादनाय भवति । यज्ञस्य च विधानं विशिष्ट कालानामपेक्षां स्थापयति । यज्ञ-याग-सम्पादनाय समय शुद्धे महती आवश्यकता भवति । कानिचित् कर्मकाण्डविधानान्येतादशानि सन्ति येषां सम्बन्धः सम्वत्सरेण भवति कस्यचिच्च ऋतुना। एतदुदाहरणञ्च यथा--तैत्तिरीय ब्राह्मणस्य कथनमस्ति ---- 'वसन्ते ब्राह्मणोऽग्निमादधीत, ग्रीप्मे राजन्य आदधीत । शरदि वैश्य आदधीत' । अत्रायमाशयः-ब्राह्मणः वसन्ते ( चैत्र वैशाखयोः ) अग्नेः आधानं ( स्थापनम् ) कुर्यात्, क्षत्रिय: ग्रीष्मे ( ज्येष्ठ-आषाढयो: ), वैश्यश्च शरदतो ( आश्विन-कार्तिकयोः ) आधानं कुर्यात् । ताण्डयब्राह्मणे ( सामवेदस्य ) कतिपय यज्ञस्य सम्पादनं विशिष्टमासेषु विशिष्टपक्षेषु च प्राप्यते । तथा च तत्र- 'एकाष्ट कायां दीक्षेरन् फाल्गुनी पूर्णमासे दीक्षेरन्' इति नियमात् । अपरञ्च- प्रातःकाले सायंकाले च प्रत्येक नियमितमग्निहोत्रिण मग्नी दुग्धेन घृतेन वा हवनं कुर्युः, इति विधानं तैत्तिरीयब्राह्मणे विद्यते—'प्रातर्जुहोति सायं जुहोति' । अत्रायमाशयो यत् सुचिन्तितरूपेण नक्षत्रस्य, तिथेः, पक्षस्य, मासस्य, ऋतोः, सम्वत्सरस्य च कालस्य समस्तखण्डैस्सह यज्ञ-यागस्य विधानं वेदेषु प्राप्यते । तत्रैव महती प्रतिष्ठा । तस्मादे तेषां नियमानां परिपालनाय यथार्थरूपेण निर्वाहाय च ज्योतिषशास्त्रस्य ज्ञानं नितान्त मावश्यकमस्ति । उपादेयता च तत्रैव सिद्धयति । अतएव विद्वांसः कथयन्ति ज्योतिष कालविज्ञापकं शास्त्रम्, यतोहि--'मुहूत्तं शोधयित्वा क्रियमाणा यज्ञादि क्रिया विशेषाः फलाय कल्पन्ते' नान्यथा, तन्मुहूर्तज्ञानञ्च ज्यौतिषायत्तमतोऽस्य ज्योतिपशास्त्रस्य वेदाङ्गत्वमुररीकृतम् । अतएव वेदाङ्गज्यौतिषस्य तु परमाग्रहोऽयं यत्--यो जनः ज्यौतिषं सम्यक्तया विजानाति स एव यज्ञस्य यथार्थरूपेण ज्ञानं दधाति । वेदाङ्गज्यौतिषस्यत्वयमेव डिण्डिमघोषः जनान् उद्बोधयति-- वेदा हि यज्ञार्थमभिप्रवृत्ताः कालाभिपूर्वा विहिताश्च यज्ञाः । तस्मादिदं कालविधानशास्त्रं यो ज्योतिषं वेद स वेद यज्ञम् ॥ यज्ञस्य साफल्यं न केवलं समुचितविधानाचरणे एव प्रत्युत उचिते निर्दिष्टनक्षत्रे समुचिते काले एव विधानाद्भवति । अतएव--असुराणां परिभाषा विषये श्रुतेर्वचनं ध्यातव्यम् यत्- 'ते असुरा अयज्ञा अदक्षिणा अनक्षत्राः । यच्च किञ्चाकुर्वत तां कृत्या मेवाकुर्वत' । अत्रेदमवधेयम् ---असुराः यज्ञेन हीनाः भवन्ति, दक्षिणादानेन विरहिताः भवन्ति, नक्षत्रेण रहिताश्च भवन्ति । अतएव यत्किञ्चित् कुर्वन्ति समर्पयन्ति । परञ्च देवानामेतद्विपरीतास्थितर्भवति–ते समुचिते समये सदक्षि सम्पादनं कुर्वन्ति । ज्योतिषस्य वेदाङ्गत्वम् वैदिकयश विधानाय ज्योतिषस्य महन्महत्त्वं हर ज्योतिषमार्तण्डेन सुविख्यातेन भास्कराचार्येण स्पष्टमुद्घोषितं स्वीयेसिद्धान्तशि यथा-- वेदास्तावद् यज्ञकर्मप्रवृत्ता यशाः प्रोक्तास्ते तु कालाश्रयेण । शास्त्रादस्मात् कालबोधो यतः स्यात् वेदाङ्गत्वं ज्योतिषस्योक्तमस्मात ।। अपरञ्च-वेदाङ्गज्योतिषस्य सम्मती ज्योतिषशास्त्रं समग्रवेदाङ्गेषु मर्धस्थानीयमस्ति, तथा च तत्र- यथा शिखा मयूराणां नागानां मणयो यथा। तद्वद् वेदाङ्गशास्त्राणां गणितं मूर्धनि स्थितम् ।। अत्रायं निष्कर्षार्थ:--यथा मयूराणां शिखा तस्य शिरस्येव तिष्ठति, सर्पाणां मणिः तेषां मस्तके एव विराजते ( रात्री सर्पाः मस्तकाद् मणिमुद्धत्य भूमौ स्थापयित्वा क्षेत्रेषु इतस्ततः विचरन्ति पुनः क्रीडायाः सम्पन्ने सति मस्तके मणि धारयन्ति इति लौकिकप्रवादः ) तेनैव प्रकारेण शिक्षा-कल्पादि वेदाङ्गषडङ्गेषु ज्योतिषस्य सर्वश्रेष्ठं स्थान प्राप्तमस्ति । ज्योतिष वेदपुरुषस्य चक्षुरस्ति--'शिक्षाघ्राणं तु वेदस्य ज्योतिष नयन स्मृतमिति, पाणिनीय शिक्षायामुद्घोषितमस्ति । यथा--चक्षुविहीन: पुरुषः ( अन्ध: ) स्वकार्यसम्पादनेऽसमर्थो भवति तद्वत् ज्योतिषशास्त्रज्ञानेन विरहितः पुरुषः वैदिककर्मकाण्डेषु सर्वथा अन्ध एव तिष्ठति । ज्योतिषशास्त्रस्येतिहासे एष उल्लेखो मिलति यत्--पुराकाले चतुर्णामपि वेदानां पृथक् पृथक् ज्योतिषशास्त्रमासीत्, तेषु ( अधुना ) सामवेदस्य ज्योतिषशास्त्रं नोपलभ्यते । अवशिष्टानां त्रयाणामितरेषां वेदानां ज्योतिषाणि प्राप्यन्ते, तद्यथा क्रमेण - (१) ऋग्वेदस्य ज्योतिषम्-आर्य ज्योतिषम्, षट्त्रिंशत् पद्यात्मकम् । (२) यजुर्वेदस्य ज्योतिषम् -बाजुष ज्योतिषम्, ऊनचत्वारिंशत् पद्यात्मकम् । ( ३ ) अथर्ववेदस्य ज्योतिषम्-आयर्षण ज्यौतिषम्, द्विषष्टयुत्तरशतपद्यात्मकम् । वस्तुतः आर्चज्योतिष-याजुषज्यौतिषयोः सामानाधिकरण्यं प्रतीयते । यतो ह्यनेकत्र द्वयोः साम्यं विद्यते । क्वचिदितिहासे द्वयोरेव नामोल्लेखः आथर्वणस्य चर्चेव नास्ति । संख्या विषयेऽपि मतैक्यं न तिष्ठति, याजुषज्योतिषस्य पद्यसंख्या उपरि 'ऊन चत्वारिंशत् ( ३९ ) निर्दिष्टा विद्यते, क्वचिच्चेतिहासे सैषा संख्या ऊनपञ्चाशद (४९) विद्यते । एवमेव आथर्वणज्योतिषस्थाने 'अथर्वज्योतिषम्' इत्यपि मिलति । वेदाङ्गज्यौतिषम् अस्मिन् वेदाङ्ग ज्योतिषे वेदकालीनस्य प्राचीनज्यौतिषशास्त्रस्य वर्णनं विद्यते। तद्युगस्य सर्वाः वार्ताः इयत्यः अज्ञाता: सन्ति यत् वेदाङ्गज्योतिषस्य रहस्यानां स्फटीकरणमद्यत्वे विद्वद्भ्योऽपि विषमा समस्योत्पद्यते । श्रूयते इतिहासे पठ्यते च यद बहभिर्वः प्राच्याः पाश्चात्याश्च विद्वांसः एषां श्लोकानां रहस्योद्घाटने प्रयत्न शीलाः सन्ति, परन्त्वद्यापि-वेदांगज्योतिषस्य कतिपयानि पद्यानि-एतादशानि सन्ति-येषां रहस्यार्थोद्घाटनमद्यापि समुचितरूपेण न ज्ञायते । पाश्चात्य विद्वद्भिः डॉ० थीवो महाशयः प्राच्यैश्च शंकरबालकृष्णदीक्षितैः, लोकमान्य बालगंगाधरतिलक; महामहोपाध्यायसुधाकरद्विवेद्यादिभिर्विश्रुतमनीषिभिः काले काले वेदाङ्गज्यौतिषस्योपरि गूढार्थव्याख्याः कृता । डॉ० थीवो महाशयेन १८७७ ईशवीये एशियाटिकसोसाइटी कलिकातायाः शोधपत्रिकायाम्, शंकरबाल कृष्णदीक्षितेन 'भारतीयज्योतिषशास्त्रनामके मराठीग्रन्थे, लोकमान्यतिलकेन स्ववेदाङ्ग ज्यौतिष' नामके आंग्लभाषामये पुस्तके, म० म० सुधाकरद्विवेदिना च वेदाङ्ग ज्योतिषस्य स्वनिर्मिते संस्कृतभाष्ये एषां श्लोकानां सुस्पष्टतया सारगर्भिता व्याख्याः कृता। वेदाङ्गज्योतिषस्योपर्येकम् प्राचीनं भाष्यमपि प्रकाशितमस्ति । यस्य रचना शेषकुलोत्पन्नेन काशीनिवासिना सोमाकरनामकेन केनापि दाक्षिणात्येन विचक्षणेन विदुषाकृताऽऽसीत् । सोमाकरपदाभिधाना विद्वांसः ज्योतिषशास्त्रस्य प्रकर्षपाण्डित्य शीला: मर्मज्ञाः आसन् । नापसन्देह लेशोऽपि । परञ्च खेदस्य विषयोऽयं यत्तेषां जीवन चरितस्य समयस्य च परिज्ञानं न जायते । वेदाङ्गज्योतिषस्य - ( आर्चज्यौतिषस्य, याजुषज्यौतिषस्य, आथर्वणज्यौतिषस्य च ) कर्तुर्नाम लगध इति आसीत् । आर्चज्योतिषस्य द्वितीयेन इलोकेनतद् ज्ञायते । तथा च तत्रोक्तम् - 'प्रणम्य शिरसा कालमभिवाद्य सरस्वतीम् । कालज्ञानं प्रवक्ष्यामि लगधस्य महात्मनः ॥ अत्रैतद् वैशिष्टयं विद्यते यत्-अस्मिन् ग्रन्थे पञ्चवर्षात्मको युगः स्वीकृतः, वर्षाणा मेषां नामानि यथा-सम्वत्सरः, परिवत्सरः, इदावत्सरः अनुवत्सरश्चेति । एतन्नामानि प्रकरणवशात् तैत्तिरीये ब्राह्मणेऽपि प्राप्यन्ते । तस्मिन् काले वर्षारम्भः ( सम्वत्सारा रम्भः ) माघमासादारभ्यतेस्म ज्योतिषस्य सिद्धान्तग्रन्थेषु द्वादश राशिभिः ( मेष, वृप, मिथुन, कर्क, सिंह, कन्या, तुला, वृश्चिक, धनु, मकर, कुम्भ, मीन नामकः ) गणना भवति । परञ्चास्मिन् वेदांगज्योतिषे राशीनां क्वापि नाम निर्देशो नास्ति । प्रस्तुतायाः गणनायाः आधारभूमिः अश्विन्यादि-सप्तविंशति-नक्षत्राण्येव सन्ति । श्रीमता शंकरबालकृष्ण-दीक्षितेन बहुप्रयत्नेन सप्रमाणं सुनिश्चितं यत् अस्य वेदाङ्गज्योतिषस्य रचनाकाल: ईशवीयशतकात् पूर्व १४०० वर्षे एव संजातः इति । अति प्राचीनकाला देव सम्बद्धत्वात् ग्रन्थोऽयं दुरूहो दुर्योधश्च जातः । महनीयस्य प्रत्यक्षस्यास्य ज्योतिष शास्त्रस्य त्रयो मार्गाः भवन्ति । तस्मादिदं शास्त्रं त्रिस्कन्धमित्युच्यते बुधैः । तदुक्तं यथा - 'सिद्धान्त-संहिता-होरा-रूपं स्कन्धत्रयात्मकम् । वेदस्य निर्मलं चक्षुर्योतिश्शास्त्रमनुत्तमम्' ।। अस्य त्रिस्कन्धात्मकस्य ज्योतिषस्याधोलिखिताऽष्टादशमहर्षयः प्रवर्तकाः र दिताः सन्ति । एते समये समये ज्यौतिषस्य विकासाय प्रयत्नानि चक्रः । एतेषां गणना पद्याभ्यां यथा-- 'सूर्यः पितामहो व्यासो वशिष्ठोऽत्रि: पराशरः । कश्यपो नारदो गर्गो मरीचिमनुरङ्गिराः ॥ लोमशः पुलिशश्चैव च्यवनो यवनो भृगुः । शौनकोऽष्टादशश्चैते ज्योतिःशास्त्रप्रवर्तकाः ॥ एतत् स्पष्टम् । अपरञ्च सिद्धान्ततत्त्वविवेके श्रीमता कमलाकरभट्रेन अस्य शास्त्रस्य विकासक्रमःप्रशस्तिश्च निम्नाङ्कितेन पद्येन कृताऽस्ति । एतच्च ध्यातव्यम् - 'ब्रह्मा प्राह च नारदाय हिमगुर्यच्छौनकायामलं, माण्डव्याय वशिष्ठसंज्ञकमुनिः सूर्योमयायाह यत् । प्रत्यक्षागमयुक्तिशालि तदिदं शास्त्रं विहायान्यथा, यत् कुर्वन्ति नराधमास्तु तदसद्वेदोक्तिशून्याभृशम् ॥ उपर्युक्तानामेतेषां सिद्धान्ता अपि तदारभ्य प्रचलिताः सन्ति स एष सिद्धान्तयुगः । सिद्धान्तयुगः समीक्षका: विद्वांसः कथयन्ति–वेदाङ्गज्यौतिषादारभ्य यो युगः वराहमिहिर पर्यन्तमायाति तं वयं सिद्धान्तयुगस्य नाम्ना जानीमः । यतो ह्यस्मिन् युगे सिद्धान्तानां प्रवर्तनं प्रचलनं वा सविशेषरूपेणाभूत् । युगोऽयमस्मभ्य: तमसावृतः स्याद्यदि सुवि ख्यातो वराहमिहिरस्तस्मिन् युगे प्रचलितानां पञ्च सिद्धान्तग्रन्थानां सारांशं स्वपञ्च सिद्धान्तिकायां प्रचारितं न कुर्यात् । वराहमिहिरः स्वयमेव सर्वतन्त्रस्वतन्त्रः प्रतिभासम्पन्नः ज्योतिविदासीत् । इत्येव नहि ते चैकस्य स्वतन्त्रस्य सिद्धान्तग्रन्थस्य रचनायाः वैचक्षण्यं स्वस्मिन् स्थापयन्ति स्म। परञ्च तैः व्यापकबुद्धया तद्युगस्य सिद्धान्त ग्रन्थानां परिचय: समुपस्थापितः । ऐतिहासिकदृष्ट्या महत्त्वपूर्णमिदं कार्यम् । विद्वांसः कथयन्ति यत्-पञ्चसिद्धान्तिकग्रन्थस्य या प्रतिः सम्प्रत्युपलब्धाऽस्ति, या च डॉ० थीवो महाशयेन महामहोपाध्याय-पण्डितसुधाकर-द्विवेदिना च आंग्लानुवादेन संस्कृतटीकया च सह १८८९ ईशवीये वर्षे प्रकाशिताऽऽसीत् सा प्रतिः अनेकषु स्थलेषु अशुद्धा भ्रष्टा च विद्यते । तथापि सम्पादकयोः अश्रान्तपरिश्रमेण कृतमेतत् दुष्करं कार्य ज्योतिषशास्येतिहासे महत्त्वपूर्णमासीत् । एषां पञ्चसिद्धान्तानां नामानि सन्ति (१) पोलिशः, ( २ ) रोमकः, ( ३ ) वांशिष्ठः, ( ४ ) सौरः, ( ५ ) पैतामहश्च । एतेषां विषये आचार्यवराहमिहिरेण स्वयमेव लिखितं यत्-एषु पञ्चसु सिद्धान्तेषु पोलिश-रोमकयोश्च व्याख्याकाराः लाटदेव-महाशयाः सन्ति । पोलिशसिद्धान्तः सुस्पष्टोऽस्ति । रोमकसिद्धान्तोऽपि तस्यैव साहचर्य धत्ते । सूर्यसिद्धान्तः सर्वतोऽधिक: सुस्पष्टः । अवशिष्टौ च वाशिष्ठ-पैतामहसिद्धान्तौ-अतीवभ्रष्टौ स्तः । अस्य ग्रन्थस्य रचनाकालः प्रथमशतक:। एषु सिद्धान्तग्रन्थेषु सूर्यसिद्धान्तनामको ग्रन्थः पृथगप्युपलब्धो भवति । अस्य च सारांशः पञ्चसिद्धान्तिकायामपि प्रदत्तोऽस्ति । द्वयोस्तुलनया द्वयोरन्तरं प्रतीयते । ज्ञायते यत् प्राचीन सूर्यसिद्धान्ते नवीनानि संशोधनानि कृतानि सन्ति । येषां लक्ष्यमासीत् यत् सूर्याचन्द्रमसोः ग्रहयोः चंक्रमणस्य काल: (यस्य पारिभाषिकीसंज्ञा भगणो विद्यते।) नेत्राभ्यां दृष्टानां यन्त्रश्च मापितानां मानानां यथासम्भवं नेकटयं प्राप्नुयात् । अनेन प्रकारेण संशोधितः सूर्यसिद्धान्तः प्राचीनसंस्करणापेक्षयाऽधिकं फलं ददाति । (१) पितामहसिद्धान्तः - पञ्चसिद्धान्तिकाया: द्वादशाध्याये केवलं पञ्चश्लोके ध्वस्य परिचयो विद्यते । तेन ज्ञायते यत् एतन्मतं वेदाङ्गज्यौतिषेन सह प्रचुर साम्यं दधाति । (२) रोमकसिद्धान्तः - अस्य सिद्धान्तस्य लेखकः श्रीपेणः कथ्यते । परञ्च डॉ० थीवो महाशयस्य मतमस्ति यत् श्रीषेणेन न कोऽपि मौलिकः ग्रन्थः विरचितः अपितु प्राचीनरोमकसिद्धान्तस्य केवलं नवीनं स्वरूपमेव प्रदत्तम् । रोमकसिद्धान्तः यवनज्यौतिषेन सह साम्यं स्थापयति, परञ्चानेकत्र भिन्नता अपि प्रतीयते। अतो वयं रोमकसिद्धान्तं यूनानीज्योतिषस्यान्धानुकरणं नैव मन्यामहे। वराहमिहिरात्पूर्व भारते यूनाने चावागमनं विशेषरूपेणासीत् । अतः यूनानीज्योतिषस्यागमनमप्यस्यैव विचारविनिमयस्यैकं स्फुटरूपं विद्यते । ( ३ ) पुलिशसिद्धान्तः- पञ्चसिद्धान्तिकायामस्य सिद्धान्तानां परिचय: पाठा नामशुद्धया विशुद्धरूपेण न मिलति । अत्र ग्रहणानां गणनायै अपि नियमाः सन्ति, परञ्च ते सूर्य सिद्धान्तस्य रोमकसिद्धान्तस्य चापेक्षयाऽतिस्थूलाः सन्ति । भट्टोत्पलेन वृहत्संहितायाष्टीकायां पृथूदकस्वामिना च ब्राह्मस्फुटसिद्धान्तस्य टीकायां पुलिश सिद्धान्तस्योल्लेखः कृतः । यश्चास्मात् ग्रन्थात् सर्वथा भिन्नः प्रतीयते । ( ४ ) वशिष्ठसिद्धान्तः-अस्यातिसंक्षेपतमं विवरणं प्राप्यते । अस्य कतिपय सिद्धान्ता पितामहसिद्धान्तेन सह मिलन्ति । वराहमिहिराचार्याः स्वयमेवैनं भ्रष्टमाम नन्ति । ब्रह्मगुप्तेन स्फुटसिद्धान्ते विष्णुचन्द्रेण लिखितस्य वशिष्ठसिद्धान्तस्यकं संशोधितं संस्करणमुपस्थापितमासीत् यद्धि ब्रह्मगुप्तेनातिहीनं कथितम् । साम्प्रतं लघुवशिष्ठ सिद्धान्तस्य नाम्ना य: ग्रन्थः प्रकाशितः स तु अस्माद् भिन्नः । सूर्यसिद्धान्तः विख्यातेन वराहमिहिराचार्येण स्वयमेव सूर्यसिद्धान्ताय सर्वतोऽ धिकमुच्चं स्थानं प्रदत्तमस्ति । अद्यापि सूर्यसिद्धान्तः समुपलब्धोऽस्ति । यस्यांग्लहिन्दी भापयोः अनुवादः प्रकाशितोऽस्ति । ग्रन्थोऽयं प्राचीनग्रन्थादनेकत्र भिन्नतां स्थापयति । अस्मिन् संशोधिते सूर्यसिद्धान्ते १४ चतुर्दशाधिकारा अध्यायाः वा सन्ति । तत्र प्रथमेऽध्याये ग्रन्थस्यास्य रहस्योद्घाटनकर्तारः स्वयमेव भगवन्तः सूर्यदेवाः कथिताः सन्ति तदुपदेशञ्च श्रुत्वा मयनामकेनासुरेणास्य निर्माणं कृतम् । अस्य मूलरचयितुर्नाम अज्ञातावस्थायामस्ति । अत्र ग्रहाणां मध्यगतीनां वर्णनमस्ति । दिवाकर-शशीबुधादयो ग्रहाः समानकोणीयवेगेन नहि प्रचलन्ति । अस्याः कल्पनाया अनसारंग या स्थितिरुत्पद्यते तां स्थिति 'मध्यमज्या' मध्यमस्थितिर्वा कथयन्ति । ग्रहगी वर्णनानन्तरं बीजसंस्कारकरणस्योपदेशोऽस्ति । गणनायां वेधे चान्तरेण बी संस्कारः परमापेक्षितः संजातः । अतो युगे सूर्यस्य चन्द्रमसः ग्रहाणाञ्च भगणाना संख्यायां परिवर्तनं विहितम् । प्रकारान्तरेण तेषां दैनिकी गतिः परिवर्तिता। एतत्मा षोडशे शतके कृतं भवेत् । सूर्याचन्द्रमसो: या सारिणी 'बरजेसेनेन' स्वकीयेऽनुदिते ग्रन्ये प्रदत्ता, तया सारिण्या ज्ञायते--सूर्यसिद्धान्तस्य मानं पर्याप्तं शुद्धमस्ति । आधुनिकस्य सूर्य-वर्षमानं २६५ दिवसाः ( दिनानि ), ६ होरा, ९ मि० १०८ पलानि । सूर्यसिद्धान्ते एतन्मानं ३६५ दिनानि, ६ होरा, १२ मिनटानि, ३६'६ पलानि-विद्यन्ते । अनेन प्रकारेण वयं जानीमो यत्-अद्यापि वैज्ञानिकगणनायाः समकक्षतया सूर्य सिद्धान्तस्य गणना पर्याप्तरूपेण शुद्धा प्रामाणिकी यथार्था च विद्यते एतदर्थमेवास्याः गणनायाः आधारे निर्मिताः पञ्चाङ्गादयोऽपि मान्या भवन्ति । द्वितीयेऽध्याये ग्रहाणां स्पष्टस्थिते: वर्णनं विद्यते, एतदर्थञ्च ज्यासिद्धान्तस्योपयोगो विहितोऽस्ति । ग्रहणस्य विषये चन्द्रमसः व्यासः ४८० योजनानि कथितानि सन्ति । पृथिव्याः निदिष्टव्यासेन ( १६०० योजनानि ) तुलनायां चन्द्रमसः व्यासः पृथिव्याः व्यासस्य ०'३३ इत्यस्ति । यद्धि वास्तविकात् मापनात्--अधिकं भिन्नं नास्ति । परश्च सूर्यव्यासस्य वर्णनं नितान्तमशुद्ध मस्ति सूर्यस्य व्यासः पृथिव्याः व्यासात् चतुर्गुणोऽत्र प्रतिपादितोऽस्ति । यः वास्तविकेन व्यासेन अत्यधिकोऽशुद्धो विद्यते । अनेनैव प्रकारेण सूर्यग्रहणज्ञापनस्य पद्धतावपि महत्या बुद्धिमत्तया कतिपयनियमाः प्रसारिताः सन्ति, यद्यप्यनेकसंशोधनानां परित्यागेनान्तिमः परिणामः समुचितो न निःसरति । एतदनन्तरं ग्रहयुतेः, नक्षत्रयुतेश्च वर्णनं विद्यते । एकस्मिन् अध्याये यन्त्राणां निर्माणस्य वर्णनं विद्यते । अन्तिमे मानाध्याये अयनस्य, संक्रान्तेः, उत्तरायणस्य, . दक्षिणायनस्य चान्द्र-सावनवर्षयोश्च कालविवेचनं कृतमस्ति । अत्र सूचितमस्ति यत् - सावनदिनम् सूर्यस्यैकस्मादुदयादारभ्यान्योदयपर्यन्तस्य कालं कथयन्ति । आर्यभटः आर्यभटः तु सुनिश्चितं विद्यते यत्-भारतीयज्योतिषशास्त्रस्येतिहासस्या विच्छिन्नापरम्परासु निश्चितरूपेणार्यभटादारम्भो भवति । वेदांगज्योतिषस्य रचना सामान्यतः पञ्चदशशतकात् पूर्वमामनन्ति विद्वज्जनाः। तदनन्तरं सहस्रवर्षपर्यन्तं कस्यापि ज्योतिर्विद: स्थितिनं ज्ञायते । कौटिल्यस्यार्थशास्त्रस्यानुशीलनेन परिज्ञानं भवति यत्-तस्मिन् काले ३०० ईशवीये पूर्वे ज्योतिषस्य सविशेषोन्नतिरासीत् । जनमतावलम्बिना 'सूर्यप्रज्ञप्ति'-चन्द्रप्रज्ञप्तिश्चेति नामको द्वौ ग्रन्थी समुपलब्धौ स्तः यो कौटिल्यस्यकशताब्दीपूर्ववतिनो स्तः । तयोविषय:-विश्वस्य ( सृष्टेः ) रचना विद्यते तथा चानयोः सूर्यचन्द्रविषयिकाः कल्पना: जैनधर्ममतानुसारं निर्दिष्टाः सन्ति । . आर्यभटस्य जनिः ४७६ ईशवीयेवत्सरे कुसुमपुरे (पाटलिपुत्रे) अभूत् । अनेन अयोविंशतितमे वयसि ४९९ ईशवीये स्वमहत्त्वपूर्ण: ग्रन्थः विरचितः । यो हि तन्नाम्नव 'आर्यभटीय' इति कथ्यते । अस्मिन् ग्रन्थे शककालस्य वैक्रमसम्वत्सरस्य वा चर्चा नास्ति ग्रहाणां गणनाय च ३६०० कलिसंवत्सरं ( ४९९ ई० ) निश्चितमस्ति । पञ्चशतकस्य मध्ये 'महासिद्धान्तस्य' रचयिता एकोऽन्यो ज्योतिविदस्यैव नाम्नो बभव. तस्मादेनं पृथककरणाय अयमार्यभटः प्रथमः' इति कथनं समुचितं भविष्यति । इमे सनिश्चितमतीवप्रतिभाशालिनो ज्योतिविद आसन्, यः प्राचीनग्रन्थेषु लिखितान सिद्धान्तान् स्वानुभवः शोधयित्वाऽस्यार्यभटीय ग्रन्थस्य रचना कृता। आज रचना पद्धतिरतीववैज्ञानिकी विद्यते भाषाचातिसंक्षिप्ता, येनैपां सिद्धान्ता हा. संजाताः । तथाचोक्तं गोलपादे - सदसज्ज्ञानसमुद्रात् समुद्धतं देवताप्रसादेन । सज्ज्ञानोत्तमरत्नं मया निमग्नं स्वमतिना वा ॥ आर्यभटस्य सिद्धान्ता आर्यभटीये १२१ सम्पूर्णश्लोकाः सन्ति, ये चतुर्पु खण्डेषु विभाजिताः सन्ति-(१) गीतिकापादः, (२) गणितपादः, ( ३ ) कालक्रिया पादः, ( ४ ) गोलपादश्चेति । गीतिकापादः केवलं ११ श्लोकानामस्ति, ये विषया श्चात्र वणिताः सन्ति ते सूर्यसिद्धान्तस्यानेकेष्वधिकारेषु सन्ति । एभिरक्षरः संख्या प्रकटनस्यकानवीनारीतिरुद्भाविता। येन श्लोकेषु महतीनां संख्यानां नियमने सोविध्यं संजातम् । एतदनुसारं 'क' वर्णादारभ्य' म' पर्यन्तस्थिता: वर्णाः क्रमशः १ इत्यारभ्य २५ पर्यन्तसंख्यानां द्योतकाः सन्ति ।। (२) आर्यभटस्य मूलसिद्धान्तोऽस्ति यत् पृथिव्याः दैनिकं भ्रमणं भवति । नौकागतिरिव पृथिव्यपि नैरन्तर्येण भ्रमति सूर्यश्च स्वयं स्थिर एवास्ति । अनेन सिद्धान्तेनास्य विचारस्वातन्त्र्यस्य परिचयो मिलति । एतेषामस्य सिद्धान्तस्य कारणात् वराहमिहिर-ब्रह्मगुप्ताभ्यां ज्योतिर्विद्भयामेतेषां निन्दा विहिता। (३ ) युगानां परिमाणेऽपि-एषां नवीनं मतमस्ति, यत्र प्रत्येकस्मिन् महायुगे सत्य-त्रेता-द्वापर-कलियुगाश्च विभिन्न परिमाणात्मका: स्वीक्रियन्ते तत्रतैः सर्वे समान कालिकाः स्वीकृताः । आर्यभटेन स्वग्रन्थस्य तृतीयेऽध्याये विविधज्यौतिषसम्बन्धिनो विषयाः लिखिताः, ययिते यत्-चैत्रशुक्लप्रतिपत्तः युगाना, वर्षस्य, मासस्य, दिवसस्य च गणनायाः शुभारम्भो भवति । अत्र ग्रहाणां मध्यमगतेः स्पष्टगतेश्च नियमानामुल्लेखो विद्यते । ग्रन्यस्यान्तिमेऽध्याये ( गोलपादे ) पञ्चाशत् श्लोकाः सन्ति, येषु गोलविषयका अनेके नियमाः, युगसम्बन्धिता: नवीनाः कल्पना:, सूर्याचन्द्रमसोः ग्रहणानां गणनादयः विविध ज्योतिष सम्बन्धितानां नियमानां. समीक्षा विद्यते । पृथिव्याः दैनिकभ्रमणस्य विषये आर्यभटेन कमनीयमुदाहरणं प्रस्तूय लिखितं यत्-यथा प्रचलन्त्यां नौकायां स्थितो मनुष्य: तटस्थितान् स्थिरान् वृक्षान् विपरीतदिशायां चलन्निव पश्यति तद्वत् लङ्कायां ( भूमध्यरेखायां ) स्थिराः ताराः पश्चिमस्यां दिशि प्रचलन्त्यः दृश्यन्ते । एतदतिरिक्तं स्वगोलसम्बन्धिताः अनेके विषयाः अत्र ग्रथिताः सन्ति । आर्यभटीय स्योपरि चतस्रष्टीकाः उपलभ्यन्ते । यासां रचयितृणां नामानि सन्ति-(१) भास्कर प्रथमः, (२) सूर्यदेवयज्वा, (३) परमेश्वरः, (४) नीलकण्ठश्चेति । तत्र परमेश्वरस्य 'भट्टदीपिकया' सह–उदयनारायणसिंहेन हिन्दीभाषायां टीका की विद्यते । सूर्यदेवयज्वनः अप्रकाशितायां टीकायाम् आर्यभटप्रकाशस्यापि चर्चा विद्यते । वराहमिहिरः अवन्तिकायाः सूर्यभक्तस्य वराहमिहिरस्य स्थानं ज्योतिष-जगति सूर्यसदृशोपममस्ति । इमे अवन्तिपुर्याः निवासिन आसन् । एतैः स्वसमयस्य सुस्पष्टा चर्चा न कृताऽस्ति । तथाप्यनेकैः प्रमाणः वराहमिहिरस्य जीवनकाल: षष्ठशतकस्य पूर्वार्द्ध स्वीक्रियते । एषां पितुर्नाम- आदित्यदास आसीत्, ये एषां विद्यागुरवोऽ प्यासन् । एवञ्च 'कापित्थकः' वासस्थानमासीत् । एतत् स्थानमद्यापि 'उज्जयिन्याः' पार्वे 'कामथा' नाम्ना प्रख्यातमस्ति । एतैः सूर्य प्रसाद्याशेषं ज्ञानं सम्प्राप्तम् । एषां पृथुयशसा पुत्रेण 'षट्पञ्चाशिकाया' रचना कृता, या अद्यापि प्रचलिता विद्यते । ग्रन्थाः- एषां ग्रन्थाः स्वविषयस्य प्रौढासु, प्रमाणसमन्वितासु रचनासु विद्यन्ते । मुख्यग्रन्थानां नामानि सन्ति--( क ) पञ्चसिद्धान्तिका, ( ख ) बृहज्जातकः ( ग ) बृहयात्रा, बृहद्विवाहपटलयात्रा च, (घ ) बृहत्संहिताचेति । लाटदेयः ज्यौतिविदांवरेण वराहमिहिरेण पञ्चसिद्धान्तिकायां येषां पञ्च ग्रन्थानां समाहारः कृतस्तेषु द्वयोः पोलिशरोमकयोश्चेमे रचयितारः सन्तीति तज्ज्ञाः कथयन्ति । भास्करप्रथमेन विरचिताद् 'महाभास्करीयात्' ज्ञायते यत्-इमे आर्य भटस्य शिष्या आसन् । एषां काल: वै० सं० ५६२ तः ६६५ इत्यस्य मध्ये स्वीकर्तव्यः । रोमकसिद्धान्तस्य रचनाशेल्या एतद् ज्ञायते यत् अयं ग्रन्थः ग्रीक ( यूनान ) सिद्धान्तेष्वाश्रितः । कतिपयविदुषां मतमस्ति सिकन्दरियायाः सुप्रसिद्धस्य ज्योतिविदः 'तालोमी' इत्यस्य सिद्धान्तानामाधारे अस्य ( रोमकसिद्धान्तस्य ) रचना बभूव । अस्य प्रमाणं ते यवनपुरस्य मध्यकालीने सिद्धं साधितं वा अहर्गणं स्थापयन्ति । ब्रह्मगुप्तेन तु अस्य सिद्धान्तानां भूयसी निन्दा कृता। पुलिशसिद्धान्तनामकस्य ग्रन्थ स्योल्लेखः भट्टोत्पलेन वाराहमिहिरस्य 'बृहत्संहितायाः' टीकायां 'पृथूदकस्वामिना' च ब्रह्मगुप्तस्य 'स्फुटसिद्धान्तस्य टीकायां कृतः । अयं सिद्धान्तग्रन्थः रोमकसिद्धान्तस्या पेक्षयाऽतीव स्थूलः । गणनायाः सुविधाये सन्निकटनिनियमैश्च साधितोऽयं ग्रन्थः । प्राचीनमूलग्रन्थोऽद्याप्यनुपलब्ध एवेति । भास्कर-प्रथमः इमे भास्कराः लीलावत्याः विख्यात रचयितुर्भास्कराचार्यात भिन्ना आसन् । एतेषां द्वौ ग्रन्थौ साम्प्रतमुपलब्धौ स्तः । तो च-( १ ) महा भास्करीयः, ( २ ) लघुभास्करीयश्च । अनयोः ग्रन्थयोः एतैः आर्यभटस्य सिद्धान्तः प्रमाणत्वेनोपन्यस्तः। एतेषां जन्मस्थानं 'अश्मक' इति कथ्यते । अस्य स्थानस्य स्थितिः नर्मदा-गोदारीनद्योर्मध्ये क्वाप्यासीत् । अनयोयो ग्रन्थयोः उपयोगः दक्षिणभारते पश्चदशशतकं यावत् बाहुल्येनासीत् । ब्रह्मगुप्तः ज्योतिषाचार्येषु ब्रह्मगुप्तस्य स्थानमतीवोज्ज्वलमुच्चं चास्ति सुप्रसिद्धन भास्कराचार्येणायं 'गणकचक्रचूडामणि' इति कथितः । इत्येव नहि एषां मूलांकान् स्वरचनायाः सिद्धान्तशिरोमण्याः आधारभूमिः स्वीकृता। एषां जनिः ईशवीये ५९८ यत्सरे पचनदप्रदेशस्य 'मिलनालका' स्थाने बभूवेति । एतेषां द्वौ ग्रन्थो स्तः--- ( १ ) ब्राह्मस्फुटसिद्धान्तः, ( २ ) खण्डखाद्यकश्चेति । अनयोः ग्रन्थयोः अनुवादोऽरबी भाषायामप्यभूत् । यस्मिन् 'अस-सिन्ध-हिन्द' ब्राह्मस्फुटसिद्धान्तस्य तथा च 'अल अर्कन्द' खण्डखाद्यकस्यानुवादोऽप्यस्ति । एतैः विभिन्नस्थानेषु एतन्निर्देशः कृतो यत आर्यभट-श्रीषेण-विष्णुचन्द्रादीनां गणनायां ग्रहाणां स्पष्टस्थानं न शुद्धिमायाति अतस्तानि ग्राह्योपयुक्तानि न सन्ति । पश्चाच्चभवद्भिरेतदपि लिखितं यत्--ब्राह्मस्फुट सिद्धान्तेन दग्गणितैक्यं भवति । अत: मान्योऽयं ग्रन्थः । तथा चोक्तम् - तन्त्रभ्रंशे प्रतिदिनमेवं विज्ञाय धीमता यत्नः । कार्यस्तस्मिन् यस्मिन् दृग्गणितैक्यं सदा भवति । अनेन कथनेनैतद् सुस्पष्टं भवति यत्तः ग्रन्थानां रचना ग्रहाणां प्रत्यक्षवेधं विधायव कृताऽऽसीत् । ते एव प्रथमकल्पाः एतादृशाः ज्योतिर्विद आसन् ये प्रयोगेषु दृढामास्थां स्थापयन्ति स्म । एकत्रतैः कथितमपि यत्-यदा-कदा गणनायां वेधे चान्तरस्यात्तदा वेधेन गणनायाः शुद्धिः कर्त्तव्या। ब्राह्मस्फुटसिद्धान्ते चतुर्विशत्यध्यायाः सन्ति, ते च यथा-मध्यमाधिकारः, स्पष्टा धिकारः, त्रिप्रश्नाधिकारः, चन्द्रग्रहणाधिकारः, सूर्यग्रहणाधिकारः, उदयास्ताधिकारः, चन्द्रशृङ्गोन्नत्यधिकारः, चन्द्रच्छायाधिकारः, ग्रहयुत्यधिकारः, भग्रहयुत्यधिकारः, तन्त्रपरीक्षाध्यायः, गणिताध्यायः, मध्यगति-उत्तराध्यायः, स्फुटगति-उत्तराध्यायः, त्रिप्रश्नोत्तराध्यायः, ग्रहणोत्तराध्यायः, शृङ्गोन्नत्युत्तराध्यायः, कुट्टकाध्यायः, शंकु च्छायादिज्ञानाध्यायः, छन्दश्चित्युत्तराध्यायः, गोलाध्यायः, मन्त्राध्यायः, मानाध्यायः संज्ञाध्यायश्चेति । .अस्मिन् ग्रन्थे न केवलं ज्योतिपस्य, अपि तु बीजगणितस्य, अंकगणितस्य क्षेत्रमितेश्चापि प्रामाणिकं विवरणं वयं प्राप्नुमः । एप्वध्यायेषु ग्रहाणां मध्यमगतेः गणनायाः, एषां स्पष्टगतिर्ज्ञानस्य रीतीनां दिशः, देशस्य कालस्य च ज्ञानस्य रीतयः, चन्द्र-सूर्यग्रहणयोः गणनायाः ग्रहाणामेकोऽन्यस्य पार्वे आगमनस्य, चन्द्रमस: वेधेन छायायाः ज्ञानस्य, नक्षत्रैः सह ग्रहाणां युत्यादीनां विवरणं सम्यक्तया शास्त्रीयपद्धत्या कृतमस्ति । गोलाध्याय-नामकेऽध्याये भूगोलखगोलयोः सम्बन्धिता गणना विद्यते । अस्मिन्नप्य नेके भागाः सन्ति–तद्यथा-ज्याप्रकरणम्, स्फुटगतिवासना, ग्रहणवासना, गोल बन्धाधिकारश्चेति । एषु भूगोल-खगोलयोः सम्बन्धितानां परिभाषाणां ग्रहाणाञ्च विम्बानां व्यासादिज्ञानस्य रीतयः प्रदर्शिताः सन्ति । ब्रह्मगुप्तस्यान्या रचना 'खण्ड खाद्यक' इत्यस्ति । एभिः सेयं .रचना ६६५ ईशवीये वत्सरे स्व एकोनसप्ततितमे वयसि कृता । अयं ग्रन्थः आर्यभटस्य सिद्धान्तानामंशतः पक्षपाती विद्यते । अस्मिन् दशाध्यायाः सन्ति, येषु प्रारम्भिकाष्टाध्यायास्तु केवलमार्यभटस्यानुकरणमात्रमेवास्ति, उत्तरभागस्य च त्रिष्वध्यायेष्वार्यभटस्यालोचनासंशोधनेन सह कृता विद्यते । पूर्वखण्ड खाद्य कस्याष्टावध्यायाः इत्थम् सन्ति, तिथीनां नक्षत्रादीनाञ्च गणना, पञ्चताराग्रहाणां मध्यस्य स्पष्टस्य च गणना, त्रिप्रश्नाधिकारः, सूर्यग्रहणाधिकारः, उदयास्ताधिकारः, चन्द्रशृंगोन्नत्यधिकारः, ग्रहयुत्यधिकारश्चेति । कल्याणवर्मा एषां काल: ५७८ ईशवीये वर्षे स्वीक्रियते । एभिर्यवनानां होरा शास्त्रस्य सारः ‘सारावली' नामके ग्रन्थे प्रतिपादितः । अयं ग्रन्थः सूविशाल: जाता शास्त्रे च महत्त्वपूर्ण स्थानं दधाति । अस्मिन् ग्रन्थे ४२ अध्यायाः सन्ति । अनि मासहस्रद्वयश्लोकाः सन्ति । श्रीमता भट्टोत्पलेन बृहज्जातकस्य टीकायामस्य ग्रन्थस्यो ल्लेखः कृतः। लल्ल: अस्य पितुर्नामभट्टत्रिविक्रम आसीत् । आर्यभट्टः ( प्रथमः ) एषां गुरुः ख्यातः । एषां सुप्रसिद्धः ग्रन्थः 'शिष्यधीवृद्धिः' अस्ति, यः आर्यभटस्य सिद्धान्तानाम नुसरणं करोति । अस्मिन् गणिताध्याय-गोलाध्यायनामकं प्रकरणद्वयमस्ति । अस्य ग्रन्थस्य रचनाबीजमुक्तं निम्नाङ्किते पद्ये - विज्ञाय शास्त्रमलमार्यभटप्रणीतं तंत्राणि यद्यपि कृतानि तदीयशिष्यैः । कर्मक्रमो न खलु सम्यगुदीरितस्तैः कर्म बीम्यहमतः क्रमशस्तदुक्तम् ।। लल्लस्य कालविषये विद्वत्सु पर्याप्तो मतभेदस्तिष्ठति । म० म० पं० सुधाकर द्विवेदिना-एषां काल: ४२१ शकसं० निर्धारितः । आर्यभटः द्वितीयः आर्यभट-द्वितीयस्य ज्योतिष-गणितयोरुभयोरपि महत्त्वपूर्ण स्थानमस्ति । एषां काल: ९५० ईशवीयस्य पार्वे स्वीक्रियते । एषां सुप्रसिद्धा रचना 'महासिद्धान्तः' विद्यते, यस्मिन् ज्योतिषगणितयोरुभयोरपि समावेशो विद्यते । अस्मिन् ग्रन्थेऽष्टादशाधिकाराः सन्ति । येषु ६२५ आर्याछन्दांसि सन्ति । गोलाध्यायनामके चतुर्दशेऽधिकारे पाटीगणितस्य प्रश्नाः सन्ति । पञ्चदशेऽध्याये क्षेत्रफल-घनफलादयो विषयाः संग्रहीताः सन्ति । एतदतिरिक्त प्रश्नोत्तराध्याय---कुट्टकाध्यायोचापि स्तः ययोः ग्रहाणां मध्यगति-कुट्टकसम्बन्धितेषु प्रश्नेषु क्रमशः विचारः प्रवर्तते । मुंजाल: एषां काल: ८५४ शकस्य निकटे स्वीक्रियते । यतो ह्येतैः स्वपुस्तके 'लघुमानसे' ग्रहाणां ध्रुवकाल: ८५४ शकः प्रख्यापितः । अनन्तरं भास्कराचार्य द्वितीयेन मुनीश्वरेण च मुंजालेन निर्दिष्टस्यायनगतेः वर्णनं कृतम् । एभिः प्रमाणः एतद् सुनिश्चितं भवति यत्ते ९३२ ईशवीये वत्सरे विद्यमानाः आसन् । स्वकालस्येमे प्रख्याताः ज्योतिर्विदः आसन् । अत्रैतद् वैशिष्ट्यमस्त्येषां यत्--तारकाणां निरीक्षणं विधाय नव-नवानां विचाराणामेभिः प्रस्तुतीकरणं कृतम् । लघुमानसेऽष्टाधिकाराः सन्ति । उत्पल: ज्योतिषग्रन्थानां टीकाकारेषु उत्पलस्य नाम सुविख्यातमस्ति । बृहज्जा तकस्य टीकायां-टीकालेखनकाल: ९६६ ईशवीयस्य चत्रशुक्लपञ्चमी इति निर्दिष्टो ऽस्ति । अनेन ज्ञायते यदिमे दशमशतके आविर्भूता आसन् । एषां पञ्चसंख्यकार्टीकाः समुपलब्धाः सन्ति । (१) बृहज्जातकस्य टीका, (२) बृहत्संहितायाष्टीका, (३) खण्डखाद्यकस्य टीका, ( ४ ) षट्पञ्चाशिकायाष्टीका, ( ५ ) लघुजातकस्य टीकाचेति । पृयूवकस्वामी एभिः ब्रह्मगुप्तस्य ब्राह्मस्फुटसिद्धान्ते एका टीका विरचिता, अपि चैषां मतस्योल्लेखो भास्कराचार्येण ( द्वितीयेन ) स्वग्रन्थेषु अनेकत्र कृतोऽस्ति । दीक्षितस्य मतानुसारमिमे उत्पलस्य समकालीनाः सन्ति । अपि चैतः ब्रह्मगुप्तस्यान्य ग्रन्थस्य 'खण्डखाद्यकस्यापि' टीका लिखिता। एतेन स्पष्टं भवति यत् यथा उत्पलेन वराहमिहिरस्य मताना स्वटीकाभिरभिव्यक्तीकृतस्तथैव पृथूदकस्वामिना ब्रह्मगुप्तस्य काठिन्ययुक्तानां ग्रन्थानां स्वव्याख्याभिः सुबोधः सरलश्वविहितः । एषा मुदयः १० दशमशताब्द्यामनुमीयते । श्रीपतिः इमे महाशयाः स्वकालस्याद्वितीयाः ज्योतिर्विद आसन् । एषां मुख्य ग्रन्थाः सन्ति-(१) गणिततिलकः, (२) बीजगणितम्, ( ३ ) धीकोटिकरणम, (४) सिद्धान्तशेखरः, (५) ज्योतिषरत्नमाला, (६) जातकपद्धतिः, (७) दैवज्ञवल्लभः, (८) श्रीपतिनिबन्धः, (९) ध्रुवमानसकरणं, .( १०) श्रीपति समुच्चयश्च । एषां पाटीगणितस्योपरि. सिंहतिलकनामकस्य जैनाचार्यस्य एका 'तिलक नाम्नी टीकाविद्यते। ईमे गणितस्यैव विशेषज्ञाः नहि-आसन्, अपितु ग्रहवेधक्रिययाऽपि परिचिता आसन् । एतेषां प्रधानग्रन्थ: सिद्धान्तशेखरः वेधक्रियया ग्रहगणितस्य वस्तु स्थिति ज्ञात्वा लिखितोऽस्ति । एषां काल: प्रमाणः प्रमाणितः एकादशशतकस्य मध्य कालः स्थिरीभवति । शतानन्दः एषां ग्रन्थः 'भास्वतीकरणं' वराहमिहिरस्य सूर्यसिद्धान्तस्याधारे १०९९ ईशवीये वत्सरे लिखित आसीत् । ग्रन्थोऽयमतीवसुप्रसिद्ध आसीत् । अत एवास्यानेकाष्टीकाः संस्कृते हिन्दीभाषायाञ्चोपलब्धाः भवन्ति । अस्मिन् ग्रन्थेऽष्टा वधिकाराः अध्यायाः वा सन्ति, येषु ग्रहाणां गतेः वर्णनातिरिक्तं सूर्यग्रहणयोश्च वर्णनं पृथगध्यायेषु कृतमस्ति । भास्कराचार्यः द्वितीय: 'यथा नाम तथा गुणः' इति नियमानुसारेण भास्करा चार्यद्वितीयाः वस्तुतः ज्योतिर्गगनस्य भास्करा एव आसन् । वराहमिहिरस्य ब्रह्मगुप्तस्य चानन्तरमेतेषां समानकोटिकाः प्रतिभाशालिनः सकलगुणसम्पन्नाश्च अन्यः कोऽपि ज्योतिविद्-नाभूत् । नात्र सन्देहलेशोऽपि ज्योतिविदां मण्डलीषु । एतेषां जनिः सह्याद्रिपवंतस्य समीपे विज्जववीडग्रामेऽभूत् । एतेषां पितुर्नाम महेश्वर आसीत् । 'अशिक्षितास्त्रं पितुरेव मन्त्रवत्' इति दिशा एतैः पितुः सकाशादेव ज्योतिविद्यामाशि शिक्षत् । एषां जन्मकाल: १११४ ईशवीये स्वीक्रिते । स्वल्पे-प्रौढे च ३६ षट्त्रिंशत्तमे वयसि-एभिः सिद्धान्तशिरोमणेः रचना कृता। तथा चोक्तं स्वयमेव गोलाध्यायस्य प्रश्नाध्याये - रसगुणपूर्णमही-समशकनृप-समयेऽभवन्ममोत्पत्तिः । रसगुणवण मया सिद्धान्तशिरोमणी रचितः ॥ एतेषां विरचिताः प्रख्याताश्चत्वारो ग्रन्था सन्ति, ते चातीवलोकप्रियाः व्यवहृताश्च सन्ति । ते चेमे-(१) सिद्धान्तशिरोमणिः, (२) लीलावती, (३) बीज गणितम्, ( ४ ) करणफुतूहलञ्चेति । भास्करोत्तरकालः महामहनीयस्य ज्योतिविदो भास्कराय॑स्यानन्तरं ज्योतिषशास्त्रस्यानेके विद्वांसो लेखकाः समभूवन् । येषां ग्रन्थेषु फलितस्य, जातकस्य, मुहूर्तादिविषयाणाचव मिलति । समेषां वर्णनमत्रलघुकाये वेदाङ्गेतिहासेऽसंभवत्वात्, कतिपयानामतिप्रमित नामाचार्याणां तेषां ग्रन्थानाञ्च निर्देशमात्र मेवात्रोपस्थाप्यते (१) वल्लालसेनःसुप्रसिद्धस्य राज्ञः लक्ष्मणसेनस्य जनकेन महाराजाधिराजेन वल्लालसेनेन ११६८. ईशवीये वर्षे 'अद्भुतसागर' इति नाम्न्याः संहितायारेकाया बृहत्संहिताया अनुकरणं करोति । अस्मिन् ग्रन्थे एकाधिकानां प्राचीनाचार्याणां ग्रन्था नाञ्चोद्धरणानि सन्ति । इत्येव नहि बहुविधानां विलक्षणातिघटितघटनानामुल्लेखो ऽपि वर्तते । ( २ ) केशवार्कस्य 'विवाहवृन्दावनम्' (१३शतके रचितम्) तद् विवाहोपयुक्तानां मुहूर्तामा परिचयं प्रददाति । (३ ) ज्योतिविदाभरणम् - इति नामक: मुहूर्तग्रन्थः केनापि कालिदासेन विरचित इति कथ्यते । (४) महेन्द्रसूरेः 'यन्त्रराजः' यन्त्राणां परिज्ञानाय प्रामाणिको ग्रन्थो विद्यते ( रचनाकाल: १२९२ शकः )। (५) मकरन्दः - एभिर्योतिविद्भिः १४७८ ईशवीये सूर्यसिद्धान्तस्यानुसारेण तिथ्यादीनां विशिष्टज्ञानाय स्वस्यैव नाम्न्यैका सारणी काश्यां विरचिता। यां सारणी माधुत्याधुनापि काश्यां मिथिलायाञ्च पञ्चाङ्गानि निर्मीयन्ते ।। (६) गणेश-वैधज्ञः-एषां प्रमुखो ग्रन्थः 'ग्रहलाघवो'ऽस्ति, योऽद्यत्वेऽतीव प्रसिद्धः । अस्योपरि विभिन्नाष्टीकाः प्राप्यन्ते । एषां जनकः केशवस्तस्मादपि महान्त आचार्याः संशोधकाश्चासन् । सूर्यस्य, चन्द्रमसः ताराग्रहाणाञ्च वेधं कृत्वा गणना प्रस्तुतीकरणे एषां दृढं मतमस्ति । केशवस्य अपरो ग्रन्थः ‘ग्रहकोतुको'ऽस्ति, यस्यारम्भः १४९६ ईशवीये वत्सरेऽभूत् । (७) नीलकण्ठ:- अस्य 'ताजिकनीलकण्ठी' नामको ग्रन्थोऽतीव सुप्रसिद्धो विद्यते । वर्षफल रचनाय अस्य ग्रन्थस्य ज्योतिवित्सु महतीप्रतिष्ठा विद्यते । इमे अकबरस्य राजसभायां सभापण्डिता आसन् । एतेषामेवानुजानां 'रामदैवज्ञ' महोदयानां 'मुहूर्तचिन्तामणि' ( रचनाशकः-१५२२ ) नामकोऽतीव प्रसिद्धो ग्रन्थो विद्यते । एष ग्रन्थः मुहूर्तनिर्णयाय सर्वाधिको लोकप्रियः । अस्य ग्रन्थस्योपरि अस्य भ्रातुप्पुत्रेण गोविन्देने पीयूषधारा नाम्नी महत्त्वपूर्णा टीका विलिखिता। (८) कमलाकरः- इमे महान्तः ज्योतिर्विदः युगप्रतिनिभूता अग्रगण्यगणका आसन् । एषां जनिः १६०८ ईशवीयस्य कस्मिन्नपि समयेऽभूदिति । इमे च 'न्यूटन' समकालीनाः सन्तीति । एषां महत्त्वपूर्णः सिद्धान्तग्रन्थोऽस्ति--सिद्धान्ततत्त्वविवेकः । ग्रन्थाऽयमेतैः काश्यां १६५८ ईशवीये वत्सरे प्रचलितसूर्यसिद्धान्तानुसारं विलिखितम् । अतद् वैशिष्टयं विद्यते यत् भारतीये ज्योतिषशास्त्रे क्वचिदपि ध्रुवतारायाः गते वर्णनं नास्ति, परञ्चेमेतान्तारां गतिशीलां मन्यन्तेस्म। या च वतंकानकालस्य वैज्ञानिक्या गणनया प्रमाणिता भवति । अंकगणितस्य, रेखागणितस्य, क्षेत्रमितेः ज्या साधनस्य च रीतयः नवीनाः इव प्रतीयन्ते । आधुनिककाल: (१) बापूवेवशास्त्री- इमे महानुभावाः काशीस्थराजकीयसंस्कृतमहाविद्यालय - ( क्वीन्सकालेज ) स्य प्रधानज्योतिषाचार्याः गणिताचार्याः च आसन् । एतन्निमिता: संस्कृत-हिन्दीभाषयोः अनेके ग्रन्थाः सन्ति । रेखागणित-त्रिकोणमिति-गायनवाद-तत्त्व विवेकपरीक्षा-अंकगणितादयश्च संस्कृतग्रन्थाः प्रकाशिताः सन्ति । हिन्दीभाषायामेते. अंकगणित-बीजगणितयोः रचना कृता । अपरञ्च-सिद्धान्तशिरोमणेः गोलाध्यायस्य सूर्यसिद्धान्तस्य चांग्लानुवादः विल्सनस्य सहयोगेन ( १८६१-६२ ईशवीये वर्षे ) कृतः। ( २ ) केरो लक्ष्मण छत्रे-एभिः ‘ग्रहसाधनकाण्टक' नामको ग्रन्थो मराठी भाषायाम् कांसीसी-आंग्ल-ज्योतिषग्रन्थानाञ्चाधारमाधृत्य लिखितः । अन्यच्च-नाविक पञ्चाङ्गस्यानुसारमेतैः पञ्चाङ्गमपि प्रकाशितम् । ( ३ ) चन्द्रशेखरसिंह-सामन्तः-इमे उत्कलस्य निवासिन आसन् । स्वनिर्मितानां यन्त्राणां साहाय्येनैभिः सूर्यस्य चन्द्रमसः ग्रहाणाञ्च मूलाङ्कानां संशोधनं विहायाति शयोपयुक्तमेकं पुस्तकं लिखितं, यस्य नाम सिद्धान्तदर्पणमस्ति । (४) शंकरबालकृष्णदीक्षितः- इमे महानुभावाः पुण्यपत्तनस्य ( पूना ) महान्तः ज्योतिर्विद भासन् । एषां सर्वतोधिकोपयुक्तोविद्वत्तापूर्णश्च ग्रन्थः . 'भारतीय ज्योतिष शास्त्रा चा इतिहास' मराठीभाषायामस्ति। यस्मिन् प्रायः ६०० पृष्ठेषु वैदिक कालादारभ्याधुनिककालपर्यन्तानां ज्योतिषस्य ज्योतिर्विदाञ्चेतिहासः महद्विवेचनया सह विद्यते । न चात्रकेवलमितिहास एव क्रमबद्धरूपेणास्ति, अपि तु ज्योतिषशास्त्रस्य तथ्यानां सिद्धान्तानाञ्चापि विशदं वर्णनमस्ति । अस्य ग्रन्थस्य हिन्दीभाषायामनुवादः लक्ष्मणपुरात् हिन्दीसमित्या प्रकाशितः 'भारतीयज्योतिष' नाम्ना विख्यातश्च । केतकरः- एषां महानुभावानां पूर्ण नाम- 'वेङ्कटेश-बापूजी-केतकर' आसीत् इमे-प्राच्य-पाश्चात्ययोः ज्योतिषस्याद्वितीयाः मर्मज्ञाः ग्रन्थकाराश्च आसन् । एभिः संस्कृतेऽतिशयोपयोगिनां ग्रन्थानां रचना कृता । येषु ज्योतिर्गणित--केतकीग्रहगणिते घ मुख्ये स्तः । प्रथमोग्रन्थः सिद्धान्तज्योतिषस्य परिचायको विद्यते, द्वितीयश्च ग्रन्थः संस्कृतश्लोकेप्वर्वाचीनज्योतिषस्यानुसारं पञ्चाङ्गनिर्माणस्योपयोगी विद्यते । ग्रन्थश्चा यमर्वाचीनज्योतिषेऽद्वितीयं महत्त्वपूर्ण पुस्तकमस्ति ।। (६ ) यालगंगाधरतिलकः -- इमे महानुभावाः न केवलं राजनीतिविदां वरिष्ठाः, भारतीयस्वतन्त्रतासंग्रामस्य प्रखरनायकाः अपितु ज्योतिषशास्त्रख्य निष्णाता: विद्वांस आसन् । एतेषां ज्योतिषविषयकः सर्वश्रेष्ठः ग्रन्थः 'ओरायन' ( आंग्लभाषा समन्वितः) इति विद्यते । यस्मिन् वेदानां कालमीमांसा महत्प्रौढ़युक्तीनां साहाय्येन कृता विद्यते । ग्रन्थस्तथा पाण्डित्यपूर्णः, शैली च तादृशी वैज्ञानिक्यस्ति यत् अपूर्णे सहमतेऽपि मोक्ष मूलर-सदृशाः पाश्चात्यविद्वांसोऽपि चमत्कृताः सन्तः तन्महत्त्वं स्वीकुर्वन्ति स्म । एषां कालः १८५६-१९२१ ईशवीयो विद्यते । (७) म. म. सुधाकर द्विवेदी- वाराणसेयाः महामहोपाध्यायाः पति वरेण्याः सुधाकरद्विवेदिनोऽतीव प्रतिभाशालिनो ज्योतिर्विदः गणितज्ञाशाम किम्बहुना-समस्ते उत्तरभारते ज्योतिषस्य गणितस्य च प्रचार-प्रसारयोः श्रेयस्त. मेतेषां शिष्यान् विद्यते । अपरञ्चतैः प्राचीनज्योतिषग्रन्थान् परिशोध्य नवीनाष्टीका लिखिताः अर्वाचीनोच्चगणिते चापि स्वतन्त्राः ग्रन्थाः लिखिताः । एषामधिकांश ग्रन्थाः संस्कृते सन्ति, येषु दीर्घवृत्तलक्षणम्, विचित्रप्रश्नः, वास्तव-चन्द्र-शृङ्गोन्नति साधनम्, द्युत्तरचारः, पिण्डप्रभाकरः, भाभ्रमरेखानिरूपणम्, धाराभ्रमः, ग्रहणकरणम्, गोलीयरेखागणितम्, यूक्लिडस्य षष्ठ-एकादश-द्वादश संख्यकपुस्तकानां संस्कृते श्लोक बद्धानुवादः, गणकतरङ्गिणी-मुख्याः सन्ति । एतदतिरिक्तं यन्त्रराजे, लीलावत्यां, बीजगणिते, करणकुतूहले, पञ्चसिद्धान्तिकायां सूर्य सिद्धान्ते, ब्राह्मस्फुटसिद्धान्ते, महा सिद्धान्ते, याजुषे-आर्चज्योतिषे ग्रहलाघवे च भवद्भिष्टीका विरचिताः । आसां टीका नामतिरिक्तं हिन्दी भाषायां चलनकलन, चलराशिकलन, समीकरण चादि विविध पुस्तकानां रचना-एभिः कृता । एषां प्रखर पाण्डित्यस्य चर्चा देशे एव किमु विदेशेष्वपि भवति । सम्बद्धाः लेखाः भारतम् संस्कृतम् अष्टाङ्गयोगः हठयोगः ज्योतिषशास्त्रम् वेदाङ्गानि

79806

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%99%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%8D%20%E0%A4%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%83

वेदाङ्गानाम् इतिहासः

वेदाङ्गानाम् इतिहासः वेदविस्तारस्य इतिहासम् एव प्रदर्शयति। यतः वेदेभ्यः प्राप्तस्य ज्ञानस्य वेदानाम् अवगमने एव कथम् उपयोगः जातः इति वेदाङ्गस्य अध्ययनेन एव अवगम्यते। वेदाङ्गेषु शिक्षा, कल्पः, व्याकरणं, निरुक्तं, छन्दः, ज्योतिषं च अन्तर्भवन्ति। महनीयेऽस्मिन् जगतीतले पुरुषार्थचतुष्टयस्य साधको मानवो भवति । मानवानां देहे यथा हस्तपादादयो विविधान्यङ्गानि भवन्ति तद्वत् धर्मार्थकाममोक्षाख्यचतुर्विध पुरुषार्थस्य प्रतिपादका वेदास्सन्ति । वेदा अपि अङ्रेव व्याक्रियन्ते । अत एव चतुर्दश विद्यास्वङ्गानां चर्चा विद्यते। अङ्गशब्दस्य व्युत्पत्तिलभ्योऽर्थो भवति उपकारक इति। तथा चाह काव्यप्रकाशे साहित्यदर्पणे च - 'उपकुर्वन्ति तं सन्तो [न्तं ] येऽङ्गद्वारेण जातुचित् । हारादिवदलङ्कारास्तेऽनुप्रासोपमादयः'॥ (काव्य.) 'शब्दार्थयोरस्थिरा ये धर्माः शोभासिशायिनः । रसादीनुपकुर्वन्तोऽलहारास्तेम्भवाषियत' ॥(दश. १०१) तद्यथा-'अङ्ग्यन्ते ज्ञायन्ते अमीभिरिति अङ्गानि"। अत्रायमाशयः-यैरुपकरणः कस्यापि वस्तुनः स्वरूपपरिज्ञाने साहाय्यं प्राप्नोति तान्यङ्गानि भवन्ति । वेदः स्वयमेव दुर्बोधः दुरूहश्च विषयः-भाषा-भावयो_योरपि दृष्टया। निष्कर्षश्चात्रायं विद्यते यद् वेदार्थज्ञाने तत्कर्मकाण्डस्य च प्रतिपादने, तथाविधसाहाय्यप्रदाने च सक्षमं सार्थकञ्च यच्छास्त्रं तमेव विद्वांसो 'वेदाङ्ग' इति नाम्ना कथयन्ति व्यवहरन्ति च । तथा च वेदस्य वेदार्थस्य च यथार्थज्ञानाय शिक्षादि षड्विषयान् सम्यगध्ययनस्य नितान्तं प्रयोजनं विद्यते। वेदमन्त्राणां समुचितरूपेणोच्चारणं प्रथमः कल्पः ।, अत एव शाब्दिकमन्त्राणां यथार्थरूपेणोच्चारणस्थापने प्रमुखं महत्त्वं दीयते । एतदर्थं प्रवर्तमाना व्यवह्रियमाणा च पद्धतिः-वेदाङ्गस्य 'शिक्षा' इति कथ्यते । वेदस्य मुख्य प्रयोजनं वैदिकं कर्म काण्डम्, यज्ञयागादेः यथार्थमनुष्ठानमस्ति । एतत्प्रयोजनाय प्रवृत्तमङ्गं 'कल्प' इति कथ्यते । अस्य व्युत्पत्तिलभ्योऽर्थो भवति-यज्ञ-यागस्य प्रयोगाणां समर्थकं शास्त्र मिति । तद्यथा-कल्प्यते समर्थ्यते यागप्रयोगोऽत्र इति कल्पः । व्याकरणस्य वेदाङ्गत्वप्रयोजनं यथा-पदानां प्रकृतेः प्रत्ययस्य च विवरणं प्रदाय पदस्वरूपं परिचाययति-अर्थविश्लेषणञ्च करोति । अस्मै प्रयोजनाय व्याकरण शास्त्रस्योपयोगित्वात् तस्मिन्नपि शास्त्रे वेदाङ्गत्वं विद्यते। निरुक्तस्य कार्यमस्ति-पदानां निरुक्तिकथनं व्युत्पत्तिप्रदर्शनञ्च । निरुक्तेविभिन्न त्वात् अर्थेऽपि भिन्नता भवति । अतो वेदस्यार्थनिरुक्तस्य वेदाङ्गता सिद्धयति । अपि च वेदः छन्दोमय्यां वाण्यां विद्यते, तत्परिचयं विना कथं वेदार्थावगमो भवेत् । प्राप्ते परिचये सत्येव मन्त्राणामुच्चारणस्य पाठस्य च सम्यग् ज्ञानं भविष्यति । उदाहरणमुखेन जानन्ति भवन्तः । तद्यथा-वरुणविषये शुनःशेपऋषेः बहचिनी मन्त्रः - निषसाद धृतव्रतो वरुणः पस्त्यास्वा । साम्राज्याय सुक्रतुः । अस्मिन् मन्त्रे त्रिपदा गायत्री छन्दोऽस्ति, यस्य प्रत्येकस्मिन् पादे अष्टावाला क्षराणि भवन्ति, छन्दसः एतद् विज्ञापनं मन्त्राणामुच्चारणाय अत्यावश्यकमस्ति द्वितीये तृतीये च पादे आपाततः सप्तवाक्षराणि सन्ति । अतः एनमष्टपदा विरचना 'पस्त्याश्वा' इत्यस्योच्चारणं चतुरक्षरसमन्वितं भाव्यम् । तद्यथा-'पस्त्या-रामा 'साम्राज्य' इत्यस्याप्युच्चारणे पूर्वोक्तपद्धत्या 'साम्राजि आय' इति भविष्यति । अनेनैव प्रकारेण छन्दसः ज्ञानं मन्त्राणामुच्चारणायातीवावश्यकं भवति । छन्दको वेदाङ्गतायामेतदेव कारणमस्ति। ज्यौतिषशास्त्रं प्रत्यक्षमस्ति । तथा चोक्तं- 'प्रत्यक्षं ज्यौतिष शास्त्रं चन्द्राको यत्र साक्षिणाविति' । एतच्छास्त्रं यज्ञ-यागस्य समुचितसमयस्य निर्देशं करोति । श्रौतयागस्यानुष्ठानं विशिष्टतौं कस्मिन्नपि विशिष्टे नक्षत्रे च भाव्यम् । विवाहादि गृह्यकर्मणे नक्षत्रज्ञानं ज्यौतिषशास्त्रादेव वयं लभामहे । अपरञ्च दीक्षाया विधान कर्मकाण्डस्य महत्त्वपूर्णो विषयः । अस्मिन् विषये कतिपयोदाहरणानि प्रस्तूयन्ते। यथा तैत्तिरीयब्राह्मणस्य कथनमस्ति यत् - 'कृत्तिकास्वग्निमादधीत', फाल्गुनीपूर्णिमायां दीक्षायाः विधानमस्ति । कथनस्याभिप्रायोऽयमस्ति यत्-कर्म काण्डीये प्रत्येकस्मिन् विधाने-नक्षत्रस्य, तिथेः, मासस्य संवत्सरस्य च ज्ञानमावश्यक कर्तव्यकोटिकञ्च भवति । एभिरुपयुक्तः कारणज्योतिषशास्त्रस्य वेदाङ्गत्वं सिद्धयति । अत्र सङ्क्षपेणतत्कथनं समुचितं प्रतिभाति यत्-मन्त्राणां यथोचितोच्चारणाय शिक्षायाः, कर्मकाण्डीय-यज्ञीययोरनुष्ठानाय विधिना कल्पस्य, शब्दस्वरूपव्युत्पत्त्यादीनां ज्ञानाय व्याकरणस्य, समुचितार्थज्ञानाय शब्दानां स्फोटनपूर्वक निर्वचनानिरुक्त्यै निरुक्तस्य, वैदिकछन्दसां सम्यग् ज्ञानाय छन्दसः, विविधानुष्ठानानां कालज्ञानाय ज्योतिषस्य, एतेषामङ्गानां यथार्थरूपेणोपयोगित्वात् 'वेदाङ्ग' इति कथयन्ति सार्व देशिकपण्डिताः । वेदाङ्गसाहित्यस्य प्रयोजनम् वेदोऽस्माकं भारतीयानां धर्मस्याधारभूतः स्तम्भः। अतः सामाजिकाः जनाः एनमतिशयेनादरेण, सम्मानेन पावनेन दृष्टया चावलोकयन्ति । एतस्य महन्महत्त्वं को न विजानाति । यदा तर्ककुशलाः नयायिका अनुमानादीनामपि साहातान कत पारयन्ति यागादिना स्वर्गप्राप्तिविषये, तदा तेषां वेद एव शारी चोक्तम् भूमिका 'प्रत्यक्षेणानुमित्या वा यस्तूपायो न बुध्यते । एनं विदन्ति वेदेन तस्माद् वेदस्य वेदता' । अस्यैतादृशी विपुला प्रतिष्ठा तदुदयकालानन्तरमेव समस्ते विश्वे प्रसृता बभूव । वेदस्यकमप्यक्षरं पूतं ज्ञानवर्द्ध कञ्च मन्यते । तत्र परिवर्तनं स्वरूपतश्च्युतिर्वा महतेऽ पकाराय मन्यते स्म । एतादृश्यामवस्थायां वेदस्वरूपसंरक्षणायव वेदाङ्गस्योदयो बभूव । ऋते वेदाङ्गात् शब्दानामर्थानाञ्च संरक्षणमसम्भवमेवास्ति । अस्य सहयोगिनः साहित्यस्योदयः समुत्पत्तिर्वा-उपनिषत्काले एव सजाता। अस्मिन् विषये मुण्ड कोपनिषदेव प्रमाणम् । अवलोकयन्तु वेदविद्विद्वांसः -- 'शौनको ह वै महाशालोऽङ्गिरसं विधिवदुपसन्नः पप्रच्छ । कस्मिन्नु भगवो विज्ञाते सर्वमिदं विज्ञातं भवतीति । तस्मै स होवाच । द्वे विधे वेदितव्ये इति ह स्म यद् ब्रह्म विदो वदन्ति परा चैवापरा च। तत्रापरा ऋग्वेदो यजुर्वेदः सामवेदोऽथर्ववेदः, शिक्षा कल्पो व्याकरणं निरुक्तं छन्दो ज्योतिषमिति' । अपरञ्च–अपरा विद्यायां वेदचतुष्टयानन्तरं तेषां षडङ्गानां शिक्षा-कल्प व्याकरण-निरुक्त-छन्दो-ज्योतिषादीनां गणना विद्यते । एषु प्रत्येकस्य विपुलं वैशिष्टयं विद्यत इति न तिरोहितमस्ति विद्वन्मण्डले। अत एतेषामुपयोगिता सुतरामेव सिद्धा भवति । अस्य महतीमुपयोगितामवलोक्य महर्षिणा पाणिनिना पतञ्जलिना च स्वपाणिनीयशिक्षायां महाभाष्ये पस्पशाह्नि के च सत्यमेवोक्तं यत् - 'छन्दः पादौ तु वेदस्य हस्तौ कल्पोऽथ पठ्यते । ज्योतिषामयनं चक्षुनिरुक्तं श्रोत्रमुच्यते ॥ शिक्षा घ्राणं तु वेदस्य मुखं व्याकरणं स्मृतम् । तस्मात्साङ्गमधीत्यैव ब्रह्मलोके महीयते' ॥ 'ब्राह्मणेन निष्कारणो धर्मः षडङ्गो वेदोऽध्येयो ज्ञेयश्च'। इत्येताभ्यां सूच्यते यद् ब्रह्मलोकस्य प्राप्तिः षडङ्गानामध्ययनेनैव भवतीति पार लौकिकी स्थितिः, लोके तु सर्वविदितमेव महत्त्वम् । अतः कारणेन विनाप्यध्ययनस्या स्यैव वेदाङ्गस्य महनीयता वर्तते न त्वन्येषां लौकिकशास्त्राणाम् । एतेन वेदाङ्गस्य लौकिकी पारलौकिकी च स्थितिः सुस्पष्टा भवति । वेदाङ्गानां सन्दर्भाः वेदाङ्गेषु व्याकरणं प्रमुखमस्ति । अस्य विवेचनं नारदपुराणस्य पूर्वभागस्य द्वितीयपादस्यकपञ्चाशत्तमेऽध्याये संक्षेपतया रमणीयतया चाभूत् । नारदपुराणस्य व्याकरणं कातन्त्रव्याकरणस्य सारभूतमस्ति, यं माहेश्वरमथवा कौमारं व्याकरणं कथयन्ति विद्वज्जनाः । अपि चाग्निपुराणस्य ३४९तमादध्यायात् ३५९तम-अध्याय-पर्यन्तं दशाधिकेष्वध्यायेषु व्याकरणशास्त्रस्य वर्णनं विद्यते। छन्दःशास्त्रस्याथवा पिङ्गलशास्त्रस्य वर्णनं गरुडपुराणस्य २०७तम-अध्यायात् २१२तमाध्यायपर्यन्तं, नारदपुराणस्य पूर्वभागस्य द्वितीयपादस्य सप्तपञ्चाशत्तमेऽध्याये वैदिकानां लौकिकानां च छन्दसां वर्णनमस्ति । अनेनैव प्रकारेण-अग्निपुराणस्य २२८तमाध्यायात् ३३५ तमाध्यायपर्यन्तं छन्दःशास्त्रस्य विशदं निरूपणं प्राप्यते । ज्योतिषशास्त्रस्याध्ययनाय नारदपुराणस्य विष्णुधर्मोत्तरस्य च विवेचनमतीव महत्त्वपूर्णमस्ति । नारदपुराणस्य त्रिष्वध्यायेषु ( १।२।५४-५६ ) त्रिस्कन्धज्योतिषस्य ( सिद्धान्तस्य संहितायाः होरायाश्च ) कमनीयं निरूपणमस्ति-यत् नारदीयं ज्यौतिषमिति नाम्ना विख्यात मस्ति । निरुक्तसम्बन्धिताः सामग्रयः पुराणेषु अत्यल्पाः सन्ति । नारदपुराणस्य पूर्वभागस्य द्वितीयपादस्य त्रिपञ्चाशत्तमेऽध्याये निरुक्तसम्बद्धाः कतिपयश्लोकाः प्राप्यन्ते, ये मुख्यतया व्याकरणशास्त्रस्य स्वरवैदिकप्रक्रियातो धातुप्रकरणाच्चाभिन्नाः प्रतीयन्ते । वेदादीनां पाठविधानस्य, स्वराणामुच्चारणविधेः, सामवेदस्य गान-प्रक्रियायाः वर्णानां स्पष्टोच्चारणस्य विधिर्यस्मिन् शास्त्रे वणिताः स्युः तच्छास्त्रं 'शिक्षाशास्त्रम्' कथ्यते । अस्य वर्णनं नारदपुराणस्य पूर्वभागस्य द्वितीयपादस्य पञ्चाशत्तमेऽध्याये प्रायः शतत्रयश्लोकेषु तथा चाग्निपुराणस्य ३३६तमेऽध्याये विद्यते। कल्पानां वर्णनन्तु प्रायः पुराणेषु विद्यमानं विद्यते । कल्पे वैदिकानां लौकिकानाञ्च कर्मकाण्डानां समन्व योऽस्ति, येषु श्रौतसूत्र-गृह्यसूत्र-स्मार्तसूत्र-शुल्वसूत्राणि चेमानि चत्वारि गृहीतानि भवन्ति । एषां वर्णनं भविष्यपुराणे सर्वाधिकमस्ति । येषु यज्ञस्य, इष्टापूर्तेः, संस्का रस्य च विधयो वणिताः सन्ति । तद्यथा च कल्पानां पञ्चभेदाः भवन्ति । तद्यथा – (१) नक्षत्रकल्पः, (२) वैतानकल्पः, (३) संहिताविधानकल्पः, ( ४ ) आङ्गि रसकल्पः, (५) शान्तिकल्पश्चेति । तत्र नक्षत्रकल्पे- यज्ञ-संस्कारादीनां कर्मणां मुहूर्तानाञ्च निर्णयो भवति । वैतानकल्पे यज्ञानां ( हविर्यज्ञ-सोमयज्ञ-पाकयज्ञानाम् ) साङ्गोपाङ्गविधिनिरूपिता विद्यते । संहिताकल्पे-विशेषतो वेदनिर्दिष्टानामश्वमेध राजसूयादियज्ञानां तद्भिन्नानाञ्चापि सर्वविधीनां सम्पादनप्रक्रिया प्राप्ता भवति । आङ्गिरसकल्पे शत्रुराष्ट्रेभ्यो मारणस्य, मोहनस्य, वशीकरणस्य उच्चाटनादि अभि चारकर्मणाञ्च निर्देशोऽस्ति । शान्तिकल्पे-दैव-अन्तरिक्ष-अद्भुतादि उत्पातानामीति भीत्यादिभयानां निवारणस्य; एवञ्च शत्रुराष्ट्रः कृत-मारणमोहनादिप्रयोगाणां शान्तिविधीनां वर्णनं विद्यते । इमे सर्वेऽपि विषयाः पुराणेषु विशेषतो भविष्ये, अग्नि पुराणे विष्णुधर्मोत्तरे च विस्तरेण प्राप्ता भवन्ति। शिक्षाशास्त्रस्य इतिहासः शिक्षाशास्त्रस्य इतिहासः प्रातिशाख्यात् आरभ्य अतीव विशालः दरीदृश्यते। अतः 'शिक्षा घ्राणं तु वेदस्य' योग्यम् एव उक्तम्। [शिक्ष भाव अ+टाप् = आ = शिक्षा ] वेदानां प्राणभूतेषु वेदाङ्गेषु शिक्षायाः प्राथमिकमेकं महत्त्वपूर्ण विशिष्टञ्च स्थानमस्ति । शिक्षेयं वेद-पुरुषस्य घ्राणमिति कथिताऽस्ति (शिक्षा घ्राणं तु वेदस्य)। येन प्रकारेण पुरुषः सर्वेषामङ्गानां यथाविधि विनिवेशितेऽपि मुखसौन्दर्यादिभिः परिपूष्टेऽपि घ्राणेन विना चमत्कृति न दधाति, गर्हणीयतामेव भजते तथैव वेद पुरुषस्य स्वरूपं वेदाङ्गेन शिक्षारूपघ्राणेन विना नितान्तमशोभनं विकृताकारं वा परिलक्ष्यते। शिक्षाया व्युत्पत्तिलभ्यमर्थं व्युत्पादयन् वेदभाष्यकारा: सायणाचार्याः कथयन्ति यत्— 'स्वरवर्णाधुच्चारणप्रकारो यत्र शिक्ष्यते उपदिश्यते सा शिक्षा' इति । एतेनेद मायातं यत्-वेदाङ्गेषु तच्छास्त्रं शिक्षा नाम येन ऋग्वेदादि वेदमन्त्राणामविकलं यथास्थित्युच्चारणं विशुद्धञ्च स्यादिति । अस्मात्कारणादेव सुविज्ञा विद्वांसः कथयन्ति यत्-शिक्षाशास्त्रमिदं वेदाङ्गमिति । कल्पशास्त्रस्य इतिहासः कल्पशास्त्रस्य इतिहासः कल्पसूत्राणां विस्तारेण ज्ञानं प्रयच्छति। हस्तौ कल्पोऽथ पठ्यते विपूले वेदाङ्गसाहित्ये कल्पस्य द्वितीयं स्थानमस्ति । क्वचिच्चेतिहासे तीन स्थाने कल्पितोऽयं कल्पः । एष शब्दः कमपि विशिष्टमर्थं व्यनक्ति प्रतिपादयति वात अत एव कल्पस्य वैदिकसाहित्येऽतिशयं महत्त्वपूर्ण स्थानमस्ति । कल्पप्रयोजनीयताया आवश्यकता तदा अनुभूता, यदा शतपथादिब्राह्मणग्रन्थेषु यज्ञ-यागादीनां कर्मकाण्डीय. व्यवस्थायां विस्तृततया तद्व्यवहारे काठिन्यस्यानुभूतिर्जायते स्म। तत्पूत्यै च | कल्पसूत्राणां प्रतिशाखायां रचना सुसम्पन्ना। तद्युगस्य प्रवर्तितं पद्धत्यनुरूपं तद्रचना सूत्रात्मिकाऽभूत् । ऋग्वेदप्रातिशाख्ये वर्गद्वयवृत्तौ कल्पविषये कथितमस्ति यत् 'कल्पो वेदविहितानां कर्मणामानुपूर्वेण कल्पना शास्त्रम्' । अत्रायं निष्कर्षो विद्यते यत् येषां यज्ञयागादिविहितानां विवाहोपनयनादिकर्मणाञ्च महत्त्वपूर्ण प्रतिपादनं वैदिक ग्रन्थेषु कृतमस्ति तेषां सूत्रग्रन्थानामभिधानमस्ति कल्पः । व्याकरणशास्त्रस्य इतिहासः व्याकरणशास्त्रस्य इतिहासः अष्ठाध्याय्याः अपि पुरातनः अस्ति। ( मुखं व्याकरणं स्मृतम्) विदन्ति विद्वांसो यद्वेदाश्चत्वारो भवन्ति । यथा कस्यापि शरीरधारिणः पुरुषस्य विभिन्नान्यङ्गानि भवन्ति तद्वत् वेदपुरुषस्याप्यङ्गानि सन्ति । अङ्गानि संयोज्यव पुरुषाकृतिनिर्मीयते । तद्वत् वेदस्य वेदानां वा षडङ्गानि मुख्यानि भवन्ति । तेषु षडङ्गेषु व्याकरणं तृतीयमङ्गमस्ति । तच्च वेदपुरुषस्य प्रधानतममङ्गं मुखमस्ति 'मुखं व्याकरणं स्मृतमिति निर्देशात् । मुखरूपत्वादस्य शास्त्रस्य मुख्यत्वं स्वयमेव सिद्धं भवति । निरुक्तशास्त्रस्य इतिहासः निरुक्तशास्त्रं व्याकरणस्य सहायकं शास्त्रं भवति। (निरुक्तं श्रोत्रमुच्यते) षट्सु वेदाङ्गेषु निरुक्तं चतुर्थस्थानं भजते । तच्च वेदपुरुषस्य श्रोत्रमुच्यते । निरुक्तं श्रोत्रमुच्यते' इति पाणिनीय शिक्षायांस पष्टमुद्घोपितम् । अस्मिन् विपये वेदभाष्यकाराः सायणाचार्याः स्वचतुर्वेदभाष्यभूमिकायां कथयन्ति यत्- 'अर्थावबोधे निरपेक्षतया पदजातं यत्रोक्तं तन्निरुक्तम्' इति । निरुक्तस्य शाब्दिकीनिरुक्तिरेव भविष्यति--नि:शेपादुक्तमिति निरुक्तम् । अतो यदि शिक्षादीनि वेदाङ्गानि वेदस्य बाह्यानि तत्त्वानि निरूपयन्ति तदा निरुक्तं वेदविज्ञानस्यान्तरिक स्वरूपं स्पष्टतः उद्घाटयति । एतदपि अस्य वैशिष्टयं विद्यते यदन्यानि वेदाङ्गानि प्रायो विभिन्नेषु सूत्रेषु लिखितानि सन्ति, इदञ्च निरुक्तं गद्यशैली भजते । छन्दश्शास्त्रस्य इतिहासः छन्दश्शास्त्रस्य इतिहासः वेदानाम् ऋचाभ्यः आरभ्य अनन्तं यावत् गच्छति। (छन्दः पादौ तु वेदस्य) छन्दो वेदस्य पञ्चममङ्गमस्ति । पाणिनीयशिक्षायां कथितमस्ति यत् 'छन्दः । तु वेदस्य' यथा कोऽपि मनुष्य: पादाभ्यां प्रचलति तद्वत् वेदपुरुषस्य पादौ छन्दांकि पादेन हीनो जनः खञ्जः कथ्यते तथैव छन्दोभ्यो हीनो वेदपुरुषः खञ्ज एव । अर वेदाध्ययने छन्दसां ज्ञानमावश्यकं भवति । ज्यौतिषशास्त्रस्य विकासक्रमः ज्योतिषशास्त्रस्य विकासक्रमः ग्रहाणां विज्ञानिकतायाः इतिहासः एव। (ज्योतिषामयनं चक्षुः) शास्त्रमर्मज्ञाः विद्वांसो विदन्ति यत् पड् वेदाङ्गेषु ज्योतिषं चरमं वेदाङ्गमस्ति । यथा वेदपुरुषस्य व्याकरणं मुखमस्ति तद्वत् ज्योतिपं नयनं स्मृतम । नेवाश्यांना यथा कोऽपि मानवः स्वयमेव पदात्पदमपि चलितुं न शक्नोति तद्वत ज्योतिषशा विना वेदपूरुषस्यान्धता समापतिष्यति । वेदस्य प्रवृत्तिविशेपेण यज्ञसम्पादनाय भवति । यज्ञस्य च विधानं विशिष्ट कालानामपेक्षां स्थापयति । उद्धरणानि वेदाङ्गानि

79856

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%A7%E0%A5%80%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%A4%E0%A4%AE%E0%A5%8D

मागधीप्राकृतम्

मागधीप्राकृतं (मागधी, 𑀫𑀸𑀕𑀥𑀻) पालीसंस्कृतयोः क्षयानन्तरं प्राचीनभारतस्य लिखितभाषाणां त्रिषु नाटकीयप्राकृतेषु अन्यतमम् अस्ति । पूर्ववैदिकसंस्कृतस्य स्थाने लोकमध्यहिन्द-आर्यभाषा आसीत् । पूर्वभारतीय उपमहाद्वीपे, अधुना पूर्वभारतं, बाङ्गलादेशः, नेपालदेशः च व्याप्ते प्रदेशे मागधीप्राकृतं भाष्यते स्म । प्राचीनमगधप्रदेशेन सह सम्बद्धं इदं वर्तमानअसम-वङ्गः-बिहार-झारखण्ड-ओडिशा-पूर्व उत्तरप्रदेश-प्रदेशेषु विविधापभ्रंशभाषायाः अन्तर्गतं भाष्यते स्म । केषुचित् प्राकृतनाट्येषु लोकभाषासंवादस्य प्रतिनिधित्वार्थं प्रयुक्तम् आसीत् । गौतमबुद्धमहावीरयोः महत्त्वपूर्णधर्मपुरुषयोः भाष्यमाणा भाषा इति मन्यते तथा च मगधमहाजनपदमौर्यसाम्राज्यययोः राजसभायाः भाषा अपि आसीत् । अशोकस्य काश्चन शिलालेखाः तस्मिनेव रचितानि आसन् । मागधीप्राकृतम् अनन्तरं पूर्वहिन्द-आर्यभाषासु विकसितम्– बाङ्गला-असमिया बिहारी हल्बिक ओडिया सम्बद्धाः लेखाः प्राकृतम् भारतस्य भाषाः संस्कृतम् सन्दर्भाः भाषाः भारतीयभाषाः

79870

https://sa.wikipedia.org/wiki/Avidy%C4%81%20%28Hinduism%29

Avidyā (Hinduism)

अविद्या कश्चन संस्कृत-शब्दः अस्ति, यस्य शाब्दिकः अर्थः अज्ञानम्, दुर्धारणा, दुर्बोधता, अशुद्धं ज्ञानं च भवति। एवञ्च एषा विद्यायाः विरुद्धावस्था भवति। उपनिषदसहितहिन्दुग्रन्थेषु, बौद्धधर्मेषु, जैनधर्मादिषु अन्येषु भारतीयधर्मेषु च विशेषतया आध्यात्मिकवास्तविकतायाः सन्दर्भे अस्य प्रयोगः बहुधा भवति। अविद्या, सर्वासु धर्मव्यवस्थासु, मौलिक-अज्ञानं, घटना-जगतः दुर्बोधं च प्रतिनिधित्वं करोति। परन्तु भारतीयधर्माः एतस्मिन् विषये असहमताः अस्ति, यथा हिन्दूधर्मः आत्मनः (आत्मा, स्वयं) को एक अस्वीकार एवं गलत धारणाओं को अविद्या का रूप मानता है, तथा बौद्ध धर्म ने अन-आत्मन (अनात्मा, अ- आत्म) अविद्यारूपत्वेन ।

79875

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%81%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D

सम्पत्कुमार्

सम्पत्कुमार् कर्णाटकप्रदेशस्य मैसुरुगनगरे संस्कृतसमाचारपत्रिकायाः सुधर्मायाः संपादक आसीत्। २०२० तमे वर्षे स स्वपत्न्या जयलक्ष्म्या सह साहित्यशिक्षाक्षेत्रे योगदानार्थं भारतसर्वकारेण पद्मश्रीसम्मानार्थं चयनितः अभवत्। प्रारंभिक जीवन सम्पत्कुमार् दक्षिणकाशीसमीपे कळलेग्रामे अजायत। स महाराजसंस्कृतमहाविद्यालये संस्कृतम् अध्यैत। स विधौ च वाणिज्ये च स्नातकपदवीं प्राप्तवान्। तस्य पिता पण्डितः कळले नडादूरु वरदराजय्यङ्गार्यः संस्कृतस्य विद्वान् आसीत्। योगदानम् सम्पत्कुमार् स्वपितुः संस्कृतपत्रिकायां सुधर्मायां सम्मिलितः भूत्वा संस्कृतपत्रकारितायां स्वस्य कार्यारम्भं कृतवान्। सुधर्मा सदा प्रचलेत् इति तस्य पितुः स्वप्नम् आसीत्। एतदर्थं स त्रिशंदधिकवर्षाणि यावत् सुधर्मायाः संपादकरूपेण संस्कृताय सेवते स्म। यद्यपि सुधर्मायां लाभस्य अवसरो न्यून आसीत्। तदा अपि स १९९० तमे वर्षे पितुः मरणोपरान्तम् अपि कष्टं सोढ्वा ताम् स्वमृत्युपर्यन्तम् अचालयत्। सम्प्रति अस्याः पत्रिकायाः पञ्चसहस्राधिकाः प्रतयः प्रकाशिताः भवन्ति। अस्याः मूल्यं सामान्यपत्रवाहने वा अङ्कीयसंस्करणे वा ६०० रुप्यकाणि प्रतिवर्षं तथा पञ्जीकृतपत्रवाहने १२०० रुप्यकाणि प्रतिवर्षम् अस्ति। १९८८ तमे वर्षे स स्वस्य मुद्रणनिगमं प्रारभ्य मैसूरुनगरे उत्पीठप्रकाशनस्य आरम्भं कृतवान्। स २००९ तमे वर्षे देशस्य प्रथमं संस्कृतदिनदर्शिनीं प्रवर्तयत्। सा अधुना २०२२ तमे वर्षे अपि प्रचलति। अस्याः मूल्यं सामान्यपत्रवाहने ५० रुप्यकाणि प्रति संस्करणम् अस्ति। स समाजसेवी अपि आसीत्। मृत्यु सम्पत्कुमार् एकविंशत्योत्तरद्विसहस्रतमे वर्षे जुन मासस्य त्रिंशति दिनाङ्के हृदयाघातेन दिवङ्गतो जातः। देशस्य श्रेष्ठा राजनेतारः च लेखकाः च परिजनाः च मित्राणि च तस्मै श्रद्धाञ्जलीन् आर्पयन्। येषु प्रधानमन्त्री नरेन्द्रमोदी तथा तत्कालीनः कर्णाटकस्य मुख्यमन्त्री बि एस् यड्ड्यूरप्पः अपि आस्ताम्। मृत्युसमये स चतुःषष्ठिवर्षीयः आसीत्। अधुना तस्य पत्नी जयलक्ष्मीः के एस् सुधर्मां चालयति। संस्कृतपुरस्कारभाजः संस्कृतयोजकाः पुरस्कारभाजः

79932

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A5%8B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A4%B5%E0%A4%83

पुष्पोत्सवः

उत्सवप्रियः भारतदेशः। अत्र कुत्रचित् शस्योत्सवः भवति, कुत्रचित् पशूत्सवः भवति, कुत्रचित् धार्मिकोत्सवः भवति कुत्रचित् च यानोत्सवः। एतेषु एव अस्ति अन्यतमः पुष्पोत्सवः इति। अयं फूलवालों की सैर इति नाम्ना प्रसिद्धः अस्ति। देहल्याः मेहरौलीक्षेत्रे ओक्टोबर्मासे अस्य आयोजनं भवति। अस्मिन् अवसरे तत्र बहुविधानि पुष्पाणि दृश्यन्ते। परं प्रमुखम् आकर्षणं तु अस्ति पुष्पनिर्मितानि व्यजनानि। जनाः एतानि पुष्पव्यजनानि योगमायामन्दिरे बख्तियारकाकी इत्यस्य समाधिस्थले च अर्पयन्ति। केचन पाटलपुष्पैः निर्मितानि, केचन कर्णिकारपुष्पैः, अन्ये जपाकुसुमैः, अपरे मल्लिकापुष्पैः, इतरे च गेन्दापुष्पैः निर्मितानि व्यजनानि नयन्ति। अयम् उत्सवः दिवसत्रयं यावत् प्रचलति। एतेषु दिवसेषु वाताटानाम् उड्डयनम्, विविधाः क्रीडाः मल्लयुद्धं चापि प्रचलति। विगतेभ्यः द्विशतवर्षेभ्यः पुष्पोत्सवः जनान् आनन्दयति। मध्ये इयं परम्परा स्थगिता आसीत्। परं स्वतन्त्रताप्राप्तेः पश्चात् इयं मनोहारिणी परम्परा पुनः समारब्धा। पुष्पोत्सवः अद्यापि सोल्लासं सोत्साहं च प्रचलति। सम्बद्धाः लेखाः भारतम् संस्कृतम् अष्टाङ्गयोगः हठयोगः भारतम्

79950

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A1%E0%A5%87%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A1%E0%A5%8D%20%E0%A4%B5%E0%A5%81%E0%A4%A1%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A5%8D

डेविड् वुडार्ड्

डेविड् वुडार्ड् (आङ्ग्ल: David James Woodard, ; जन्म – ६ अप्रैल् १९६४ तमे ख्रिस्तीये वर्षे कॅलिफोर्नियानगरस्य सान्ता बारबरा इति स्थाने) अमेरिकीय-वाद्यसंघस्य संचालकः, आधुनिकोत्तरः लेखकः च अस्ति। तथैव च मुख्योपनिवेशिनां कुलानां वंशजः च अस्ति। वुडार्डमहोदयः पॅराग्वे देशस्य नुएवा-जर्मेनिया इत्यत्र जाते नारीवादि/शाकाहारि-यूटोपिया-साहचर्ये कृतस्य कार्यस्य कृते अपि प्रसिद्धः अस्ति। स्वीसदेशीयेन ख्रिस्टीयन-क्रॅचमहोदन सह तेन लिखिते फाईव् इयर्स् (पञ्च वर्षाणि)’ इति जर्मनभाषिकपुस्तके केषाञ्चनमानवीयानां कार्याणां वर्णनम् अस्ति। टिप्पणी बाह्यसम्पर्काः विकिमीडियाकोषे डेविड् वुडार्ड् अनेन सम्बद्धमाध्यमाः सन्ति। Wikiquote (आङ्ग्ल) — डेविड् वुडार्ड् कार्यालयीय जालस्थानम् १९६४ जननम् जीवतव्यक्तयः सङ्गीतज्ञाः लेखकाः

79974

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%83

शिलिगुडिः

शिलिगुडि, () पश्चिमबङ्गस्य एकं प्रमुखं नगरम् अस्ति यत् समीपस्थेन मण्डलराजधानी जलपाइगुडि इत्यनेन सह "युग्मनगराणि" निर्माति । अयं नगरः भारतस्य पश्चिमबङ्गराज्यस्य दार्जिलिङ्ग् - जल्पाइगुडि-मण्डलयोः क्षेत्रेषु विस्तृतः अस्ति । "ईशान्यभारतस्य द्वारम्" इति नाम्ना प्रसिद्धः शिलिगुडि त्रयः Ts :- Tea-चायः, Timber-काष्ठं, Tourism-पर्यटनं च - कृते लोकप्रियम् अस्ति । महानन्दानद्याः तटे, हिमालयपर्वतस्य पादभागे तीस्तानद्याः च तटे स्थितम् अस्ति | कोल्काता तथा आसान्सोल् इत्येतयोः पश्चात् शिलिगुडि पश्चिमबङ्गराज्ये तृतीयः बृहत्तमः नगरीयसमूहः अस्ति । पश्चिमबङ्गराज्ये शिलिगुडि इत्यस्य सामरिकं महत्त्वं महत् अस्ति। इदं सुलभतया स्थितम् अस्ति, यत् चत्वारि अन्तर्राष्ट्रीयसीमाः अर्थात् चीनस्य जनगणराज्यः, नेपालः, बाङ्ग्लादेशः, भोटान्तः च सम्बध्दयति । एतत् ईशान्यभारतम् अपि मुख्यभूमिभारतेन सह सम्बध्दयति। पूर्वहिमालयस्य पादभागे स्थितं शिलिगुडि एकं महत्त्वपूर्णं व्यापारिकं परिवहनकेन्द्रम् अस्ति । नगरस्य इतिहासः मध्ययुगस्य इतिहासः शैलेन देब्नाथस्य मते "शिलिगुडि" इत्यस्य अर्थः कंकडानां अथवा पाषाणानां स्तूपः। १९ शतकपर्यन्तम् अयं प्रदेशः "शिल्चागुडि" इति उच्यते स्म यदा अस्य प्रदेशस्य आच्छादनं सघनं डोल्कावनम् आसीत् । शिलिगुडि सिक्किमराजत्वस्य एकः लघुः कृषिग्रामः आसीत् | १७८८ तमे वर्षे नेपालराज्येन एतत् गृहीतम्, तदनन्तरं किराति -नेपाली- लेप्चा -जनाः अस्मिन् प्रदेशे निवसितुं आगताः । तस्मिन् समये फान्सिदॅवा - नगरस्य शिलिगुडि - नगरस्य दक्षिणे महानन्दा - नगरस्य एकस्य नदी - बन्दरगाहस्य मालदा - बङ्ग - बिहार - देशैः सह व्यापारबन्धनं भवितुं महत्त्वपूर्णा भूमिका आसीत् | एवं भूटानी - सिक्किमी -जनाः स्वमुख्यभूमिं प्रति मालम् आनेतुं अस्याः नदीतटस्य व्यापाररेखायाः उपयोगं कुर्वन्ति स्म । Articles with unsourced statements from December 2021 पश्चिमवङ्गस्य नगराणि नगरस्य आधुनिकः इतिहासः शिलिगुडि इत्यस्य आरम्भः लघुक्षेत्ररूपेण अर्थात् अधुना शक्तिगढः, नगरस्य दक्षिणभागः, महानन्दानद्याः तटे अभवत् । १८१५ तमे वर्षे ब्रिटेन- नेपालयोः मध्ये हस्ताक्षरितायाः सुगौली-सन्धिः, शिलिगुडि -नगरस्य सम्भावनाम् परिवर्तयति स्म । क्रमेण दार्जिलिङ्ग-पर्वतैः, नेपाल-मुख्यभूमिभिः च सह पारगमनबिन्दुः अभवत् । १८१५ तमे वर्षात् आरभ्य शिलिगुडि-नगरस्य सामरिक-व्यापार-सुविधायाः कारणात् लघुनगरत्वेन तीव्रगत्या वृद्धिः आरब्धा । १८६५ तमे वर्षे आङ्ग्लाः दार्जिलिङ्ग्-नगरं सम्पूर्णं डूआर्स्-प्रदेशं च गृहीत्वा चायवृक्षाणां निर्माणं कृत्वा तस्य उत्पादनानि इङ्ग्लैण्ड्-देशं प्रति निर्यातयन्ति स्म । सुलभनिर्यातनाय ते शिलिगुडि-नगरस्य रेलस्थानकं प्रवर्तयन्ति स्म यत् अद्यपर्यन्तं वर्तते, तथा च १८८० तमे वर्षे अस्मात् स्टेशनात् दार्जिलिङ्ग्-नगरं प्रति क्रीडनकं-रेलस्थानकं प्रवर्तयन्ति स्म । अनेन शिलिगुडि १९०७ तमे वर्षे उपविभागीयनगरपदवीं प्राप्तुं साहाय्यं कृतम् । " शिलिगुडि-कॉरिडोर्(संकीर्ण भूखण्डः) " इत्यस्य निर्माणं तदा अभवत् यदा १९४७ तमे वर्षे बङ्गस्य पश्चिमबङ्गस्य पूर्वपाकिस्तानस्य (पश्चात् बाङ्गलादेशस्य) च विभक्तः अभवत्, पश्चात् १९७५ तमे वर्षे सिक्किमस्य भारतेन सह विलयः अभवत् । अस्मिन् समये बहवः प्रवासिनः उत्तमसुविधानां कृते अत्र निवसितुं आगतवन्तः येन जनसंख्यायाः वृद्धिः अभवत् । पश्चात् १९५० तमे वर्षे शिलिगुडि नगरपालिकापदं प्राप्तवान् । शिलिगुडि-नगरस्य महत्त्वं मनसि कृत्वा १९५१ तमे वर्षे नवनिर्मितेन (१९४९) मीटर्-मापकेन सिलिगुरी-जन्क्शन्-रेलस्थानकेन सह असम-रेल-सम्बद्धस्य स्थापना अभवत्। १९६१ तमे वर्षे कतिपयवर्षेभ्यः अनन्तरं एते सर्वे स्टेशनाः ब्रॉड् गेज् न्यू जलपाईगुडि जंक्शन् रेलस्थानकेन सह सम्बद्धाः अभवन् यत् पश्चात् पूर्वोत्तरभारतस्य महत्त्वपूर्णं रेलस्थानकं जातम् प्रचण्डवृद्ध्या शिलिगुडि इदानीं पूर्वदृष्टिकोणात् दूरम् अस्ति, गुवाहाटी -नगरात् परं पूर्वभारतस्य बृहत्तमं द्रुततमं च वर्धमानं नगरम् अस्ति। १९७१- १९८१ तमे वर्षे शिलिगुडि-नगरस्य विकासस्य दरः ५७.८% आसीत्, एतां वृद्धिं विचार्य शिलिगुडि १९८१ तमे वर्षे एकीकृतनगरविकासपरियोजनाकार्यक्रमस्य अन्तर्गतम् अभवत् । शिलिगुडि १९८१–१९९१ तमे वर्षे जनसंख्यावृद्धेः ४६.८३% भागं स्पृशति स्म । भारतस्य चीनस्य च मध्ये र्न थोस् ल गिरिपथ-मार्गेण व्यापारार्थं सन्धिः, अन्तर्राष्ट्रीयपरिवहनस्य रसदस्य च केन्द्रत्वेन शिलिगुडि-नगरस्य विकासं सम्भावनाञ्च त्वरितवती अस्ति। पश्चात् १९९४ तमे वर्षे शिलिगुडि इत्यनेन नगरनिगमः निर्मितः यस्य दायित्वं शिलिगुडिनगरस्य नागरिकमूलसंरचनायाः प्रशासनस्य च अस्ति । शिलिगुडि इदानीं कोल्काता-आसान्सोल्-नगरयोः पश्चात् पश्चिमबङ्गस्य तृतीयं बृहत्तमं नगरम् इति स्थितिं प्राप्तवती अस्ति। सन्दर्भाः

79981

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A5%8B%E0%A4%B2%E0%A5%8D

आसान्सोल्

आसान्सोल् भारतस्य पश्चिमबङ्गराज्यस्य (Tier-II) महानगरम् अस्ति । इदं पश्चिमबङ्गस्य द्वितीयं बृहत्तमं जनसंख्यायुक्तं च नगरं भारतस्य ३३तमं बृहत्तमं नगरसङ्घटनम् अस्ति । आसान्सोल् पश्चिमबर्धमानमण्डलस्य जिला मुख्यालयः अस्ति . यूनाइटेड किंगडम-आधारितस्य नीतिसंशोधनस्य गैरसरकारीसंस्थायाः अन्तर्राष्ट्रीयपर्यावरणविकाससंस्थायाः २०१० तमे वर्षे प्रकाशितस्य प्रतिवेदनस्य अनुसारं आसान्सोल् भारतीयनगरेषु ११ तमे स्थाने, विश्वे च ४२ तमे स्थाने अभवत् आसान्सोल् लोकसेवकानां कृते गृहस्कन्धभत्ता इत्यस्य गणनायै Y-वर्गस्य नगररूपेण वर्गीकृतम् अस्ति, दरः 16% अस्ति, येन एतत् Tier-II नगरं भवति सन्दर्भाः

80021

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A5%80%20%E0%A4%A8%E0%A4%97%E0%A4%B0%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%20%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%A4%E0%A4%BF

हम्पी नगरस्य संस्कृति

हम्पी चरित्रं हम्पी विजयनगरस्य होसपेते जिल्लस्य समीपे अस्ति | विजयनगर साम्राज्य: कर्नाटक राज्यस्य एक नगर अस्ति| यः अनेक रज्यकथाः, घतनानि च समुत्पद्यते | इत्यः विषये यः स्थलः एक प्राचीन इतिहास स्थलः अस्ति | हम्पी, विजयनगर साम्राज्यस्य राजधानी आसीत् | विजयनगर साम्राज्यः तस्य सर्व राज्यकार्या: हंपेः १४ - १६ शतमाने सम्विधनम् अकुर्वन् | यः स्थलस्य प्राथमिक नाम 'पम्पा' आसीत् | तुङ्गभद्रा नदी हंपेः समीपं वहति | विजयनगर साम्राज्यस्य नृपः कृष्णदेवराय अभवत् | कृष्णदेवरायस्य राज्ये एक प्रसिद्ध राजयः आसीत् | सः तस्य प्रजानां अति उत्तम उपचारं , रक्षां च अकुर्वः | यः राज्यस्य जनाः सर्वदा अनन्दपुर्व , धनिकाः आसीत् | हम्पी स्तलः कृष्णदेवराय साम्राज्यस्य एक व्यपरस्थलाः आसीत् | हम्पी नगरे अनेकः वस्तुणां अभिघति | कृष्णदेवरायः तस्य अदिकारस्य समये हम्पी नगरं एक संवाहअथाने अकरोत् | हम्पी नगरस्य आपणे अति प्रसिद्ध , सामान्य च वस्तुणां स्वर्ण , वज्र , ताम्र च आसीत | अद्य लौकिक समये स्वर्ण , वज्र , ताम्र च वस्तूणि बहुमूल्यं अस्ति | केवलं धनिक जनाः यः अमूल्य वस्तुणां क्रेतुं शक्यः | किन्तु कृष्णदेवराजस्य विराज्ये ये सर्वे अमूल्य वस्तुनि अति नीच मूल्ये अप्राप्तवान् | हम्पी-नगरे सम्प्रति अनेकानि ऐतिहासिक स्थलानि सन्ति | तत्र केचन नष्टाः भवन्ति केचन अद्यापि स्थिताः सन्ति | प्रत्येकं स्थानं आधिकारिकं, सामाजिककर्यर्थं च उपयुज्यते स्म | विरूपाक्षमन्दिरं प्राचीनतमं तीर्थम् आसीत् । तत्र बहवः लघुमन्दिराणि, जलभण्डारणं, सामुदायिकपाकशाला, आपणं च आसीत् | तत्र दुर्गा, शिव, पम्पा देवी, नन्दी इत्यादीनां मन्दिराणि सन्ति ते सर्वे ११ शताब्द्यां निर्मिताः आसन् | वित्तलमन्दिरं सर्वेषां विजयनगरराजानाम् पवित्रं तीर्थम् आसीत्। ते अत्र बहूनि पुण्य अभ्यासानि अकुर्वन्। इदं मन्दिरं भगवतः कृष्णस्य सम्मानार्थं निर्मितम् अस्ति तथा च गरुडरथस्य उपरि स्थितम् अस्ति। हजार राम मन्दिरं इति स्थानेषु बहूनि अर्भानि अस्ति यत् विध्वस्तम् आसीत् किन्तु अद्यत्वे अपि वयं सुन्दरं स्थापत्यं द्रष्टुं शक्नुमः। अस्मिन् स्थले मन्दिरस्य अन्तः बहिः च विस्तृताः कलाकृतयः सन्ति । तत्र रामायणमहाभारतस्य दृष्टान्तः आसीत् तथा च होली, दीपावली, महानवमी इत्यादयः अनेके हिन्दु उत्सवाणि आसन् ।पट्टाभिराम मन्दिर सर्वेषां सांस्कृतिक-आर्थिक-क्रियाकलापानाम् केन्द्रम् आसीत् । तस्य विशालं प्राङ्गणं आसीत् यस्य परितः ऊर्ध्वं गोपुरम् आसीत्। मुख्यतया सर्वेषां जनानां कृते विशेषेषु अवसरेषु एकत्र भोजनं कर्तुं स्थानरूपेण उपयुज्यते स्म । विजयनगर साम्राज्यस्य समाजः जाति व्यवस्था अनुसरे द्विधा आसीत् | चतुर्वर्गेषु विभक्तम् आसीत् | ते विप्रुलु राजुलु मतिकरतलु नलवजातिवरु च आसीत् | पुरोहित गुरुवृत्तिम् च अनुसृत्य ब्राह्मणाः | ते राज्ञः दरबारस्य मन्त्रदाताः आसन्, प्रशासनस्य अपि महत्त्वपूर्णः भागः आसीत् | राजलु वा रचवलु वर्गः राज्यरक्षणकार्ये व्यस्तः आसीत् । ते युद्धे शस्त्रे च उपशिक्षितः आसन्। उच्चसेनापतयः राजनैतिकनिर्णयेषु राज्ञः साहाय्यं कुर्वन्ति स्म | वैश्य वर्गस्य जनाः राज्यस्य अन्तः व्यापारे अतीव संलग्नाः आसन्।ते कच्चामालस्य आयातं समाप्तवस्तूनाम् निर्यातं च कुर्वन्ति स्म। तेषां लेखाशास्त्रे व्यापारे च अति उत्तम ज्ञानम् आसीत् | शूद्राः मुख्यतया खेतः कार्य कुर्वन्ति स्म । ते अन्ये बहवः कार्याणि कृतवन्तः यथा हस्तिनखाः, सम्मार्जन, समाजस्य उच्च वर्गस्य सेवा:। तस्मिन् काले देवदासी संस्कृतिः अतीव प्रचलिताः आसीत् । ते अतीव सम्मानिताः आसन्, तेषां परिश्रमस्य कारणात् राजानः अनुदानं, उपहारं च अपि प्राप्नुवन्ति स्म ।तेषु कालेषु सती प्रचारः अतीव प्रचलितः आसीत् । विधवाणां विजयनगर साम्राज्यस्य शासनकाले आदरपूर्वकं व्यवहारः कृतः आसीत् । ते पुनः विवाहं कृत्वा सुखी जीवनं यापयितुं प्रोत्साहिताः आसन्। अल्लासनी पेड्डनः स्वस्य मनुचरितम् ग्रन्थे विजयनगर समाजस्य जनानां जीवन-स्थिति विषये लिखति। १५६५ तमे वर्षे राजा आलियारामरायस्य शासनकाले सुल्तानानां समूहेन विजयनगर साम्राज्यस्य विरुद्धं युद्धं कृतम् । एतत् युद्धं तालिकोटा-युद्धम् आसीत् । सुल्तानः आगत्य राजा आलियारामरायस्य वधं कृत्वा राज्यं गृहीतवन्तः। ते न केवलं शासनार्थं अपितु तस्य सर्वाणि साधनानि दरिद्री कर्तुं राज्यं गृहीतवन्तः ।ते सुवर्णं, रत्नानि, धनम् इत्यादीनि सर्वाणि बहुमूल्यानि साधनानि अपहृतवन्तः। ते हम्पी-नगरस्य सुन्दराणि स्थलानि तस्य परितः च स्थलानि अपि नष्टवन्तः । स्थानस्य नाश: एतत् ६ मासान् यावत् अचलत्।अन्ते न तत्र निवासिनः पुनः निवसन्ति स्म परित्यक्तस्थानं च अभवत् | https://www.incredibleindia.org/content/incredibleindia/en/destinations/hampi.html#:~:text=Hampi%20is%20a%20UNESCO%20World,the%20world%20at%20that%20time. https://srinistuff.com/2012/11/06/what-is-the-historical-significance-of-hampi-and-which-places-do-i-visit-there/

80022

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A4%B5%E0%A4%BF%20%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%20%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80

महाकवि श्री श्री

महाकवि श्री श्री “नेनोकं दुर्गमं, नदोकं स्वर्गं, अनर्गलम् अनितरं सद्यं ना मार्गम्!” एतानि पङ्क्तयः महाकवि श्रीश्री इत्यनेन स्वस्य बहुप्रशंसितग्रन्थे ‘महाप्रस्थानम्’ इति लिखितानि आसन् ।सः २० वर्षाणां प्रारम्भे एव एताः पङ्क्तयः लिखितवान् अपि च तथैव जीवनं यापितवान् । श्रीरङ्गम् श्रीनिवासरावः लोकप्रियतया श्रीश्री इति नाम्ना प्रसिद्धः, ३० अप्रैल १९१० तमे दिनाङ्के विशाखापत्तनम-नगरे जन्म प्राप्नोत् ।यस्मिन् विद्यालये तस्य पिता शिक्षकः आसीत् तस्मिन् एव विद्यालये सः शिक्षितः आसीत् । यस्मिन् विद्यालये तस्य पिता शिक्षकः आसीत् तस्मिन् एव विद्यालये सः शिक्षितः आसीत् । श्रीश्रीः अतीव अल्पवयसि एव साहित्यस्य परिचयः अभवत् । सः सप्तवर्षीयः सन् काव्यलेखनं कृतवान् तथा च अष्टवर्षीयः एव तस्य प्रथमपुस्तकं प्रकाशितम्। दुःखदं यत् तदा अधुना अपि अस्य पुस्तकस्य प्रतिकृतयः न प्राप्यन्ते स्म ।१९३१ तमे वर्षे मद्रास-नगरे (अधुना चेन्नै-नगरे) उच्चशिक्षां सम्पन्नं कृत्वा श्रीश्रीमहोदयस्य श्रीमती एव.एन.महाविद्यालये अध्यापनस्य संक्षिप्तं कार्यम् अभवत् ।युवावस्थायां श्रीश्री पादकन्दुकक्रीडां करोति स्म, यतः तस्य पिता एकस्य फुटबॉलक्लबस्य प्रखरः समर्थकः आसीत् । प्रभवा तस्य प्रथमा ग्रन्थः आसीत् या १९२८ तमे वर्षे प्रकाशिता । श्रीश्रीः स्वस्य एकस्मिन् साक्षात्कारे स्वीकृतवान् यत् सः ‘ग्रांधिकम्’ (शास्त्रीयतेलुगुभाषायां) लेखनं आरब्धवान् तथा च गुराजदाभाषायाः प्रभावेण एव सः सामान्यजनस्य भाषायां स्थानान्तरितवान् | श्री श्री, तेलुगु काव्ये मुक्तपद्यप्रवर्तकः प्रथमः आसीत्। पौराणिकविषयेषु धावन्तीं काव्यं समकालीनविषयान् प्रतिबिम्बयति इति काव्यं प्रति सफलतया परिणतवान् ।यद्यपि ‘महाप्रस्थानम्’ प्रथमवारं १९५० तमे वर्षे प्रकाशितम् आसीत् तथापि पुस्तकस्य अधिकांशः कविताः १९३० तमे दशके एव लिखिताः आसन् ।तेषु कालेषु मसौदा दुर्भिक्षमहङ्गानि इत्यादिभिः चिह्नितानि आसन्।तेषु कालेषु सामान्यजनस्य संघर्षः तस्य काव्यस्य प्रभावं कृतवान् ।सः विशेषतया फ्रांसीसी अतियथार्थवादी जीन् पौल् सार्टे इत्यनेन प्रभावितः आसीत् ।‘महाप्रस्थानम्’ पुस्तके सर्वेषु काव्येषु क्रान्तिकारी विचारः दृश्यते। सामान्यपुरुषस्य संघर्षाः तस्य काव्यस्य एकः प्रमुखः तत्त्वः विषयः च सर्वदा आसीत् । सः प्रथमः लेखकः आसीत् यः एकं चलच्चित्रं तेलुगुभाषायां डबं कृतवान्, चलच्चित्रं https://www.imdb.com/title/tt0276749/ आसीत् । समकालीन डबिंग लेखकाः अवदन् यत् श्रीश्री एव डबिंग् कृते व्याकरणं लिखितवान् अस्ति तथा च ते तस्य अनुसरणं कुर्वन्ति।समकालीन डबिंग लेखकाः अवदन् यत् श्रीश्री एव डबिंग् कृते व्याकरणं लिखितवान् अस्ति तथा च ते तस्य अनुसरणं कुर्वन्ति। गद्यकारत्वेन श्रीश्री यमकसामर्थ्येन प्रसिद्धः आसीत् ।श्री श्री, गीतकारः अपि आसीत्, तस्य श्रेयः गीतानां प्रचुरता आसीत् | न केवलं काव्यस्य मुखं परिवर्तयत्, अपितु लिमेरिक् इत्यादीनां आङ्ग्लसाहित्यकविधिं तेलुगुभाषायां सफलतया अनुकूलितम् | यदा सः एकस्मिन् साक्षात्कारे एतस्य विषये पृष्टः तदा सः टिप्पणीं कृतवान् यत् एतत् केवलं मीटर्-सौन्दर्यस्य (कण्डाल-अण्डला-कोशम्) आनन्दं प्राप्तुं एव अस्ति । पश्चात् स्वस्य कार्यक्षेत्रे सः ‘काण्डपद्यं’ इति शास्त्रीयतेलुगुमीटर् प्रति कविताः लिखितवान् । ‘भिक्षु वर्षीयसी’ इति काव्ये सः वीथिषु निवसतां एकस्याः वृद्धायाः भिक्षुकस्य दुर्दशायाः विषये लिखितवान् । महाप्रस्थानम् अर्थात् द ग्रेट जर्नी टू ए न्यू वर्ल्ड इत्यादीनि अपि अस्यैव नाम्ना भारतीयचलच्चित्रं निर्मितम्| अन्ये प्रमुखाः कृतयः सिपराली, खड्गश्रुष्टिः (“खड्गस्य निर्माणम्”) च सन्ति । सः तेलुगुदेशस्य प्रथमः गीतकारः आसीत् यः ‘अल्लूरी सीथारामराजु’ इति चलच्चित्रात् उत्तमगीतवर्गे ‘तेलुगुवीरा लेवेरा’ इति राष्ट्रपुरस्कारं प्राप्तवान् । सः पश्चात् सरोजिनीं विवाहितवान् तया सह तस्य पुत्रः, त्रीणि च कन्याः अभवन्| श्रीश्री अनेकेषां तेलुगुचलच्चित्रेषु पटकथालेखकः आसीत् । कविरूपेण पश्चात् वामपक्षीयराजनीतेः प्रबलसमर्थकरूपेण च तस्य यात्रा २० शताब्द्यां तेलुगुसमाजस्य राजनैतिकसांस्कृतिकपरिवर्तनानां दस्तावेजीकरणं करोति| तेलुगुकाव्ये विद्यमानान् पारम्परिकविषयान् मार्गान् च अङ्गीकृतवान् | सः तेलुगुदेशस्य प्रथमः गीतकारः आसीत् यः उत्तमगीतवर्गे ‘तेलुगुवीरा लेवेरा’ इति राष्ट्रपुरस्कारं प्राप्तवान्, ‘अल्लूरी सीथारामराजु’ इति चलच्चित्रात् । गुतलकृष्णमूर्ति एव श्रीश्रीं लण्डननगरं नीत्वा तस्मै सर्वाणि काव्यानि पाठनं कृत्वा अभिलेखनं कृतवान् | श्रीश्री न केवलं साहित्यस्य मुखं परिवर्तयति स्म, अपितु भविष्यत्पुस्तकान् अपि प्रभावितवान् | अस्य महाकविस्य मृत्युः १९८३ तमे वर्षे जूनमासस्य १५ दिनाङ्के चेन्नैनगरे अभवत् । सम्बद्धाः लेखाः भारतम् संस्कृतम् अष्टाङ्गयोगः हठयोगः आन्ध्रप्रदेशस्य व्यक्तयः

80032

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%8C%E0%A4%A1%E0%A5%80%E0%A4%AF%E0%A4%A8%E0%A5%83%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D

गौडीयनृत्यम्

गौडीयनृत्यम् गौडीयनृत्यं (वङ्गभाषा: গৌড়ীয় নৃত্য, अ॰सं॰लि॰व॰: Gaur̤īẏa Nṛtya) वङ्गीय नृत्यपरम्परा अस्ति। अस्य उत्पत्तिः वङ्गस्य गौडतः, (गौड़ इति अपि ज्ञायते) अस्ति। महुआ मुखोपाध्याय इत्यनेन पुनर्निर्माणं कृतम् अस्ति। इदं संस्कृतिमन्त्रालयेन भारतीयशास्त्रीयनृत्यरूपेण मान्यतां प्राप्तम्, संगीतनाटक अकादमीद्वारा मान्यतां न प्राप्तम् ,किन्तु अस्य अध्ययनं भारतस्य संस्कृतिमन्त्रालयात् छात्रवृत्तिप्राप्त्यर्थं पात्रम् अस्ति। पुनर्निर्माणस्य विद्वान् स्वागतं सावधानतातः संशयवादपर्यन्तं भवति।

80038

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%8B%E0%A4%A1%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B8%20%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%A4%E0%A4%BF%20%E0%A4%8F%E0%A4%B5%E0%A4%82%20%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF

कोडवास संस्कृति एवं साहित्य

कोडगु भारतस्य कर्नाटकराज्ये स्थितं प्रशासनिकमण्डलम् अस्ति । कोडगु कर्णाटकस्य लघुतमं मण्डलम् अस्ति, समुद्रतलात् प्रायः १००० मीटर् ऊर्ध्वतायां पश्चिमघाटस्य उपरि स्थितम् अस्ति । कोडगु स्वस्य श्वासप्रश्वासयोः दृश्यानां कृते प्रसिद्धम् अस्ति – उबड़-खाबड़-पर्वतानां, एकदा वन्य-पशूभिः परिपूर्णाः सघनानि उष्णकटिबंधीय-वनानि, पर्वत-सानुषु रमणीय-कॉफी-वृक्षाः, उपत्यकेषु हरित-तण्डुल-क्षेत्राणि, घुमावदार-धाराः, नद्यः च, झरना-प्रपाताः च | संगमकालस्य तमिलसाहित्ये तथा १२ शताब्द्याः गङ्गा, चोला, होयसलशिलालेखेषु च कोडगु इत्यस्य सन्दर्भाः सन्ति । कोडवा समुदायः, येषु अनेके पक्षाः सन्ति ये मिलित्वा तत् ‘जीवनपद्धतिम्’ निर्मान्ति – तेषां वेषः, भाषा, सामाजिकसंरचना, पैतृकगृहाणि, धार्मिकप्रथाः, रीतिरिवाजाः, उत्सवाः, गीतानि, नृत्यानि च | कोडवसमुदायः अनेकशताब्दयोः यावत् स्वस्य विशिष्टसंस्कृतेः अवधारणं कृत्वा स्वपरिचयं स्वस्य विशिष्टजीवनपद्धतिं च निर्वाहितवान् अस्ति । कोडवासंस्कृतेः कोडवासंस्कृतेः विशिष्टाः पक्षाः तेषां पारम्परिकवेषस्य विषये सन्ति । कोडवस्त्री कटिपृष्ठे निगूढैः प्लीट्-पट्टिकाभिः, वामस्कन्धस्य अधः आकृष्य दक्षिणस्य उपरि सुरक्षितं कृत्वा च स्वस्य साड़ीं विशिष्टशैल्या आच्छादयति | अतीव सुलभशैली अस्ति, कृषिादिकार्यार्थं हस्तमुक्तं भवति । कोडवतीः कण्ठस्य नाभिभागे प्रतिबद्धं वस्त्रं धारयति । अद्यत्वे वस्त्रं केवलं विवाहितैः स्त्रियः एव अनुष्ठानसमये धारयन्ति । कोडवस्त्रीणां कृते ये पारम्परिकाः आभूषणाः अपि विशिष्टाः सन्ति तथा च चन्द्रपुष्पाणि फलानि सर्पादिप्रकृतेः प्रेरिताः सन्ति । विशिष्टशृङ्खलासु कोक्के ठठी, पाठक (विवाहितस्त्रियाः प्रतीकम्), जोमले तथा कोडवस्त्री कटिबन्धं शोभयन्तः जोडि कदागुः पौञ्ची च सन्ति । वधूयाः कृते पारम्परिक-आभूषणेषु तस्याः पादयोः कृते सूक्ष्मतया निर्मितं रजत-आभूषणं भवति, यत्र प्रत्येकं भिन्न-भिन्न-विन्यासस्य व्यक्तिगत-अङ्गुष्ठ-वलयः सन्ति, ये अलङ्कारिक-नौखले श्रृङ्खलाभिः सह सम्बद्धाः सन्ति | अनेन वधूपदं बाध्यते मन्दगतिम् । कोडवपुरुषस्य वेषः कुप्यः रक्तसुवर्णकशीकृतक्षौमचेलेः सुरक्षितः अस्ति, यस्य अग्रे पीचे कथिः निगूढः अस्ति । शुक्लमण्डे थुनी रक्तचौकं वा शिरसि बद्धम् । वरकटिपृष्ठे थोडाङ्गे ओडिकथिः निबद्धा भवति । प्रायः शताब्दद्वयपूर्वस्य चित्राणि दर्शयन्ति यत्, पूर्वं कुप्यः भिन्नवर्णीयः भवितुम् अर्हति, यस्य सीमानि कशीदाकारकौशलेन प्रसिद्धैः कोडवस्त्रीभिः कशीकृतानि भवन्ति | अद्यत्वे पुरुषाः प्रायः कृष्णवर्णीयाः कुप्याः धारयन्ति । वरैः, मन्दिरेषु नृत्यं कुर्वन्तः, पितृभिः वा आत्मादेवताभिः वा युक्तैः च श्वेतकुप्याः विशेषेषु धारणं भवति । कोडव ठक्क् कोडव ठक्क् इति नाम्ना प्रसिद्धा कोडवानां भाषा भाषाविदैः स्वतन्त्रा द्रविड़भाषारूपेण स्थापिता अस्ति, यस्याः विशिष्टाः शब्दाः, स्वरध्वनिः च सन्ति । शोधं सूचयति यत् कोडव थक्क् आद्य-दक्षिणद्रवीडभाषासमूहात् प्रायः ३००० वर्षपूर्वं विच्छिन्नः अभवत् । कालान्तरे तया समीपस्थेषु क्षेत्रेषु – कन्नड, तुलु, मलयालम् – भाषाभ्यः शब्दाः ऋणं गृहीताः सन्ति । कोडव ठक्क् इत्यस्य स्वकीया लिपिः नास्ति तथा च यदा लिङ्गायथराजैः स्वभाषा कन्नड इति दरबारभाषा कृता तदा आरभ्य कन्नडलिप्यां लिखिता अस्ति । अस्य विचित्रस्वरध्वनित्वात् कन्नडलिप्यां लिखिते सति विभक्तिचिह्नानां प्रयोगः आवश्यकः, कोडव ठक्क् सम्यक् उच्चारणं कर्तुं साहाय्यं कर्तुं । प्रत्येकं कोडवः एकस्य प्रथापितृत्वस्य ओक्कस्य सदस्यः अस्ति यस्य प्रत्येकं सामान्यपूर्वजस्य वंशस्य दावान् करोति, करणवः सः यः ओक्कायाः संस्थापकः आसीत् । ओक्कस्य प्रत्येकं सदस्यं तस्य माने पेडया परिचितं भवति | ओक्काः अस्य लघुसमुदायस्य सामाजिकसंरचनायाः महत्त्वपूर्णस्तम्भाः सन्ति । ओक्कस्य विलोपनं निवारयितुं तस्य वंशस्य निरन्तरता च सुनिश्चितं कर्तुं विहिताः रीतिरिवाजाः सन्ति । कोडव पर्व: पुतरी, कैलपोलुड, कावेरी संक्रमण इत्यादीनि मुख्यत्रयकोडवपर्वाणि ऋतुभिः, धानकृष्या च सम्बद्धानि सन्ति । पुथारीपुथार फलानां उत्सवः, एतेषु भव्यतमः अस्ति । नवम्बरमासे डिसेम्बरमासे वा यदा चन्द्रप्रकाशितरात्रौ प्रथमं धानगुच्छं विधिपूर्वकं छित्त्वा भक्त्या आनन्देन च गृहम् आनयन्ति तदा एतत् आचर्यते । कैल पोलुड् इति सितम्बरमासे, धानरोपणस्य ऋतुसमाप्तेः, मृगयाऋतुस्य आरम्भे च आचर्यते । यदा कृषिसाधनं स्थापनीयं मृगयायां प्रयुक्तानि बाहूनि च पूज्यन्ते । तलाकवेरी बहु उत्साहेन आचर्यते। कोडवविवाहाः ज्येष्ठैः क्रियन्ते न पुरोहितैः । कोडवविवाहानाम् एकं आकर्षकं वैशिष्ट्यं अस्ति यत् ते वरस्य वा वधूपरिवारस्य वा बाले बिरुडुना सम्मानयन्ति । वरस्य वा वधूस्य वा प्रतिनिधिः सम्मानं स्वीकुर्वति, विशेषतया प्रयोजनार्थं स्थापितानि कदलीफलकूलानि ओडिकथिना छिनत्ति । कथ्यते यत् एषा परम्परा योद्धावर्गस्य सदस्यस्य प्रतीकं भवति यत् सः स्ववधूं जितुम् स्पर्धां कुर्वन्तं सुइटरं पराजयति । कोडवविवाहेषु सप्तपडी, कन्यादान इति हिन्दुविधिः न अनुवर्तते । कोडवविवाहे सर्वाधिकं महत्त्वपूर्णः विधिपूर्वकं बाध्यकारी संस्कारः वृद्धैः संचालितः, समागतबन्धुभिः अतिथिभिः च साक्षीभूतः सम्माण्डकोडुपः अस्ति | तदा एव भर्तुः ओक्कायां कन्यायाः परम्पराधिकाराः परिगणिताः भवन्ति । कोडव-उत्सवाः अनुष्ठानानि च बहु-आनन्देन आचर्यन्ते, लोकगीतानां गायनं, ढोल-ताडन-नृत्यं च भवति, शाकाहारी-व्यञ्जनानि, मद्यं च समाविष्टानि भव्य-उत्सवैः समाप्तं भवति | कोडवसंस्कारेषु, संस्कारेषु च शस्त्राणां महत्त्वपूर्णा भूमिका भवति । वायुना प्रहारितेन एकेन बन्दुकेन बालकस्य जन्म घोषितं भवति । कैल पोलुड् उत्सवस्य भागत्वेन शस्त्राणां पूजनं भवति । पुथारी-पर्वणि प्रथम-धान्य-पुटस्य विधिपूर्वकं छेदनं कृत्वा वायुतले बन्दुकं प्रहरति । वायुतले द्रुतगतिद्वयं बन्दुकशूलं प्रहारयित्वा एकस्य मृत्योः समाचारः परिसरे घोषितः भवति । कोडवानां लोकगीतानां लोकनृत्यानां च समृद्धा प्राचीना च परम्परा अस्ति या पुस्तिकानां मध्ये प्रचलिता अस्ति । तेषां पुरुषाः दुडिं ताडयन्तः, उत्सव-विवाह-मृत्यु-समारोहादिषु अवसरेषु, मन्दिर-उत्सवेषु च बालो-पात-नामकानि लोकगीतानि गायन्ति । कोडवपुरुषाः पुथारीपर्वणि मन्दिरपर्वणि च लोकगीतानां संगतिं, ढोलताडने च विविधानि मनमोहकलोकनृत्यं नृत्यन्ति । कोडवस्त्रियः लोकगीतसङ्गतेन झङ्कारतालेन च ललितलोकनृत्यं नृत्यन्ति Refrences: https://en.m.wikipedia.org/wiki/Kodava_language https://en.m.wikipedia.org/wiki/Kodava_people https://www.coorgtourisminfo.com सम्बद्धाः लेखाः भारतम् संस्कृतम् अष्टाङ्गयोगः हठयोगः

80039

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BF%20%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%80%E0%A4%A4%E0%A4%82

हिन्दुस्थानि संगीतं

भारतीयशास्त्रीयसङ्गीतं सामान्यतया एकस्मिन् मौखिकपरम्परायां प्रसारितं भवति यत्र छात्रः स्वस्य ‘गुरु’ इत्यनेन सह बहुवर्षं व्यतीतवान्, अत्यन्तं विशेषं, आध्यात्मिकं बन्धनं विकसितं करोति, सङ्गीतस्य सर्वान् पक्षान् दार्शनिकैः नैतिकसिद्धान्तैः सह आत्मसातुं शक्नोति ये जीवनाय आकारं ददति। अधुना भारतीयशास्त्रीयसङ्गीतं अनेकसंस्थासु शिक्षितुं शक्यते तथा च बहुधा दस्तावेजीकरणं टिप्पणीकृतं च अभवत् किन्तु अवलोकनेन, श्रवणेन, स्मृतिद्वारा च शिक्षणम् अद्यापि सर्वोपरि वर्तते तथा च विशेषज्ञशिक्षकेन सह सम्बद्धता शिक्षणस्य सर्वाधिकं फलप्रदः मार्गः इति मन्यते। भारतीयशास्त्रीयसङ्गीतस्य कृते अनेकानि भिन्नानि वाद्ययन्त्राणि प्रयुक्तानि विकसितानि च सन्ति यथा- शीर्षकपाठ्यांशः सितार - सितार हिन्दुस्तानी (उत्तरभारतीय) शास्त्रीयसङ्गीते प्रयुक्तं उद्धृतं तारवाद्यं भवति । मुगलानाम् अधीनं एतत् यन्त्रं प्रफुल्लितम् आसीत् तथा च सेतार (त्रयः ताराः इति अर्थः) इति फारसीवाद्यस्य नामकरणेन अस्य नामकरणं कृतम् अस्ति । १६, १७ शताब्द्यां सितारः प्रफुल्लितः अभवत्, १८ शताब्द्यां भारते वर्तमानरूपं प्राप्तवान् । सहानुभूतितारं, सेतुविन्यासः, दीर्घः खोखला कण्ठः, लौकीकारः अनुनादकक्षः च इत्यस्मात् अस्य विशिष्टं ध्वनिं अनुनादं च प्राप्नोति तबला - तबला भारतीय उपमहाद्वीपात् उत्पन्नं झिल्लीध्वनि-तालवाद्यं भवति, यस्मिन् ढोलकयुग्मं भवति, यस्य उपयोगः पारम्परिक-शास्त्रीय-लोकप्रिय-लोकसङ्गीतयोः भवति १८ शताब्द्याः आरभ्य हिन्दुस्तानीशास्त्रीयसङ्गीतस्य विशेषतया महत्त्वपूर्णं वाद्ययंत्रम् अस्ति, भारते, पाकिस्ताने, अफगानिस्तानदेशे, नेपालदेशे, बाङ्गलादेशे, श्रीलङ्कादेशे च अस्य प्रयोगः अस्ति स्वर – अनेके वाद्ययन्त्राणां उद्देश्यं स्वरस्य अनुकरणं स्वस्य तन्त्रे अभिव्यक्तिः च भवति । उत्तरे दक्षिणे च भारते ‘रागस्य’ विस्तृतविस्तारात् आरभ्य लघुगीतानां रोमान्टिकस्य वा आध्यात्मिककाव्यस्य च स्वरसङ्गीतस्य प्रबलपरम्परा वर्तते। वीणा – वीणा भारतीय उपमहाद्वीपस्य ध्वनिध्वनिवाद्ययन्त्राणां परिवारः अस्ति । प्राचीनवाद्ययन्त्राणां विकासः अनेकेषु विविधतासु अभवत्, यथा वेणुः, जिथरः, कमानवीणाः च । अनेकाः प्रादेशिकपरिकल्पनाः रुद्रवीणा, सरस्वतीवीणा, विचित्रवीणादीनि भिन्नानि नामानि सन्ति । मृदङ्गम् – मृदङ्गम् प्राचीनमूलस्य भारतस्य एकः तालवाद्यः अस्ति । कर्णाटकसङ्गीतसमूहे प्राथमिकः लयसंगतिः अस्ति, ध्रुपदे च यत्र पखावाज इति प्रसिद्धः अस्ति शीर्षकपाठ्यांशः जनाः किमर्थं तत् प्रेम्णा पश्यन्ति ? भारतीयशास्त्रीयसङ्गीतं बहुजनाः प्रेम्णा पश्यन्ति यतः तस्य ध्यानात्मकं, विमर्शकं, उत्थानप्रकृतिः च अस्ति । शान्ति-उल्लासस्य भावः प्रददाति । यद्यपि तस्य निपुणत्वं कठिनं तथापि अपारं सिद्धिं ददाति । यद्यपि भारतीयशास्त्रीयसङ्गीतस्य आध्यात्मिकमूलानि सन्ति, अपितु पाश्चात्यसङ्गीतवत्, तथापि तस्य प्रशंसायै धार्मिकत्वस्य आवश्यकता नास्ति!प्रदर्शनानि कक्षपरिवेशे भवन्ति तथा च एकलप्रदर्शकं प्रति केन्द्रितं भवति, यः ड्रोन्, लयेन च सह भवति । रागः, स्वरयोः सम्बन्धः च सामञ्जस्यात् अधिकं महत्त्वपूर्णः अस्ति । स्खलन, वाइब्रेटो, दोलन इत्यादीनां अलङ्कारानाम् एकः विस्तृतः प्रणाली – सुरीलरेखाणां अलङ्कारार्थं प्रयुक्तः भवति । अनेकप्रसङ्गेषु कलाकाराः ‘आलाप’ इति मन्दपरिचयखण्डेन आरभन्ते ततः क्रमेण भिन्न-भिन्न-रचनैः सह आशुरचनाः, गतिं च द्रुत-क्रेसेन्डो-रूपेण वर्धयिष्यन्ति |. सङ्गीतम्

80053

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%A8%E0%A4%83%20%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%81%E0%A4%83%20%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%83

पुरातनः हिन्दुः विज्ञानः

पुरातनः हिन्दुः विज्ञानः (विज्ञानस्य निर्माणं खण्डं) आधुनिकविज्ञानं सुसंगतकथारूपेण अवगन्तुं प्राचीनहिन्दुनां उपलब्धीनां मान्यता आवश्यकी अस्ति। सः अस्माकं आधारदशसंख्याप्रणालीं शून्यं च आविष्कृतवान् यस्याः उपयोगः अधुना वैश्विकरूपेण भवति, सावधानीपूर्वकं आकाशस्य नक्शाङ्कनं कृत्वा स्वस्य खगोलशास्त्रे पृथिव्यां गतिं नियुक्तवान्, आयुर्वेदनाम्ना प्रसिद्धः मनः-शरीर-पद्धतिः।सहितं चिकित्साशास्त्रस्य परिष्कृतप्रणालीं विकसितवान्, धातुविज्ञानस्य निपुणतां प्राप्तवान् निष्कर्षण के विधियाँ। तथा धातुशुद्धिकरणस्य, आत्मसुधारस्य च विज्ञानं विकसितवान् यत् लोकप्रियम् अस्ति, यत्र तथाकथितं दमिश्क-ब्लेडं, नवीदिल्ली-नगरस्य लोहस्तम्भः च सन्ति; यत् योग इति प्रसिद्धम् । आधुनिकयुगे विचारकाः वैज्ञानिकाः च राल्फ वाल्डो इमरसन इव विविधाः सन्ति । जोहान वोल्फगैङ्ग वॉन् गोएथे, गोट्फ्रीड् हर्डर, कार्ल जङ्ग, मैक्स मुलर, रोबर्ट ओपेनहाइमर, इर्विन् श्रोडिङ्गर्, आर्थर् शोपेनहाउर तथा हेनरी डेविड थोरो इत्यनेन विज्ञानं, प्रौद्योगिकी, दर्शनं च इति विषयेषु हिन्दू-उपलब्धानां श्रेयः स्वीकृतः अस्ति। विज्ञानस्य विकासे मानवीयानां आवश्यकतानां महती भूमिका अस्ति । जनाः समाजस्य स्वस्य व्यक्तिगत आवश्यकतां वा आवश्यकतां वा आधारीकृत्य स्वलक्ष्याणि निर्धारयन्ति, विज्ञानस्य साहाय्येन तान् साधयन्ति । पुरातनः हिन्दुषु भौगोलिक-सामाजिक-धार्मिक-स्थितयः काः आसन् येन विज्ञानस्य विकासः अभवत् ? प्राचीनहिन्दुः स्वस्य वैज्ञानिकज्ञानं कथं संरक्षितवान्, तदनन्तरं पीढीभ्यः अपि प्रसारितवान्? हिन्दू विज्ञानं प्रति योगदानं दत्तवन्तः जनाः स्वसमाजस्य कथं व्यवहारं कुर्वन्ति स्म ? एते महत्त्वपूर्णाः प्रश्नाः सन्ति येषां अन्वेषणं करणीयम् । पुरातनः हिन्दुषु विज्ञानस्य विकासः सामाजिक:, सांस्कृतिक: एवं धार्मिक: सन्दर्भान् प्रति अवबोधनम्‌। पुरातनः हिन्दुषु विज्ञान: ते तेषां धार्मिकाभ्यासानां अत्यावश्यकः अभिन्नः च भागः आसीत्। हिन्दु धर्मस्य एकः महात्वपुर्णः सिद्धान्तः आत्मनस्य प्रवासस्य अस्ति यत् वेदुप्निशदयोः अनेकेन प्रकार्णेनस्य परिभाषितः अस्ति। अयं सिद्धान्तः अस्मान् वदति यत् आत्मा अमरः अस्ति यः एकस्मात् जीवनात् अन्यस्मिन् जीवने स्थानान्तरितः वा पुनर्जन्म वा भवति। अस्मिन् जन्मनि अस्माकं कर्माणि परजन्मनि अस्माकं भाग्यं निर्धारयन्ति। अतः पुनर्जन्मपदं कर्मपदेन सह दृढतया सम्बद्धं भवति यत् गलतकर्मणां न्यूनीकरणार्थं नैतिकजीवनं जीवितुं महतीं प्रोत्साहनं ददाति। पायथागोरस:, सुकरात:, एम्पेडोक्लेस:, प्लेटो:, प्लोटिनस:, अपोलोनियस: आदि अपि सः आत्मानः प्रवासममृतत्वं च विश्वासं करोति स्म। यथा माता स्वसन्ततिं पोषयति, एकस्मै रोटिकां मसूरं च ददाति, अन्यस्मै खिचडी दधि च ददाति, तथैव तेषां आवश्यकतानुसारं हिन्दुधर्मः तर्कसंगतमानवचित्तस्य चत्वारि प्रमुखविकल्पान् व्यक्तिभ्यः च मोक्षं प्रदाति।भवतः मार्गं चयनं कर्तुं शक्नोति इत्यस्मै :- 1. कर्मयोग (कर्ममार्ग, मानवता की निःस्वार्थ सेवा) 2. भक्ति-योग (ईश्वर के प्रति भक्ति या प्रेम का मार्ग) 3. ज्ञानयोगः (तत्त्वज्ञानमार्गः) 4. राजयोग (योग एवं ध्यान का मार्ग) सर्वे मार्गाः समानरूपेण प्रभाविणः भवन्ति। विज्ञानं ज्ञातुं अन्यत् महत्त्वपूर्णं कार्यं अस्ति यत् सृष्टिकर्तुः (ईश्वरस्य) विषये ज्ञातुं एकः उपायः अस्ति ईश्वरस्य सृष्टेः विषये ज्ञातुं। सृष्टस्य ब्रह्माण्डस्य भौतिकगुणानां ज्ञातुं विज्ञानं अत्यावश्यकं साधनम् अस्ति । सृष्टिः एकः भौतिकः घटना अस्ति या अस्मान् प्रजापतिविषये वक्तुं शक्नोति। अस्य कारणात् अल्बर्ट् आइन्स्टाइनः लिखितवान् - "मम मतं यत् ब्रह्माण्डीयः धार्मिकः आत्मा वैज्ञानिकसंशोधनार्थं प्रबलतमः उदात्ततमः च विषयः अस्ति। एवं विज्ञानं ईश्वरस्य विषये ज्ञातुं साधनं जातम् ... अस्माकं भौतिकवादीयुगे गम्भीराः वैज्ञानिककार्यकर्तारः एव गभीरतया एव सन्ति।" धार्मिकाः जनाः।" सन्दर्भ: [1] https://images.search.yahoo.com/search/images;_ylt=Awr99ZfkWi1jkNcN5EyJzbkF;_ylu=c2VjA3NlYXJjaARzbGsDYnV0dG9u;_ylc=X1MDOTYwNjI4NTcEX3IDMgRhY3RuA2NsawRjc3JjcHZpZAMyU0pRZWpFeU55NlJSN1lsWVlhX2NBSE1NVEF6TGdBQUFBRFFJcFRBBGZyA21jYWZlZQRmcjIDc2EtZ3AEZ3ByaWQDTExq [2] https://www.imdb.com/title/tt18295602/ [3] https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%A6%E0%A4%83 [4] https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%97%E0%A4%83 [5] https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%97%E0%A4%83 [6] https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%97%E0%A4%83 [7] https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%97%E0%A4%83 सम्बद्धाः लेखाः भारतम् संस्कृतम् अष्टाङ्गयोगः हठयोगः विज्ञानम्

80086

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%AC%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BE%20%E0%A4%9A%E0%A5%8C%E0%A4%9F%E0%A4%BE

अब्बक्का चौटा

अब्बक्का चौटा रानी अब्बक्का चौटा उल्लालस्य प्रथमा तुलुवा राज्ञी आसीत् या १६ शताब्द्याः उत्तरार्धे पुर्तगालीभिः सह युद्धं कृतवती । सा चौटवंशस्था आसीत् यः भारतस्य तटीयकर्नाटकस्य ( तुलुनाडु ) भागेषु शासनं करोति स्म । तेषां राजधानी पुत्तिगे आसीत् । उल्लाल -बन्दरगाहनगरं तेषां सहायकराजधानीरूपेण कार्यं करोति स्म । पुर्तगालीजनाः उल्लाल्-नगरं ग्रहीतुं अनेकाः प्रयत्नाः कृतवन्तः । परन्तु अब्बक्का तेषां प्रत्येकं आक्रमणं चतुर्दशकाधिकं प्रतिरोधितवती । वीरतायाः कारणात् सा अभयराणी (The fearless queen) इति नाम्ना प्रसिद्धा अभवत् । सा औपनिवेशिकताविरुद्धं युद्धं कुर्वतीषु प्रारम्भिकेषु भारतीयेषु अन्यतमः आसीत्, कदाचित् 'भारतस्य प्रथमा महिला स्वतन्त्रतासेनाानि ' इति गण्यते । कर्नाटकराज्ये, सा रानी कित्तूर चेन्नम्मा, केलादी चेन्नम्मा, राज्ञी चेन्नभैरदेवी तथा ओनाके ओबाव्वा, अग्रणी महिला योद्धा देशभक्ता च इति रूपेण आचर्यते ।  अब्बक्का चौटा शासनकालः         :      १५२५ - १५७० पूर्ववर्ती                :       तिरुमलाराय चौट पतिः                    :       बङ्ग लक्ष्मप्प अरसु धर्म                      :        जैनः चौटाः दिगम्बरजैनबण्टसमुदायस्य मातृवंशीय उत्तराधिकारव्यवस्थायाः अनुसरणं कुर्वन्ति स्म, यस्य माध्यमेन अब्बक्कस्य मामा तिरुमाला राया उल्लालस्य राज्ञीरूपेण ताजम् अङ्गीकृतवान् । मंगलौरस्य बङ्गराज्यस्य राजा लक्ष्मप्पः अरसु इत्यनेन सह अब्बक्कायाः विवाहोऽभवत् । तिरुमाला राया अपि अब्बक्कं युद्धस्य, सैन्यरणनीत्याः च विभिन्नपक्षेषु प्रशिक्षितवान् । विवाहः तु अल्पायुषः अभवत्, अतः अब्बक्का उल्लालं प्रति प्रत्यागतवती। एवं तस्याः पतिः अब्बक्काविरुद्धं प्रतिशोधं कर्तुम् आकांक्षति स्म, अनन्तरं पुर्तगालीभिः सह अब्बक्काविरुद्धयुद्धे सम्मिलितः भवितुम् अर्हति स्म | गोवानगरं आक्रम्य तस्य नियन्त्रणं कृत्वा पुर्तगालीजनाः दक्षिणदिशि तटस्य पार्श्वे च स्वं ध्यानं कृतवन्तः । ते प्रथमवारं १५२५ तमे वर्षे दक्षिणकनारातटे आक्रमणं कृत्वा मङ्गलौरबन्दरस्य नाशं कृतवन्तः । उल्लाल-नगरं समृद्धं बन्दरगाहं आसीत्, अरब-देशेभ्यः पश्चिमदिशि स्थितानां देशानाम् अपि मसालानां व्यापारस्य केन्द्रम् आसीत् । लाभप्रदं व्यापारकेन्द्रं यत् तत् आसीत्, तस्मात् पुर्तगाली, डच्, आङ्ग्लाः च परस्परं क्षेत्रस्य नियन्त्रणार्थं व्यापारमार्गेषु च स्पर्धां कुर्वन्ति स्म ते तु स्थानीयप्रमुखानाम् प्रतिरोधः अतीव प्रबलः आसीत् इति कारणेन बहु प्रगतिम् कर्तुं न शक्तवन्तः आसन् । स्थानीयशासकाः जातिधर्मरेखाः च छित्त्वा गठबन्धनमपि कृतवन्तः । अब्बक्का-प्रशासनस्य जैन-हिन्दु-जनाः अपि च मुस्लिम-जनाः अपि सुप्रतिनिधित्वं प्राप्तवन्तः । ऐतिहासिकसंशोधनेन अपि ज्ञायते यत् १६ शताब्द्यां तस्याः शासनकाले बेरी-पुरुषाः नौसेनायाः नाविकरूपेण कार्यं कृतवन्तः । राज्ञी अब्बक्का मलालीनगरे जलबन्धनिर्माणस्य व्यक्तिगतरूपेण निरीक्षणं कृतवती आसीत्; सा शिलाखण्डकार्यार्थं बेरीजनान् नियुक्तवती आसीत् । तस्याः सेना सर्वसम्प्रदायजातीयैः पूरिता आसीत् । सा कालिकट्-नगरस्य ज़मोरिन्-इत्यनेन सह गठबन्धनं कृतवती । समीपस्थेन बङ्गवंशेन सह वैवाहिकसम्बन्धेन स्थानीयशासकानां गठबन्धनं अधिकं बलं प्राप्तम् । सा बिडनूरस्य शक्तिशालि राजा वेङ्कटप्पनायकस्य साहाय्यं प्राप्तवती, पुर्तगालीसैनिकानाम् भापनं च निर्लक्षितवती। सन्दर्भाः तमिळ्नाडुराज्यम्

80087

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9C%E0%A5%81%E0%A4%A8%20%28%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%81%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%80%29%20%E0%A5%AC.

नागार्जुन (धातुविज्ञानी) ६.

नागार्जुन (धातुविज्ञानी) ६. नागार्जुन ( ) भारतीयधातुशास्त्रज्ञः कीमियाविज्ञानी च आसीत् | एकादशशताब्द्यां अल-बिरुनी इत्यनेन अभिलेखिताः आख्यायिकाः कथयन्ति यत् सः उज्जैन्, मध्यप्रदेशस्य प्रायः "शतवर्षपूर्वम्" अर्थात् दशमशताब्द्याः आरम्भे एव निवसति स्म चीनी - तिब्बती - साहित्यं कथयति यत् सः विदर्भ - नगरे जन्म प्राप्य ततः समीपस्थे सतवाहन - वंशं प्रवासं कृतवान् | महायान सम्प्रदाय संस्थापक नागार्जुन एवं कीमियाज्ञ नागार्जुन के बीच इतिहास में बहुत भ्रम होता है। अन्यः मान्यता अस्ति यत् एषः रससिद्धः नागार्जुनः गुजरातदेशे जन्म प्राप्नोत् तथा च सः स्वस्य अतीतजीवने जैनः आसीत्। अनन्तरं दक्षिणभारते विविधस्थानानि गत्वा अनेकानि प्रयोगशालानि स्थापितानि । महाराष्ट्रराज्यस्य ग्रामे नागलवाडी इत्यत्र तस्य प्रयोगप्रयोगशालायाः प्रमाणानि प्राप्यन्ते । केषाञ्चन प्रमाणानुसारं सः अमृतत्वस्य कार्यं कुर्वन् आसीत्, लोहस्य पारायाश्च निष्कासनं जानाति स्म । गौणसाहित्ये अस्य लेखकस्य विषये बहु भ्रमः अस्ति । १९८४ तमे वर्षे लोहशास्त्रज्ञनागार्जुनेन सह सम्बद्धानां पाण्डुलिपानां मुद्रितसंस्करणानाञ्च अध्ययनेन ज्ञातं यत् तस्य नाम रसेन्द्रमङ्गला इति ग्रन्थेन सह सम्बद्धम् अस्ति किन्तु रसरत्नाकरस्य पाण्डुलिप्याः एकरूपतया भिन्नस्य लेखकस्य नित्यनाथसिद्धस्य आरोपः अस्ति नागार्जुननामकस्य लेखकस्य पाण्डुलिपिषु जीवसूत्रम्, रसवैषिकसूत्रम्, योगशतकम्, कक्षपुतम्, योगरत्नमाला इत्यादीनि अनेकानि ग्रन्थानि (मेउलेनबेल्ड् पञ्चाशत् अधिकानि ग्रन्थानि सूचीबद्धानि) सन्ति । औषधशास्त्रस्य रसायनशास्त्रस्य च ग्रन्थानां लेखनार्थं अनेके भिन्नाः लेखकाः नागार्जुन इति नाम प्रयुक्तवन्तः, एते लेखकाः द्वितीयशताब्द्याः समाननाम्ना बौद्धदार्शनिकात् भिन्नाः भवेयुः इति निश्चितम् नागार्जुननाम्ना सह सम्बद्धानां जटिलपाठ-ऐतिहासिकविषयाणां अद्यतनतमः व्यापकविमर्शः भारतीयचिकित्सासाहित्यस्य इतिहासे दत्ता अस्ति उद्धरणानि

80140

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%A4%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D

वन्देभारतद्रुतयानम्

वन्देभारतद्रुतयानम् (वन्देभारत-एक्स्प्रेस्; Vande Bharata Express) अथवा ट्रेन् १८ (Train 18) भारतीयरेलमार्गेन सञ्चालयता अल्पदूरगामी रेलसेवा अस्ति । शताब्दीद्रुतयानस्य सदृशाः एताः अहन्लौहपथसेवाः सन्ति ये अह्नः समयात् न्यूनदूरीकृतान् प्रमुखान् भारतीयनगरान् सम्बध्नाति । शकटः अर्धोच्चवेगस्य समर्थ्यतुं शक्नुवन्ति परन्तु पटलस्य वेगक्षमता, बहुविधविरामः, यातायातस्य बाधा च इति कारणेन सेवानां परिचालनवेगः देहली-भोपालसेवायाः एकस्मिन् खण्डे १६० कि॰मी॰प्रतिघण्टापर्यन्तं, अन्यसेवासु ११०–१३० कि॰मी॰प्रतिघण्टापर्यन्तं च सीमितः अस्ति । शकटयानम् अनुसन्धानाभिकल्पमानकसंस्थानेन (RDSO) परिकल्पितम्, समग्रशकटकर्मागारेन (ICF) निर्मितं तथा च अ॰अ॰मा॰संस्थानेन विनिर्देशाः मानकीकृताः। अल्पलाभानुरक्षणपरिचालनानुकूलनेभ्यः निर्मितम् । १६ शकटयुक्तस्य वन्देभारतरेलयानस्य व्ययः प्रायः ११५ कोटिरूप्यकाणि (14 मिलियन् अमेरिकीडॉलर्) अस्ति । २०१९ वर्षस्य जनवरीमासस्य २७ दिनाङ्के ट्रेन १८ शकटस्य उपयोगेन सेवानां नाम वन्देभारतद्रुतयानम् (वन्देभारत-एक्स्प्रेस्) इति अभवत् । प्रथमा सेवा १५ फरवरी २०१९ दिनाङ्के आरब्धा । सेवाः परिचालनम् वर्तमानकाले उत्तरपूर्वभारते केचन राज्येभ्यः अपवादं कृत्वा सर्वेषु राज्येषु वंदे भारत एक्सप्रेसः प्रचलति। प्रथमं वन्दे भारतः फरवरी २०१९ तमे वर्षे दिल्ली-वाराणसी-मध्यम् अगच्छत् । प्रयागराजं विहाय एव एव एकमेव वन्दे भारतः १०० कि. मी. प्रतिघंटेभ्यः अधिकं गच्छति । दिल्ली-वाराणसी-मध्यं ७६९ कि. मी. अस्मिन् रेलयानस्य यात्रायाः समयः अष्टोत्तरघण्टाः अस्ति । अत्र द्वौ कार्यकारिणी चौरकारौ १४ चौरकारौ च सन्ति । यद्यपि या रेलयानस्य यात्रा अन्य रेलयानानां तुल्यम् अल्पतरं भवति तथापि यात्रिकानां कृते दिल्लीतः प्रयागराजपर्यन्तस्य यात्रायां षट्-आठ-घण्टाः, वाराणसीपर्यन्तस्य यात्रायां अष्ट-घण्टाः च व्यतीतवन्तः। अस्मिन् वर्षे स्लीपर कोचः अपि उपयुज्यते। चेन्नैस्थितं इंट्रिगल कोच कारखानायां अस्य निर्माणं कृतम् । २०२३ वर्षस्य जनवरीमासपर्यन्तं निम्नलिखितरेलयानानि सेवायां सन्ति : प्रस्तावितम् आसीनशकटेन सह वन्देभारतद्रुतयानम् : नवदेहली-चण्डीगढ, नवदेहली-अमृतसर, देहली-लखनौ, हावरा-राँची, मुम्बई छशमअ-पुणे, देहली-भोपाल (रानीकमलापति), हावरा-पुरी अपि सूच्याम् उल्लिखिताः सन्ति । तेषु केचन केषाञ्चन शताब्दीद्रुतयानानां स्थाने स्थास्यन्ति । शयनशकटेन सह मुम्बई छशमअ-फिरोजपुरकटकः मार्गः । सम्बद्धाः लेखाः भारतीय रेलमार्गः भारतदेशे नगरीयरेलपरिवहनव्यवस्था प्यालेस् आन् व्हील्स् स्वर्णरथः (गोल्डन् चारियट्) सन्दर्भाः भारतस्य रेल्-यानानि

80163

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%B2%E0%A5%87%E0%A4%AE%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%20%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%AA%E0%A5%82%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D

सलेमपुर राजपूतानम्

सलेमपुरराजपुतान: भारतस्य उत्तराखण्डराज्यस्य हरिद्वारमण्डलस्य रूड़कीनगरपालिकायां स्थितं जनगणनानगरम् अस्ति । रामनगरस्य रूर्की-नगरस्य एकः क्षेत्रः अस्ति । सलेमपुर राजपुताना अस्य उत्पादक औद्योगिकक्षेत्रस्य कृते प्रसिद्धम् अस्ति। इदं हिन्दुबहुलसंयुक्तं नगरम् अस्ति अत्र अधिकांशजना: कुहाड़ा, डहरिया, राड़ा तथा गादड़िया (जम्बूवाल) गोत्रस्य सन्ति तथा च सैनीसमुदायस्य भागाः सन्ति । ग्रामे मुस्लिम-कश्यप-आदीनां अनुसूचितजातीनां अल्पसंख्या अपि विद्यते । इतिहास प्राचीन इतिहास सलेमपुरराजपूताना एकं नगरम् आसीत् यत् मायापुरी (वर्तमान, हरिद्वार) इत्यस्य भागः आसीत् यत् दक्षस्य राज्यम् आसीत्, यः भगवतः ब्रह्मणः पुत्रः आसीत् । सलेमपुरस्य प्राचीनं नाम वरदनाग्री आसीत् यस्य अर्थः अस्ति यत् नगरं यत् स्वनागरिकाणां आगन्तुकानां च वरदानं प्रदाति वा इच्छां पूरयति वा । वरदः शिवस्य गणेशस्य च नाम अपि अस्ति । वरदनाग्री शनैः शनैः क्रमेण श्यामपुर इति नामकरणं कृतम् । सती (पार्वती) दक्षस्य पुत्री आसीत्, यस्य विवाहः भगवान् शिवेन सह अस्मिन् सन्दर्भे वरदनाग्री अपि भगवान् शिवस्य ससुरागृहे आसीत् । वरदनाग्रीतः किञ्चित् दूरं सतिकुण्ड् द्रष्टुं शक्यते सतिः प्राणान् दत्तवान् आसीत्। देवी सती वरदनाग्री उद्यानेषु भ्रमणार्थम् आगता। मध्ययुगीन इतिहास हिंदू काल श्यामपुरस्य (सम्प्रति सलेमपुरस्य) नाम राजपूतशासकैः श्यामपुरराजपूताना इति परिवर्तितम् । अस्मिन् क्षेत्रे विकासः कृतः अपि च भगवान् शिवस्य मन्दिरस्य निर्माणं कृतम्, यत् वर्तमानकाले प्राचीन शिवमन्दिर इति नाम्ना प्रसिद्धम् अस्ति तथापि २०२० तमे वर्षे अस्य मन्दिरस्य पुनर्निर्माणं कृतम् अस्ति। मुग़ल काल श्यामपुरराजपूताना नष्टं, अग्निप्रज्वालनं, विध्वस्तं च अभवत् तथा च अनेके नागरिकाः मारिताः अभवन् तथा च एतत् नगरं निर्जनं कृत्वा मुगलसम्राट्भिः अस्य स्थानस्य नाम सलेमपुर इति कृतम् आधुनिक इतिहास स्वातन्त्र्यात् पूर्वम् सलेमपुरं सहारनपुरमण्डलस्य ग्रामः आसीत्, ततः पूर्वं हरिद्वारमण्डलस्य अस्तित्वं २८ दिसम्बर् १९८८ तमे वर्षे अभवत् । ख़ुशी सैनी इत्यनेन १८९१ तमे वर्षे सलेमपुरस्य पुनर्वासः कृतः । खुशी सैनी इत्यस्य पुत्राः फकीरा सैनी, अमरसिंहः च आसन्, ये कृषकाः आसन् ततः फकीरस्य द्वौ पुत्रौ जान्की सैनी, रुहला सैनी च अभवन्, ये नीमवाला इति अपि प्रसिद्धौ आस्ताम् । स्वातन्त्र्यानन्तरं संविधानस्य ७३ तमे संशोधनानन्तरं १९९२ तमे वर्षे प्रथमनिर्वाचनं कृतम् । २०१६ पर्यन्तं सलेमपुरराजपूताना रूड़कीनगरस्य समीपे एकः ग्रामः आसीत् किन्तु २०१६ तमे वर्षे सलेमपुरं नगरम् अभवत्, रूर्कीनगरपालिकायाः, झाब्रेरानगरपरिषदः च भागः अभवत् सौकर्य तीर्थाः प्राचीन शिव मंदिर अत्र हिन्दुशासकैः शिवस्य प्राचीनं मन्दिरं निर्मितम् आसीत् । इदं सम्प्रति प्राचीनशिवमन्दिर इति नाम्ना प्रसिद्धम् अस्ति । २०२० तः २०२१ पर्यन्तं अस्य मन्दिरस्य पुनर्निर्माणं कृतम् । सलेमपुरराजपुताना-नगरस्य जनानां साहाय्येन, समर्थनेन च पुनर्निर्माणं सम्भवम् अभवत् । भगवतः शिवस्य, देवीपार्वतीयाः, भगवान् गणेशस्य, भगवान् कार्तिकेयशिवलिंगस्य, नन्दी इत्यस्य च मूर्तिनां उद्घाटनं, स्थापना च २०२१ तमस्य वर्षस्य फरवरी-मासस्य १८ दिनाङ्के अभवत् । भूमिया खेड़ा भुमिया सलेमपुरराजपूतानस्य मुख्यः देवः अस्ति। भूमिया खेडा भूमिया भगवतः मन्दिरम् अस्ति। अस्य ग्रामस्य जनानां अतिरिक्तं प्रेमनगरस्य, कृष्णनगरस्य, सलेमपुरस्य समीपस्थेषु अन्येषु क्षेत्रेषु जनाः अपि भूमियस्य भगवतः त्रातारूपेण पूजयन्ति। जनसांख्यिकीय जन २०११ जनगणनानुसारं सलेमपुरराजपूताना-नगरस्य कुलजनसंख्या १०३४० आसीत् येषु ४८२७ महिलाः, ५५१३ पुरुषाः च सन्ति। ६ वर्षाणाम् अधः १३१० बालकाः आसन् येषु ७०७ पुरुषाः ६०३ महिलाः च आसन्। धर्माः कुलजनसंख्यायाः ९७.१४ हिन्दुः, २.१% मुस्लिमाः, ०.७७% अन्यधर्मस्य च सन्ति। साक्षरता सलेमपुरराजपूताना-नगरस्य कुलसाक्षरता-दरः ९०.२९%, अत्र ८३.९३% महिलाः, ९५.८८% पुरुषाः शिक्षिताः सन्ति। सन्दर्भः

80171

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%97%E0%A4%B2%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%99%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%83

गलनाङ्कः

सः तापमानः यस्मिन् कश्चित् पदार्थः घनावस्थायाः द्रवावस्थायाम् परिवर्तते, तस्य पदार्थस्य गलनाङ्कः कथ्यते। अस्मिन् अङ्के द्रव-घनप्रावस्थे साम्यतायाम् भवतः। पदार्थस्य गलनाङ्कः तस्मिन् उपयुज्यमाने पीडने अवलम्बते। सामान्यतः गलनाङ्कः मानकपीडने व्यक्तं भवति – यथा १ atm, १०० kPa इत्यस्मिन्। द्रवतः ठोसरूपेण विपरीतपरिवर्तनस्य तापमानं यदा मन्यते तदा तत् हिमांकः अथवा स्फटिकीकरणाङ्कः इति उच्यते । पदार्थानां अतिशीतलीकरणक्षमतायाः कारणात् हिमांकः सहजतया तस्य वास्तविकमूल्यात् अधः दृश्यते । यदा कस्यचित् पदार्थस्य "लक्षणात्मकः हिमांकः" निर्धारितः भवति तदा वस्तुतः वास्तविकपद्धतिः प्रायः सर्वदा "हिमस्य निर्माणस्य अपेक्षया अन्तर्धानस्य अवलोकनस्य सिद्धान्तः अर्थात् गलनांकः" एव भवति।

80173

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%8B%E0%A4%9F%E0%A4%BF%E0%A4%9A%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A4%AF%E0%A5%8C

कोटिचन्नयौ

कोटिचेन्नयौ तुलुनाडुप्रदेशे जातौ प्रसिद्धौ वीरौ । एतयोः कालः क्रि.श १५५६-१५९१ । कोटिचेन्नय्ययोः दैवरूपं परिकल्प्य जनाः पूजां कुर्वन्ति । पञ्जक्षेत्रे पुत्तूरु उपमण्डलस्य पडुमले प्रान्ते जन्म प्राप्नुताम् । देईबैदेति (यस्याः मूलं नाम स्वर्णकेदगे ब्राह्मणेभ्यः लब्धात् अण्डात् जन्म प्राप्तवती । अतः कोटिचन्नय्ययोः निर्दिष्टा जातिः वक्तुं न शक्यते ।) देई बैडेतिः मृगयायां प्राप्तस्य व्रणस्य कारणात् पडुमलेनगरस्य पेरुमालुबल्लालः इत्यस्य राज्ञः चिकित्सां कृतवती । अतः पेरुमालुबल्लालः स्वस्य प्रासादे (बीडु) तस्याः वासव्यवस्थां कृतवान् । देईबैदाती युगलयोः पुत्रयोः प्रसूतेः कतिपयेभ्यः दिनेभ्यः अनन्तरं मृता | बाल्यम् पेरुमालुबल्लला सायनबैद्यः इत्यस्मै कोटिचन्नययोः पालनदायित्वं दत्तवान् । बालकाः पुष्टाः सन्तः वर्धन्ते स्म । पेरुमाळुदेशस्य बल्लालस्य मन्त्री मल्लय्यबुद्यान्तस्य आरम्भादेव देईबैदेत्या, कोटिचेन्नयाभ्यां च सह वैरभावः आसीत् । अयं विरोधः तदा युद्धरूपेण विकसितः यदा मल्लयबुद्यान्तस्य बालकैः सः कोटिचेन्नयोः क्रीडा आरब्धा । प्रवृद्धौ कोटिचेन्नयौ कृषिकार्यस्य उत्तरदायित्वं स्वीकृतवन्तौ । कृषिविषये विवादस्य कारणेन चेन्नयः मल्लैयबुद्यन्तस्य वधं कृतवान् । अभियोगात् परं तयोः प्रश्ने कृते तौ न्यायमार्गे एव स्वः इति उक्त्वा राजप्रासादात् निर्गतौ । पेरुमाळुदेशस्य बल्लालः तौ बन्द्धुम् आदिष्टवान् । परन्तु कोटित्चेन्नयौ पेरुमालुप्रदेशस्य सीमातः पञ्जाप्रदेशे प्रविष्टवन्तः । प्रविशन्तौ तौ कञ्चन दैवज्ञं आगामिदिनानां विषये पृष्टवन्तौ । कोटिचेन्नययोः अग्रजा किन्निदारुः पञ्जनगरे निवसति स्म । कोटिचेन्नयौ पञ्जे किन्निदारूगृहे शरणं गतवन्तः । पञ्जस्य कश्चन अधिकारी चेन्दुगिडी कोटिचेन्नययोः प्रगतिम् सोढुं न शक्तवान्, तौ द्वौ अपि युक्त्या गृहीतवान् । कोटिचेन्नयौ केर्मलेब्रह्मदेवं स्तुतवन्तौ । देवकृपया वातायनात् पलायनमार्गं प्राप्य एण्मूरुग्रामं गतवन्तौ । एण्मूरुग्रामे एण्मूरुप्रदेशीयानां पञ्जप्रदेशीयानां च सीमाविषये विवादः अभवत् । पञ्जस्य केमरबल्लालः सीमाशिलायाः स्थलपरिवर्तनेन एण्मूरुग्रामस्य भूमिं वशीकृतवान् आसीत् । कोटिचेन्नयाभ्यां स्वस्थाने भारयुता सीमाशिला पुनःप्रतिष्ठापिता । तदा एव एण्मूरुप्रदेशे कोटिचेन्नयौ प्रसिद्धौ आसन् । एण्मूरस्य देवबल्लालः कोटिचेन्नयोः स्वागतं कृत्वा जनानाम् इच्छानुसारं विवादितस्थले तयोः निवासार्थम् अनुमतिं दत्तवान् । युद्धम्, मृत्युः कोटिचेन्नययो ग्रहणस्य उद्देश्यं कृत्वा पदुमलेनगरस्य पेरुमालु बल्लालः, पञ्जानगरस्य केमराबल्लालः च एण्मूरुराज्ये आक्रमणं कृतवन्तौ । युद्धे शौर्यपूर्वकं युद्धं कृतवन्तौ कोटिचेन्नयौ एण्मूरुशिवमन्दिरस्य प्राङ्गणे वीरमृत्युं प्राप्तवन्तौ । मृत्योः अनन्तरं पेरुमालुबल्लालः, केमरबल्लालः च अतीव दुःखितौ अभूताम् । कोटिचेन्नययोः अन्तिमा इच्छा आसीत् यत् यः ज्यौतिषिकः पञ्जसीमायां ज्यौतिषं कथितवान् आसीत् तस्य परिवारः शिवमन्दिरे पूजां कुर्यात् इति। सामाजिककार्याणि कोटिचेन्नययोः अनेकानि सामाजिककार्याणि तुळुजानपदगीतेषु (पाड्दन) उल्लिखितानि सन्ति । कोटिचेन्नयौ आरम्भादेव धनिकानाम् अकार्याणि विरुद्ध्य कार्यं कृतवन्तौ । स्वबलेन बहून् सरोवर-तडागादीन् निर्मितवन्तौ । कृषिं वन्यपशुभ्यः रक्षितवन्तौ इत्यादीनि अनेकानि वर्णनानि सन्ति । अत एव कोटिचेन्नययोः दैवत्वं प्रकल्प्य तुलुनाडुप्रदेशे अनेकभागेषु पूजास्थानानाम् (गराडी) निर्माणं कृतम् अस्ति । उल्लेखाः अधिकपठनार्थम् ಕೋಟಿಚೆನ್ನಯ, ಪಂಜೆ ಮಂಗೇಶರಾಯರು, ಬಾಲಸಾಹಿತ್ಯಮಂಡಲ ಲಿಮಿಟೆಡ್ ಕೋಡಿಯಾಲಬೈಲು ಮಂಗಳೂರು कन्नडभाषायाः यन्त्रानुवादः यन्त्रानुवादः

80179

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A7%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AF%E0%A4%83

धर्मरायस्वामिदेवालयः

श्री धर्मरायस्वामिमन्दिरं कर्नाटकस्य बेङ्गलूरुनगरस्य प्राचीनतमेषु प्रसिद्धेषु च हिन्दुमन्दिरेषु अन्यतमम् अस्ति | इतिहासः धर्मरायस्वामी मन्दिरं तिगलैः अष्टशतवर्षपूर्वं निर्मितम् आसीत् । तिगलाः अस्य प्रदेशस्य प्राचीनतमसामाजिकसमूहेषु अन्यतमः अस्ति, मूलतः कृषिसमुदायः आसीत् । ते शाकं पुष्पाणि च उत्पादयन्ति स्म | मन्दिरम् अस्मिन् मन्दिरे पश्चिमगङ्गवंशस्य, पल्लववंशस्य, विजयनगरसाम्राज्यस्य च भवनानां वास्तुशिल्पविशेषताः प्रदर्शिताः सन्ति । मन्दिरं ८०० वर्षाणाम् अपेक्षया अधिकं पुरातनं स्यात् । १५३० तमे वर्षे केम्पे गौडा प्रथमः बेङ्गलूरुनगरस्य प्रथमं पङ्कदुर्गं यदा निर्मितवान् ततः पूर्वमेव अत्रत्यानि आदिमानि भवनानि निर्मितानि आसन् । द्रविड़शैल्या निर्मिते अस्मिन् मन्दिरे अलङ्कृतं स्मारकप्रवेशगोपुरम् अस्ति । धर्मरायः, कृष्णः, अर्जुनः, द्रौपदी, नकुलः, सहदेवः भीमश्च अत्र पूज्यन्ते । मार्च-एप्रिल-मासेषु करागा-उत्सवः आचर्यते । करग-महोत्सवः प्रतिवर्षं मन्दिरात् कारगोत्सवस्य आरम्भः भवति । द्रौपद्यै समर्पिते अस्मिन् आचरणे अस्याः वीथियात्रायाः नेतृत्वं महिलायाः वेषं धृतवद्भिः पुरोहितैः क्रियते, ये "कारगा" इति विशालं मृत्तिकाघटं शिरसि वहन्ति, पुरातननगरस्य वीथिषु नृत्यन्ति च । पूर्णिमायाम् अयम् उत्सवः आचर्यते । जलेन पूर्णं कतिपयपादम् ऊर्ध्वं अलङ्कृतं संस्कारघटं पुरोहिताः वहन्ति, नर्तकाः अनेकैः वाद्ययन्त्रैः सह शोभायात्रायाः अनुसरणं कुर्वन्तः विविधानि चमत्कारपूर्णानि कौशलानि प्रदर्शयन्ति । एतेषां संस्काराणां मूलं महाभारतम् विद्यते । विशेषतः द्रौपद्याः वस्त्रक्षेपः (वस्त्रविच्छेदनं), पाण्डवानां निर्वासनं, अश्वत्थाम्नः हस्तेन द्रौपदीपुत्राणां मृत्युः इत्येतेषां क्लेशानाम् अनुभवेन सा आदर्शस्त्रीरूपेण स्थानं प्राप्नोत् । करगोत्सवस्य सम्प्रदायस्य निर्वहणाय वह्निकुलक्षत्रियेषु गौड-गणाचार्य-चक्रीदारकुलीयाः नियुक्ताः ।। करगोत्सवे चक्रीदारकुलीयाः विविधान् पूजाकलापान् निर्वहन्ति । एतेषु घण्टार्चकाः (ये गुरोः मन्दिरस्य आचरणानि निर्वहनि), करगपुरोहितकुटुम्बः, पोतराजगोत्रस्य वंशजाः, बङ्कार्चकाः (करगोद्घोषकाः) कोलकाराः (दूताः) च सन्ति । एतेषु पञ्चसु कुलेषु ब्राह्मणजातीयकुलपुरोहिताः सन्ति । ते शास्त्रानुसारेण कर्माणि कुर्वन्ति । सर्वाणि आचरणानि गोप्यानि भवन्ति । उत्सवाणां समग्रप्रबन्धन पर्यवेक्षणं च गणाचार्यैः क्रियते । एतेषां सर्वेषां कार्यणां निरीक्षणं गौडाः कुर्वन्ति । ते सुचारुकार्यनिर्वहणं सुनिश्चितं कुर्वन्ति ।   २००९ तमे वर्षे एप्रिल्मासस्य ९ दिनाङ्के, इन्दिरा शङ्करनारायण धर्मरायस्वामी-मन्दिर-विश्वस्थमण्डल्याः करगोत्सवस्य च अध्यक्षा सती, धार्मिकघटवाहकोत्सवस्य प्रथमा महिला मार्गदर्शिका जाता । अत्रत्यः कश्चन विशिष्टः अंशः नाम भावैक्यस्य सङ्केतरूपेण करगोत्सवसन्दर्भे करगवाहकाः आदौ ’काटन्पेटे’प्रदेशस्य हजरततवक्कलमस्तानदर्गां प्रति आगच्छन्ति, तत्र धूपं प्राप्य ततः नगरं परिभ्रमन्ति। करगोत्सवस्य दिनत्रयात् प्राक् करगधारी वीरकुमारः तत्रत्यैः अर्चकैः (मुझवीरपदनिर्दिष्टैः) पूजादिकं निरूह्य निम्बूकस्य आदान-प्रदानं कुर्वन्ति । सन्दर्भाः १. शेखर, दिव्या (१६ जून २०१६)। "बेङ्गलुरुनगरे विद्यमानं ८०० वर्षाणि पुरातनम् इदं मन्दिरं द्रौपद्याः कृते निर्मितम् आसीत् किन्तु युधिष्ठिरस्य नाम्ना कृतम्" द इकोनोमिक टाइम्स् । 26 January 2020 - पुनः सम्पादितमस्ति । २. बिजू मैथ्यू (2013) मन्दिरपरम्परायाः तीर्थयात्रा . बिजू मैथ्यू प्टष्टम् 544 आईएसबीएन 978-81-921284-4-3 . ३. पीवी जगदीश अय्यर (1 अप्रैल 1998) दक्षिणभारतीयसम्प्रदायाः रूपा एवं कम्पनी। ISBN इति ९७८-८१-७१६७-३७२-८ . ४. एम् आर् दीप्ति (21 April 2009) " करगोत्सवे महिलाशक्तिः ". बेङ्गलूरु दर्पण . मूलतः 23 July 2011 प्राप्तम् . 15 February 2020 पुनः सम्पादितमस्ति । बाह्यानुबन्धाः विकिमैप्स तः मन्दिरस्य मूलभूपटम् बेङ्गळूरुनगरस्य प्रेक्षणीयस्थानानि

80254

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%80%20%E0%A4%95%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%82%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%B0%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%A8%E0%A5%8D

कृष्णस्वामी कस्तूरीरंगन्

डॉ. कृष्णस्वामी कस्तूरिरङ्गन् कश्चन अन्तरिक्षवैज्ञानिकः । सः कर्नाटकस्य बेंगलुरुनगरे वसति । सः भारतीय-अंतरिक्ष- अनुसंधान-संघटनस्य (ISRO) नेतृत्वं नव वर्षाणि २००३ पर्यन्तं निरूढवान्। सः भारतीयसंसदः उच्चसदनस्य सदस्यः आसीत् ( राज्यसभा, २००३-२००९)। सः सम्प्रति भारतसर्वकारस्य योजनायोगस्य सदस्यः अस्ति । सः २००४ तमस्य वर्षस्य एप्रिलमासात् बेङ्गलूरुनगरे राष्ट्रिय उन्नतशिक्षासंस्थान सदस्यः अपि अस्ति । सह् भारत सर्वकारेण दीयमानानि त्रीणि नागरिकपुरस्काराणि अपि प्राप्तवान् अस्ति - पद्मश्री (१९८२), पद्मभूषण (१९९२) एवं पद्मविभूषण (२०००)। १९४० जननम् पद्मश्रीपुरस्कारभाजः वैज्ञानिकाः

80255

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%80%20%E0%A4%95%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%82%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A4%99%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A4%A8%E0%A5%8D

कृष्णस्वामी कस्तूरिरङ्गन्

डॉ. कृष्णस्वामी कस्तूरिरङ्गन् कश्चन अन्तरिक्षवैज्ञानिकः । सः कर्नाटकस्य बेंगलुरुनगरे वसति । सः भारतीय-अंतरिक्ष- अनुसंधान-संघटनस्य (ISRO) नेतृत्वं नव वर्षाणि २००३ पर्यन्तं निरूढवान्। सः भारतीयसंसदः उच्चसदनस्य सदस्यः आसीत् ( राज्यसभा, २००३-२००९)। सः सम्प्रति भारतसर्वकारस्य योजनायोगस्य सदस्यः अस्ति । सः २००४ तमस्य वर्षस्य एप्रिलमासात् बेङ्गलूरुनगरे राष्ट्रिय उन्नतशिक्षासंस्थान सदस्यः अपि अस्ति । सह् भारत सर्वकारेण दीयमानानि त्रीणि नागरिकपुरस्काराणि अपि प्राप्तवान् अस्ति - पद्मश्री (१९८२), पद्मभूषण (१९९२) एवं पद्मविभूषण (२०००)। प्रमुख-योगदानानि डॉ. कस्तूरीरङ्गः २००३ तमे वर्षे अगस्ट्मासस्य २७ दिनाङ्के स्वस्य कार्यकालस्य समाप्तेः पूर्वं ९ वर्षाणाम् अपेक्षया अधिककालपर्यन्तं इसरो-सङ्घस्य अध्यक्षः, अन्तरिक्ष-आयोगस्य, अन्तरिक्ष-विभागे भारत-सर्वकारस्य सचिवत्वेन भारतीय-अन्तरिक्ष-कार्यक्रमस्य निर्देशनस्य उत्तरदायी च आसीत् । पूर्वं सः इसरो-उपग्रहकेन्द्रस्य निदेशकः आसीत् । आधुनिकयुगस्य अन्तरिक्षयानम्, भारतीयराष्ट्रीयोपग्रहः (INSAT-2) भारतीयदूरसंवेदनोपग्रहाः (IRS-1A तथा 1B) इत्यादीनां वैज्ञानिकोपग्रहानां विकासस्य निरीक्षणं कृतवान् । सः भारतस्य प्रथमयोः प्रयोगात्मकयोः पृथिवीनिरीक्षण-उपग्रहयोः भास्कर-प्रथम-द्वितीययोः परियोजना-निदेशकः आसीत् । तस्य नेतृत्वे भारतस्य प्रसिद्धानां प्रक्षेपणवाहनानां पोलार-उपग्रह-प्रक्षेपणवाहनस्य, जियोसिंक्रोनस उपग्रहप्रक्षेपणवाहनस्य च प्रक्षेपणे कार्यनिर्वहणे च महत्त्वपूर्णाः उपलब्धयः प्राप्ताः सन्ति। GSLV, GSLVMK-III इत्यस्य उन्नतसंस्करणस्य तस्य सम्पूर्णविन्यासपरिभाषासु च अध्ययनं सम्पन्नम् । तदतिरिक्तं सः विश्वस्य प्रमुखानां नागरिकदूरसंवेदनोपग्रहाणां IRS-1C तथा 1D इत्येतयोः विकासस्य प्रक्षेपणस्य च निरीक्षणं कृतवान्, तथैव नवीनयुगस्य INSAT संचारोपग्रहाणां समुद्रनिरीक्षणोपग्रहाणां IRS-P3/P4 इत्यस्य च प्रक्षेपणस्य निरीक्षणं च कृतवान् । चन्द्रायण-प्रथमस्य व्याख्यां कृत्वा विस्तृताध्ययनद्वारा भारतस्य ग्रहान्वेषणयुगे प्रवेशं कर्तुं सः महत्त्वपूर्णं पात्रम् आवहत् । एतेषां प्रयत्नानाम् कारणेन भारतदेशः उन्नतान्तरिक्षसाधकराषृरत्वेन, प्रमुखान्तरिक्ष-कार्यक्रमयुक्तराष्ट्रत्वेन च षट्सु देशेषु अन्यतमत्वेन परिगणितं जातम् । खभौतशास्त्रज्ञत्वेन डॉ. कस्तूरीरङ्गः उच्च- ऊर्जायुक्तयोः एक्स-रे-गामा-किरणयोः, विषये प्रकाशिकखगोलशास्त्रे च शोधकार्यम् अकरोत् । भारतस्य महत्त्वाकांक्षिण्याः अन्तरिक्षाधारित-उच्चक्षमतायुक्त-खगोलशास्त्रवेधशालायाः सम्बद्धानि कार्याणि अपि तस्य नेतृत्वे प्राप्ताः प्रमुखाः उपलब्धयः आसन् । ब्रह्माण्डीय-एक्स-किरणानां गामा-किरणानां च स्रोतसाम् अध्ययनं, निम्नस्तरीये वातावरणे ब्रह्माण्डीय-एक्स-किरणानां प्रभावः इत्येतस्मिन् विषये अध्ययने तदीयं योगदानं महत्वपूर्णं वर्तते । १९४० जननम् पद्मश्रीपुरस्कारभाजः वैज्ञानिकाः

80304

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%A4%20%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A4%AC%20%E0%A4%85%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BF%20%28%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A5%B0%E0%A4%85%E0%A5%B0%E0%A4%85%E0%A5%B0%29

संयुक्त अरब अमीरियराज्यानि (सं॰अ॰अ॰)

संयुक्तारबामीरियराज्यानि ( UAE ; ), वा अमीरियराज्यानि ( ), पश्चिमजम्बूद्वीपे ( The Middle East ) स्थितः देशः अस्ति। अरबद्वीपसमूहस्य पूर्वे अन्तभागे स्थितम् अस्ति, ओमान - सऊदी अरब - देशयोः सीमाः अस्ति, यदा तु फारस - खाते कतार - ईरान - देशयोः सह समुद्रीयसीमाः सन्ति |. अबुधाबी राष्ट्रस्य राजधानी अस्ति, दुबई, सर्वाधिकं जनसंख्यायुक्तं नगरं, अन्तर्राष्ट्रीयकेन्द्रम् अस्ति । संयुक्तारबामीरियराज्यानि सप्त अमीरियराज्य संघात् निर्मितं ऐच्छिकं राजतन्त्रम् अस्ति, यत्र अबुधाबी (राजधानी), अज्मान्, दुबई, फुजैराः, रस् अल् खैमाः, शार्जाः, उम्म् अल् ुक प्रत्येकं अमीरियराज्य एकेन अमीरेण शासितम् अस्ति तथा च अमीराः मिलित्वा संघीयसर्वोच्चपरिषदं निर्मान्ति | संघीय सर्वोच्चपरिषदः सदस्याः स्वसदस्यानां मध्ये एकं अध्यक्षं उपराष्ट्रपतिं च निर्वाचयन्ति । व्यवहारे अबुधाबी-नगरस्य अमीरः राष्ट्रपतिरूपेण कार्यं करोति, दुबई-नगरस्य शासकः उपराष्ट्रपतिः अपि च प्रधानमन्त्रिरूपेण कार्यं करोति । २०१३ तमे वर्षे देशस्य जनसंख्या ९२ लक्षं आसीत्, येषु १४ लक्षं अमीरातीनागरिकाः, ७८ लक्षं प्रवासिनः च आसन् । २०२० तमे वर्षे संयुक्त अरब अमीरियराज्यानि-देशस्य जनसंख्या प्रायः ९९ लक्षं भवति। संयुक्त अरब अमीरियराज्यानि-देशे १,२५,००० वर्षाणाम् अधिकं कालात् जनाः निवसन्ति । मेसोपोटामिया, पारस्य, भारत इत्यादीनां बहूनां सभ्यतानां व्यापारस्य चतुर्मार्ग अभवत् । इस्लामधर्मः आधिकारिकधर्मः अरबीभाषा च राजभाषा अस्ति । संयुक्त अरब अमीरियराज्यानिस्य सिद्धतैलस्य प्राकृतिकवायुस्य च भण्डारः क्रमशः विश्वस्य षष्ठः सप्तमः च बृहत्तमः अस्ति । अबूधाबी-अमीरियराज्यस्य शासकः देशस्य प्रथमः राष्ट्रपतिः च जायद बिन सुल्तान अल नह्यान्, स्वास्थ्यसेवायां, शिक्षायां, आधारभूतसंरचनेषु च तेलस्य राजस्वस्य निवेशं कृत्वा संयुक्त अरब अमीरियराज्यानि-देशस्य विकासस्य निरीक्षणं कृतवान्। उपसागरसहकारपरिषदः सदस्येषु संयुक्त अरब अमीरियराज्यानि अर्थव्यवस्था सर्वाधिकं विविधा अस्ति । एकविंशतितमे शतके देशः तैल-गैसयोः उपरि न्यूनतया निर्भरः जातः, आर्थिकदृष्ट्या पर्यटन-व्यापारयोः विषये केन्द्रितः अस्ति । सर्वकारः आयकरं न गृह्णाति, यद्यपि निगमकरः स्थापितः अस्ति तथा च २०१८ तमे वर्षे ५% मूल्यवर्धितकरः स्थापितः एम्नेस्टी इन्टरनेशनल्, फ्रीडम हाउस तथा ह्यूमन राइट्स् वॉच इत्यादयः मानवाधिकारसमूहाः सं॰अ॰अ॰-देशं मानवअधिकारविषये सामान्यतया घटिया इति मन्यन्ते, यत्र नागरिकाः शासनस्य आलोचनां कुर्वन्ति यत् कारागारं कृत्वा यातनां दत्तं भवति, राज्यसुरक्षायन्त्रेण उत्पीडिताः परिवाराः, बलात् अन्तर्धानस्य प्रकरणाः च भवन्ति सभा, संघ, पत्रिका, अभिव्यक्ति, धर्म इत्यादयः व्यक्तिगताधिकाराः अपि भृशं दमनं कुर्वन्ति । सं॰अ॰अ॰ - देशः मध्यमशक्तिः इति मन्यते । इदं संयुक्तराष्ट्रसङ्घस्य, अरबलीगस्य, इस्लामिकसहकारसङ्गठनस्य, ओपेकस्य, असंलग्नआन्दोलनस्य, उपसागरसहकारपरिषदस्य (GCC) सदस्यम् अस्ति ।

80305

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D

अमीरियराज्यम्

अमीरियराज्यम् अमीरेण शासितः प्रदेशः अस्ति, मुस्लिमजगति राजपुत्रैः अथवा उच्चपदाधिकारिभिः प्रयुक्तः उपाधिः । ऐतिहासिकदृष्ट्या अमीरियराज्यः खलीफातीयराज्यस्य अपेक्षया लघुः राजनैतिक-धार्मिकः एककः भवति । अमुस्लिमसन्दर्भेषु क्षुद्रराज्यस्य समकक्षं मन्यते । सम्प्रति विश्वे द्वौ अमीरियराज्यौ स्तः ये स्वतन्त्रराज्यौ स्तः ( कुवैतं कतारं च ), तथा च एकं राज्यं यत् सप्त अमीरातानां संघेन युक्तम् अस्ति, संयुक्त अरब अमीरियराज्यानि अफगानिस्थाने अमान्यता प्राप्तं तालिबान् राज्यम् अपि अमीरियराज्यम् इति शैलीकृतम् अस्ति । विश्वे पूर्वं स्वतन्त्रा अमीरियराज्यनां महती संख्या अधुना बृहत्तरराज्यानां भागः अस्ति, यथा नाइजीरियादेशे दृश्यते ।

80317

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%93%20%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%B0%20%E0%A4%86%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%B0%20%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%96

ओ मुर आपुनार देख

ओ मुर आपुनार देख अथवा ओ मोर आपोनार देश (, "हे मम प्रिय देशः") इति भारतस्य असमराज्यस्य राज्यगीतम्। गीतस्य रचक: लक्ष्मीनाथ बेजबरुवा अस्ति। १९१० ख्रिष्टाब्दे रचित ओ मुर आपुनार देखस्य मूल रूपं कोदोमकोलि ग्रंथस्य "मुर देख" (मम देश:) अध्याये सन्निविष्ट: अस्ति। कमला प्रसाद अगरवाला अस्य गीतस्य सुरकारः। १९२७ वर्षे आनुष्ठानिकरूपे असमस्य छात्रसम्मेलने (ओखोम् सात्रो खोन्मिलोन्) एतः गीतं "जातीय" इति घोषितम्। रचनाकालम् अस्य गीतस्य रचनाकालम् १९१०। १९१० वर्षस्य बेजबरुवा-सम्पादित "बाही" पत्रिकायां अस्य गीतस्य प्रथम प्रकाशनम्। तत्र गीतस्य लेखकस्य नाम: "श्रीकृपाबोर"/ "श्रीकृपावर" उल्लिखित:। प्रथमावस्थात् अस्य गीतस्य संरचना आङ्लगीतवत् आसीत। एतः गीते ४ अंश: आसीत्, यस्य शेषस्य भागं एतः प्रकारस्य-- "ओ मुर आपुनार देख ओ मुर खुरिया देख रा ता ता, रा ता ता, ता ता ता मोरोमोर देख" ("অ’ মোৰ আপোনাৰ দেশ অ' মোৰ সুৰীয়া দেশ ৰা তা তা, ৰা তা তা, তা তা তা মৰমৰ দেশ!" ) एतः अंश: आनुष्ठानिक संस्करणे नास्ति। वर्तमानस्य मान्यरूपम् राजकीय स्वीकृति २०१३ वर्षे एक: विवादः उद्भूतः। भारतस्य सूचनायाम् अधिकारं अधिनियमस्य अंतर्गत एकं उत्तरे ओ मुर आपुनार देख असमस्य राज्यगीतं नास्ति इति उक्तम्। तत्पश्चात २०१३ वस्षे विधिवतरूपे एतः गीतम् असमस्य राज्यगीतम् अभवत्। अन्य भाषा असम तथा भारतस्य उत्तर-पूर्वांचल अंचलस्य अनेक भाषात् ओ मुर आपुनार देख उपलब्ध: अस्ति। बंगाली भाषा ओगो आमार स्वोदेशओगो श्रीमोयी देशएमोन मोधुर शोस्योषालिनीओगो स्नेहोमोयी देश৷ ओगो सुरोमोयीसुधामोयी मागोपृथिबीरा कोथाओ पाबेना खुजेजोन्मो होक ओबोशेष৷ ओगो जोन्मोभूमिओगो मा ओसोमीदेखि तोमार कुखति एकबारमेटेनि आमार आशा৷৷ ( অনুবাদ: বিভূৰঞ্জন চৌধুৰী) बागानिया भाषा ओ मोर आपोन देश्ओ मोर चिकोन देशএएरोकोम मोधुरएरोकोमो सुन्दोरएरोकोम मोरोमेर देस ओ मोर सुरेला आवाजआसामेर मिथा आवाजदुनियार काहाओखोजे जोनोमतानाइ पाबि कोरलेओ सेस ओ मोर जोनोमेर थानओ मोर ओसोमी मादेखे लि तोरमुखता एकबारसाध मोर होये ना सेसा৷(অনুবাদ: সমীৰ তাঁতী, চাজন নায়ক) नेपाली भाषा ओ मेरो आफेना देशओ मेरो निर्मल देशयेस्तो यो सुंदरयेस्तो यो उर्बरयेस्तो यो प्यारा देश ये मेरु सुरीलो भाषा (बोली)असमको सुमधुर (मधुर) भाषा (बोली)पाइन्न होइसंसारमा कतोइखोजेर जीवन सारा৷ एमेरो जन्मभूमिए मेरो आम्मा असमीहेरोउ न तिम्रो मुहार एकबाजि (एकखेप)पुगेको छोइन रहर नोइ৷ (অনুবাদ: পুষ্পধৰ শৰ্মা) राजवंशी भाषा ओ मोर आपोन देशओ मोर सिकोन देशएमोन मोनोमोहाएमोन सुफोलाएखोन अदोरेर देश৷ ओ मोर सुरेला आओओसोमेर दोरोदि राओपृथिविर कोनो थेघुंतिया जोनोमतुनिपात कोइल्लेउपाबुना बाउ৷ ओ मोर उप्जोनेर थाइओ मोर ओसोमि आइदेखों तोमारमुखखान एकबारहाबिलास मोर शेष होइ ना৷ ( ড° দ্বিজেন্দ্ৰ নাথ ভকত) दिमासा भाषा ओ आनि जार्निबा थानिओ आनि लालिबा थानिएलाइब माजंबाएलाइबा जानाबाएलाइबा हामजाइबा थानि ओ आनि बिरिलि गाराङ्ओ आनि मुरिलि खुरांहाबेछाउ थानिहा श्माइबो माइनांयाथांराइथ एलाइबाखो৷ ओ आनि हाजाइबा थानिओ आमाइ असमी आनिफिंसि नाइनांखो मुखं निनिखेनाइहि नाइहिबो नाइहाया৷(অনুবাদ: নজেন্দ্ৰ নুনিছা) मार भाषा ओ कान सिंना रम नैओ कान् नोइ राम् इन्होइरम् रौछा ले इन्हैरम लिमौमले लमो उम्रम ह्रिङ् इनहोइ इलौ नि ओ का रोल मोइताक हिआसाम रम रोल मोइ निনিखोवेल मोन तिनाजों मो तुम इनोला खोम। ओ का पिंना रम न्याइओ कानि रम आसामइ मेल हेइ मु रिम खोनिमका खिर खन् क ङाइ छे ए৷ ( অনিবাদ: ছেইমি জ’থুই হাংচাল) तथ्य उत्स: वाह्यिक संयोग: ओखोम् दोत् ओर्गे अस्य गीतस्य उल्लेख अस्ति। असम साहित्य सभानां गीतम् ।

80374

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%88%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%B0%E0%A5%81%20%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D

मैसूरु राज्यम्

मैसूरु राज्यं, अथवा संवादिक भाषायां पूर्वतन मैसूरु, १९४७तः भारत प्रभुत्वे च १९५६पर्यन्तं तस्मिन् अनुसररूपस्मिन् भारतामहाराज्ये राज्यमेकम् अभवत् । मैसूरु राज्यं मैसूरुराजसंस्थानं पुनर्नाम दत्त्वा अविसृजितवत् । तथा मैसूरु नगरात् बे्गळूरु नगरं राजधानीं अनिसृष्टवत् । यदा १९५६तमे वर्षे भारतस्य संसत् राज्यानां पुनर्गठन विधिं अनुमोदितवत् यस्मात् कन्नड़ समभाषारूपवत् मैसूरु राज्यं बहुधा अविस्तृतवत्। सन्दर्भाः

80429

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%80%E0%A4%B9%E0%A5%81-%E0%A4%A8%E0%A5%83%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D

बीहु-नृत्यम्

बिहु नृत्य बिहु नृत्य भरतस्य अस्सां राज्यस्य  नृत्य अस्ति | इति विश् नृत्य अस्ति |बिहु नृत्य अस्सां राज्यस्य अपूर्व नृत्यकला अस्ति | इति नृत्य: अति उत्तमम् अस्ति| बिहु उत्सव एप्रेल मासे परिगीत | इति नृत्य: कतिचन प्रदेषु हिन्दु कल्प: अस्ति |  नूतन वर्षे समये बिहु नृत्य प्रदर्शित | बिहु इन्द्र देव्यै अर्पित: अस्ति | बिहु नृतस्य गीतानि सामान्यतः डमरुं मुरली च वादका: अकुर्वन् | बिहु नृतस्य गीतानि चलच्चित्रत् अपि सङ्गृहीत | एतानि चालच्छित्राणि पुरातन चालच्छित्राणि सन्ति | बिहु नृतस्य गीतं अति दोलायित अस्ति | वृष्ट्दिने अपि बिहु नृतस्य नर्थका: नृत्यं कुर्वन्ति | अतः बिहु नृत्ये नर्थका: तेषाम् क्रोध रूपं दर्शयितुं | "मोर जान " - इति कन्नड चलनाचित्रे, वयं उत्तम बिहु नृत्य पश्याम:| इति चित्रस्य नायक: नाम: शुबॆन् गर्ग अस्ति | बिहु नृत्य अन्यत् सुन्दर: कन्नड: चलच्चित्रे कस्य नाम: - "सर्कारी हिरिया प्राथमिक शाले" अपि दृश्यते | पूर्वतन चलच्चित्र: एक: बालानां चलच्चित्र: अपि अस्ति | अस्सां राज्ये अपि बिहु नृत्य प्रसिध: अस्ति | हिन्दु भाषे बिहु नृतस्य  नाम: पिली वेष अस्ति| नूतन वर्षे सर्वे नर्थका:, तेषां देहेषु मुखेषु सन्तोष धारयति | कदाचित् देहस्य वर्णलेपनं एकं दिनं अधिकं अपि अवशेष: अस्ति | | वयं बिहु नृत्य भिन्न चलच्छित्रेषु पश्याम: | ते कदाचित् रजत वर्ण: कृत्रिमकेशा वा लोमचार्मन अपि धारयन्ति | इति नृत्य: कतिचन प्रदेषु हिन्दु कल्प: अस्ति | स्थानं बिहु नृत्य असाम एतेषु स्थलानि प्राधान्येन दृश्यन्ते - गुवहति, दिस्पुर, मिर्श्श च कर्कल | बालका: बालिकाः च संतुष्टेन नर्थिष्यन्ति | बिहु उत्सव समये इति नृत्य: अत्यावश्यक: अस्ति | गणेश चतुर्थी:, कृष्ण जन्माष्टमी च इत्यादि उत्सवेषु अपि जना: बिहु नृत्य कुर्वन्ति | दुर्गापूजायाम् इति नर्थकानं सङ्घाः मार्गेषु वा जात्रेषु पूर्ण काल: नृत्यं कुर्वन्ति |नर्थका: गृहाणां वा आपणानाम् समीपे दशनिमेषः नृत्यं कृत्वा प्रेक्षकवर्गात् द्रविणा: स्वीकरोति | तत् पश्चात् ते शारदा शोभायात्रा मिलन्ति | |दुर्गा देवी दुष्टात्मन् जना: मारयति |सा अदृष्टिनाम् जनात् अपि संरक्षणं करोति | दुर्गा देवी तस्या: विगृह्य भावाय प्रसिद्धम् |दुर्गा देवी तस्या: भक्था: रक्षणं करोति | उत्सवः यदा शारदा शोभायात्रा परिसमाप्तं तदा नर्थका: नृत्य: प्रदर्शनं समापनं कुर्वन्ति | तद्वत् नर्थका: दसरस्य प्रथम: दिनात् यावत् अन्तिम दिनं अपि नृत्यं कुर्वन्ति | तद्वत् नर्थका: नूतन वर्षे समये  प्रथम: दिनात् यावत् अन्तिम दिनं अपि नृत्यं कुर्वन्ति | तत् पश्चात् ते शारदा शोभायात्रा मिलन्ति | यदा शारदा शोभायात्रा परिसमाप्तं तदा नर्थका: नृत्य: प्रदर्शनं समापनं कुर्वन्ति | बिहु नृत्य नेत्राभ्यम् मधुरभक्ष्यं अस्ति | एवमपि अस्ति बिहु नृत्य रक्षित परिवर्द्ध च | बिहु नृत्य अधिकं कीर्तिमत् भवतु इति मम इच्छं अस्ति | बिहु नृत्य विश्वविख्यात: भवतु पर्याप्त: सुन्दर: अस्ति |  बिहु नृत्य असामस्य गर्व: अस्ति | यदि कश्चन दसरस्य समये असामस्य प्रवास: कुर्वन् तदा स: बिहु नृत्य ईक्षितुम् प्रयत्नं करोतु | उल्लेखाः १. https://en.wikipedia.org/wiki/Bihu २. http://www.bihufestival.org/short-essays-on-bihu-festival.html#:~:text=Bohaag%20Bihu%20or%20Rongaali%20Bihu,in%20the%20month%20of%20Magh. सम्बद्धाः लेखाः भारतम् संस्कृतम् अष्टाङ्गयोगः हठयोगः नृत्यप्रकाराः

80459

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%B5%E0%A4%99%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%20%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%95%E0%A4%AE%E0%A5%8D

पश्चिमवङ्गस्य प्रतीकम्

पश्चिमवङ्गराज्यस्य प्रतीकं भारतस्य पश्चिमवङ्गराज्यस्य सर्वकारस्य आधिकारिकमुद्रा अस्ति। प्ररचन प्रतीकं बांग्लावर्णमालायाः प्रतिनिधित्वेन प्रकाशितेन पश्चिमवङ्गराज्येन सह भूमण्डलस्य चित्रणं कृत्वा वृत्तं भवति। भारतस्य राष्ट्रियचिह्नं भूमण्डलस्य उपरि दृश्यते तथा च प्रतीकचिह्ने आङ्ग्लभाषायां राज्यस्य नाम अन्तर्भवति अर्थात् पश्चिमवङ्गा तथा बाङ्ग्ला भाषा अर्थात् . अस्य प्रतीकस्य केन्द्रीयतत्त्वस्य उपयोगः बिश्वबाङ्ग्ला-अभियानेन पारम्परिक-पश्चिमवङ्ग-हस्तशिल्प-वस्त्र-विक्रयणार्थं अपि कृतः। इतिहास वर्तमानस्य प्रतीकचिह्नस्य परिकल्पना राज्यस्य मुख्यमन्त्री ममता बन्द्योपाध्यायेन कृता, तस्य आधिकारिकरूपेण २०१८ ई. जनवरीमासे स्वीकृतम् । २०१८ ई. तमे वर्षे नूतनचिह्नस्य स्वीकरणात् पूर्वं राज्यसर्वकारेण आधिकारिकप्रयोजनार्थं भारतस्य राष्ट्रियचिह्नस्य उपयोगः कृतः परन्तु विपणनप्रयोजनार्थं विशिष्टं प्रतीकं स्वीकृतम् आसीत्। "बाङ्ग्लार्मुख्" (बङ्गस्य मुखम्) इति नाम्ना प्रसिद्धम् एतत् प्रतीकं रक्तपर्देन परितः स्त्रीमुखस्य चित्रणं करोति स्म। पश्चिमवङ्गे स्वायत्त जिलापरिषत् पश्चिमबङ्गस्य एकः स्वायत्तः जिलापरिषदः अस्ति, गोर्खालैण्ड् प्रादेशिकप्रशासनम्, यया अक्टोबर् २०१४ तमे वर्षे स्वस्य प्रतीकं स्वीकृतम् । प्रतीकं वृत्ताकारमुद्रा अस्ति यस्मिन् दार्जिलिङ्गहिमालयीरेलमार्गस्य इञ्जनः, चायपत्राणि उद्धृत्य महिला, प्राधिकरणस्य नामेन परितः रोडोडेण्ड्रोण्पुष्पं, हिमालयस्य पर्वतशिखराणि च, पारितकुक्रीखड्गयुग्मद्वयं च दृश्यते सर्वकारस्य ध्वजः पश्चिमवङ्गसर्वकारस्य प्रतिनिधित्वं श्वेतक्षेत्रे राज्यस्य प्रतीकं प्रदर्शितेन ध्वजेन कर्तुं शक्यते । अपि द्रष्टव्यम् भारतस्य राष्ट्रियचिह्नम् भारतीयराज्यानां प्रतीकचिह्नानां सूची

80494

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B5%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A4%B0%E0%A4%83

संवत्सरः

संवत्सरः इति ऋग्वेदादिप्राचीनग्रन्थादिषु वैदिकसाहित्येषु वर्षस्य पर्यायवाचकम् पदम् अस्ति। मध्ययुगसाहित्ये संवत्सरः "गुरुवर्षम्" इति निर्दिशति, अर्थात् बृहस्पतिग्रहस्य सापेक्षिकस्थित्याधारितं वर्षं, सौरवर्षं तु वर्षम् इति कथ्यते पृथिव्याः सूर्यस्य च सापेक्षिकस्थानं आधारीकृत्य सौरवर्षेण सह गुरुवर्षं समं न भवति । भारतीयपञ्चाङ्गेषु बृहस्पतिः हिन्दुराशिनाम् एकस्मात् राशितः परं चिह्नं प्रति स्वस्य मध्यमगतिसापेक्षया पारं गन्तुं समयं गृह्णाति इति संवत्सरः इति परिभाषितः प्राचीनग्रन्थे सूर्यसिद्धान्ते संवत्सरस्य गणना प्रायः ३६१ दिवसा भवति, सौरवर्षात् किञ्चित् न्यूनम् । अतः राशिचक्रस्य सर्वेषु द्वादशराशिषु बृहस्पतिस्य एकः सम्पूर्णः कक्षा प्रायः द्वादशसौरवर्षस्य बराबरः भविष्यति । बृहस्पतिस्य एतादृशाः पञ्च कक्षाः (अर्थात् १२ गुणाः ५ = ६० संवत्सराः) संवत्सरचक्रः इति निर्दिश्यन्ते । अस्य चक्रस्य अन्तः प्रत्येकं संवत्सरं नाम दत्तम् अस्ति। एकदा सर्वे ६० संवत्सराः समाप्ताः भवन्ति तदा पुनः चक्रं आरभ्यते । ६० संवत्सरस्य एतत् चक्रं बृहस्पतिशनियोः सापेक्षिकस्थानाधारितम् अस्ति । बृहस्पति-शनियोः कक्षाकालः क्रमशः प्रायः १२, ३० च सौरवर्षाणि भवन्ति । एतयोः कक्षाकालयोः न्यूनतमः सामान्यगुणकः ~६० सौरवर्षः भवति । प्रत्येकं षष्टिवर्षेषु उभौ ग्रहौ यत्र षष्टिवर्षपूर्वं आरब्धौ तत्र प्रायः समानेषु नाक्षिकनिर्देशाङ्केषु स्थितौ भविष्यतः, अतः षष्टिवर्षचक्रं निर्मास्यति विलुप्ताः संवत्सराः प्राचीनग्रन्थे सूर्यसिद्धान्ते जोवियन्वर्षस्य गणना पृथिवीआधारितसौरवर्षात् प्रायः ३६१.०२६७२१ दिवसाः अथवा प्रायः ४.२३२ दिवसाः लघुः भवति । अस्मिन् भेदे आवश्यकं यत् प्रत्येकं ८५ सौरवर्षेषु (~ ८६ जोवियन् वर्षेषु) प्रायः एकवारं, नामाङ्कितानां संवत्सरानाम् एकः अपास्य (छायावर्षरूपेण लङ्घितः) भवति, पञ्चाङ्गद्वयस्य समन्वयनार्थम् दक्षिणभारते एषा लोपव्यवस्था अप्रयोगे पतिता अस्ति । "सक ८२८ (ई. ९०५-६) इत्यस्मात् पूर्वं दक्षिणभारते बृहस्पतिचक्रस्य प्रयोगः आसीत् इति दर्शयितुं प्रमाणानि सन्ति; परन्तु तस्मात् वर्षात् आर्यसिद्धान्तानुसारं, अथवा साका ८३१ (ई. ९०८-९) तदनुसारम् the Sürya-Siddhanta, the expunction of the samvatsara was allevereglected, with the result that दक्षिणे ६० वर्षीयं चक्रं तस्मात् वर्षात् लुनि-सौरम् अभवत् संवत्सराणां सूची षष्टिः संवत्सराः - ३ विंशत्यात्मकेषु समूहेषु विभक्ताः सन्ति । प्रभवात् व्ययपर्यन्तं प्रथमाः २० ब्रह्मणे अर्पिताः सन्ति | सर्वजिततः पराभवपर्यन्तं विष्णवे , अन्तिमाः २०‍ च शिवाय | अपि द्रष्टव्यम् हिन्दू पंचांग पञ्चाङ्गम् चीनी षड्वचक्रम् सन्दर्भाः कालगणना

80528

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%97%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%20%E0%A4%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%83

योगदर्शनस्य इतिहासः

योगदर्शनस्य इतिहासः विवधानां शास्त्राणां गवेषणाय प्रेरयति। योगशब्दस्य व्युत्पत्तिः अर्थश्च विविधग्रन्थेषु उपलभ्यते। योगस्य, परिभाषाः, तस्य प्रकाराः च विविधेषु पुस्तकेषु विभिन्नतया विद्यन्ते। योगस्य स्रोतः, योगस्य आदिप्रणेता च ज्ञातव्यः भवति। अतः वेदेषु योगस्य, उपनिषत्सु योगस्य, गीतायां योगस्य सन्दर्भा अवलोकनीयाः भवन्ति। भारते प्राचीनकालात् एव योग-पद्धतयः प्रचलिताः सन्ति। तासां दार्शनिकाः, धार्मिक्यः च परम्पराः विभिन्नाः सन्ति। वर्तमानयुगे अनेकाभ्यः एताभ्यः परम्पराभ्यः अंशतः उत पूर्णतः सहमताः भवेयुः उत न भवेयुः, परन्तु तेषां व्यवहारिक-उपयोगितायाः निर्विवादरूपेण स्वीकारः भवति। उपयोगितायाः विद्धेः कारणेन वैज्ञानिकानां, जनसामान्यानां च एतस्मिन् विषये रुचिः वर्ध्यमाना अस्ति। अद्य एकत्र व्यक्तेः समग्र-व्यक्तित्वस्य विकासस्य अपेक्षा क्रियते, अपरत्र तु तस्मिन् सन्दर्भे कथ्यते यत्, योगस्य समग्र-अभ्यासात् व्यक्तेः शारीरिकस्य, मानसिकस्य, भावनात्मकस्य च विकासस्य कृते अत्यधिका सहायता लभ्यते। भारतवर्षे योगस्य उद्भवः सहस्रशः वर्षेभ्यः पूर्वम् अभवत्। अत्र आदिकालात् अद्यावता एतस्य न्यूनाधिकः अभ्यासः अनवरतः जायमानः अस्ति। पश्चिमे अमुकेभ्यः दशकेभ्यः पूर्वं यावत् एतस्य योग-विज्ञानस्य किमपि महत्त्वं नासीत्। भौतिकतायाः आधिक्यत्वात् तत्र अनेकाः शारीरिक्यः, मानसिक्यः, सामाजिक्यः च समस्याः उद्भूताः। तासां समाधानाय योगविज्ञानं प्रति जनसामान्यानां, वैज्ञानिकानां च अपि अभिरूचिः वर्धिता अस्ति। वैचारिक-मन्थनः प्रारब्धः यत्, जीवने शान्तिः कथं भवेत्? एतस्य प्रश्नस्य समाधानाय योगस्य उपयोगः आरब्धः। अनुसन्धानानि जातानि सार्थक-परिणामाः च प्राप्ताः, तेषु नवीनाः आशाः दरीदृश्यन्ते। अतः अनुभूयते यत्, जीवने शान्ति-पथः अस्ति - योगः। योगः जीवनविज्ञानम् अपि अस्ति, सः जीवनशैली अपि अस्ति, जीवनस्य च कला अपि। योगविद्या सम्पूर्णं जीवनदर्शनम् अस्ति। योगः एकत्र जीवनस्य आदि-मध्य-अवसानस्य विषये अथेतिज्ञानं प्रयच्छति, अपरत्र तस्य ज्ञानस्य प्राप्त्यै मार्गम् अपि प्रयच्छति। योगस्य उद्देश्यं सर्वाङ्गीणस्य व्यक्तित्वस्य विकासः, संयमिता, शान्तं संतुलितं च जीवनं, स्वस्थसमाजस्य निर्माणं, परमतत्त्वस्य अनुभूतिः च वर्तते। योगस्य स्वरूपम् 1. संन्यासि-वेष-धारणमात्रं न, अपि तु समतायाः अभ्यासः एव योगः अस्ति - प्रायः दृश्यते यत्, योगिनः नाम श्रुत्वैव सामान्यतः नारङ्गवस्त्रधारी कश्चन सन्यासी परिकल्प्यते, यः जटाधारी, महात्मा उत धनत्यक्तः दृश्यते। वस्तुतः कस्यापि वेशस्य योगेन सह सम्बन्धः नास्ति। योगस्य अभ्यासाय निश्चित-वस्त्रस्य आवश्यकतना नास्ति। एषः वेषः जीवनस्य समत्वभावस्य अभ्यासं सङ्केतयति। समत्वं योग उच्यते। 2. जीवनात् पलायनं न, अपि तु जीवन-पद्धतेः कला अस्ति – योगजीवनस्य वास्तविकताभ्यः पलायनं नास्ति। एतस्य जीवनस्य समग्रार्हतानां विकासद्वारा सन्तुलितस्य अथवा संयमित-जीवनस्य यापनस्य मार्गः अस्ति। 3. अकर्मण्यता नास्ति, परमपुरुषार्थः अस्ति – कर्त्तव्यानाम् उत दायित्वानां त्यागं कृत्वा केवलं भाग्यवादितायाः, अकर्मण्यतायाः उत पुरुषार्थहीनतायाः अनुसरणं योगः नास्ति। एतस्य अनासक्तस्य जीवनस्य यापनेन सह स्वयस्य परिचयः प्राप्तव्यः अस्ति। स्वस्य क्षमतानां विकासाय परमपुरुषार्थः योगः अस्ति। 4. तामसिकं तपः नास्ति, सात्त्विकी साधना अस्ति – शरीराय व्यर्थतया एव कष्टदानं योगः नास्ति। यथा – होराभ्यः एकपादेन अवस्थानं, श्वसनं निरुध्य भूमौ वायु-जलं विना निवासः, नाडीनाम् उत हृदयस्य स्पन्दस्य स्थगनादिकं न योगः। योगस्तु स्वस्य मनसः, श्वासस्य, शरीरस्य, भावानां च शुद्धतायाः अनन्तरं चेतनायाः अनुभवकरणम् एव। 5. प्रदर्शनं नास्ति, अन्तःकरणस्य पवित्रता अस्ति – योगः ऐन्द्रजालिकतायाः, चमत्कारस्य, प्रतियोगितायाः अथवा प्रदर्शनस्य विषयः नास्ति। काऽपि स्पर्धा उत क्रीडा अपि नास्ति। योगस्य मापदण्डः कस्याऽपि बाह्यवस्तौ न, अपि तु आन्तरिकपवित्रतायाः उत निर्मलकायाः उपरि आधारितः अस्ति। 6. आसनमेव न, अध्यात्मिकं प्रशिक्षणम् अस्ति – योगस्य सीमा शारीरिक-क्रियाः अथवा आसनानि यावत् सीमिता नास्ति। कठिन-आसनानि यः करोति, सः महान् योगी अस्ति इति धारणा भ्रमपूर्णा अस्ति। योगः शारीरिकं प्रशिक्षणम् एव नास्ति, अपि तु तेन सह मूलतः मानसिकतायाः, भावनात्मकतायाः उत आध्यात्मिकतायाः प्रशिक्षणम् अस्ति। 7. केवलं दर्शनं नास्ति, सम्यक् समन्वयः अस्ति – योगः बौद्धिकः व्यायामः नास्ति। तर्क-वितर्कः नास्ति। एषः परम-तत्त्वस्य बोध-हेतोः, विचारस्य, अभ्यासस्य च सम्यक् समन्वयः अस्ति। 8. साम्प्रदायिकः नास्ति, असाम्प्रदयिकः अस्ति - योगः कस्याऽपि व्यक्तेः, वर्गस्य उत वंशस्य विशेष-वस्तु नास्ति। योगः मानवमात्रस्य उत्थानस्य आत्मिकः प्रयासः अस्ति। सहस्रवर्षेभ्यः अभ्यासात् उत अनुभवात् अनुप्राणितः अस्ति। 9. रहस्यवादः नास्ति, परीक्षिता पद्धतिः अस्ति - योगः काचित् जटिला, अकल्पनीया उत रहस्यपूर्णा प्रक्रिया नास्ति। परन्तु सरला, स्पष्टा उत परीक्षिता पद्धतिः अस्ति। एषः सुषुप्तानां शक्तीनां जागरणस्य विज्ञानम् अस्ति। योग्यस्य मार्गदर्शकस्य निर्देशने कोऽपि जनः अध्ययनं कृत्वा अभ्यासं कर्तुं शक्नोति। स्पष्टतया ज्ञातुं शक्यते यत्, योगस्य सम्बन्धः मनुष्यस्य आन्तिरक-स्तरेण सह अस्ति। आन्तरिक्याः पवित्रतायाः परिणतिः सदैव सत्कर्मरूपेण, समाधिरूपेण, परमतत्त्वप्राप्तिरूपेण च भवति। योगः अध्यात्मस्य, विज्ञानस्य च समन्वयः उच्यते। अध्यात्मस्य अर्थः अस्ति - अधि + आत्म अर्थात् आत्मनः समीपे निवासः। विज्ञानस्य अर्थः अस्ति - वि + ज्ञानम् अर्थात् विशेषं ज्ञानम्। ज्ञानस्य जीवने क्रियान्वयमेव विज्ञानम् अस्ति। अध्यात्मम् एकत्र आदर्शवादि, सिद्धान्तिकञ्च अस्ति, अपरत्र तु विज्ञानं प्रौद्योगिक्याः, प्रयोगस्य च उपरि आधारितम् अस्ति। सिद्धांतस्य आत्मसात्करणाय प्रयोगस्य आवश्यकता भवति। एतावदेव न प्रयोगाणाम् अभ्यासः अपि करणीयः भवति। तत एव परिणमः प्राप्यते। उदाहरणार्थं स्वास्थ्यस्य लाभाय, चित्तस्य समाधये च योगे विभिन्नानां प्रयोगाणां निरूपणं प्राप्यते, तेषां निरूपितानां मार्गाणाम् अभ्यासे कृते सत्येव सफलता प्राप्यते। अतः अध्यात्मं, विज्ञानं च परस्परं पूरकत्वेन तिष्ठतः। तयोः पृथक्त्वं न शक्यते। योगस्य व्युत्पत्तिः, अर्थश्च पाणिनीयगणपाठस्य अनुसारं दिवादि-गणीयः 'युज्' धातुः घञ्-प्रत्ययेन सह संयुक्तः भूत्वा योगशब्दः व्युत्पन्नः भवति। सः धातुः समाधि-अर्थकः अस्ति। रुधादि-गणीयः 'युज्' धातुः घञ्-प्रत्ययेन सह युक्तः भूत्वा योग-शब्दस्य निर्माण भवति, तस्य अर्थः संयमनम् इति भवति। एवमेव गणभेदत्वात् योग-शब्दस्य विविधार्थाः भवन्ति, परन्तु प्रमुखार्थाः समाधिः, संयोगः, संयमनं च। एतस्मात् अतिरिक्तः युजिर् योगे इति धातु अपि विद्यते, तत्र कर्तुः अर्थे घञ्-प्रत्यये संयोजिते सति योग-शब्दः निष्पद्यते, यस्यार्थः 'संयोगः' इति भवति। तस्मिन्नेव धातौ करणार्थे घञ्-प्रत्यये संयोजिते सति योग-शब्दस्य निष्पत्तिः भवति,  'संयोग करण' होता है। आचार्य हेमचन्द्र के व्याकरण के अनुसार भी युज् धातु दो अर्थों में प्रयुक्त है जिनमें एक का अर्थ है जोड़ना या संयोजित करना है तथा दूसरे का समाधि है। आचार्यस्य हेमचन्द्रस्यापि व्याकरणानुसारेण 'युज्' इति धातोः द्विधा प्रयोगः भवति, यस्मिन् एकः संयोगः वा मेलनम्, एवञ्च अपरः समाधिः इति अर्थः । योग-शब्दस्य सम्बन्धः 'युज'-शब्देन सह अपि अस्ति, यस्य अर्थः संयोजनम् इति भवति। बहुषु स्थानेषु समानार्थे वैदिकसाहित्ये प्रयुक्तः अस्ति। एवं व्याकरणानुसारेण योगशब्दस्य साधनं साध्यः इत्येतयोः शब्दयोः कृते प्रयोगः दृश्यते। अतः योग-शब्दस्य अर्थः संयोजनं, मेलनम्, संयमनम्, कार्य-प्राविण्यं, संयोगः, समाधिः च भवति। योगस्य परिभाषाः विभिन्न-भारतीय-परम्परासु योगस्य परिभाषाः विविधरूपेण प्राप्यन्ते, याः शास्त्रानुसारं, मतानुसारं च भिन्नाः स्युः। 1. योगश्चित्तवृत्तिनिरोधः । (पातञ्जलयोगदर्शनम्) अभ्यासस्य, वैराग्यस्य च माध्यमेन चित्तस्य वृत्तीनां बाह्येभ्यः समस्तेभ्यः विषयेभ्यः निरोधे सति मूलस्वरूपे शाश्वततया असम्प्रज्ञात-समाधेः स्थितौ अवस्थितिः योगः अस्ति। 2 पुं प्रकृत्योर्वियोगेऽपि योग इत्यभिधीयते। (सांख्यदर्शनम्) पुरुषस्य, प्रकृतेश्च पार्थक्ये स्थापिते सति पुरुषस्य स्वरूपे अवस्थितिः एव योगः अस्ति। 3. योगः संयोगः इत्युक्तः जीवात्मपरमात्मनोः। (विष्णुपुराणम्) जीवात्मनः, परमात्मनः च पूर्णतया मेलनम् एव योगः भवति। 4. सिद्ध्यसिद्ध्योः समो भूत्वा समत्वं योग उच्यते। (भगवद्गीता 2/48) दुःख–सुखयोः, लाभ-अलाभयोः, शत्रु-मित्रयोः, शीतोष्णयोः इत्येतेषु द्वन्द्वेषु सर्वत्र समभावः एव योगः उच्यते। 5. तस्मात् योगाय युज्यस्व योगः कर्मसु कौशलम् ॥ (भगवद्गीता 2/50) कर्त्तव्य-कर्म बन्धकं न भवेत्, अतः निष्काम-भावनया अनुप्रेरितो भूत्वा कर्त्तव्यस्य कौशलयोगः अस्ति। 6. तं विद्याद्दुःखसंयोगवियोगं योगसंज्ञितम् । (भगवद्गीता 6/23) समस्तानां दुःखानाम् आत्यन्तिकतया निवृत्तिः, तस्याः साधनानि चाऽपि योग उच्यते। 7. मोक्षेण जोयणाओ सन्चो वि ववहारो जोगो। (योग विंशिका) आचार्यहरिभद्रस्य मते ये सर्वे अभ्यासाः मोक्षं प्रति गच्छन्ति, ते योगः एव । आचार्य हेमचन्द्रेण मोक्षविधिः ज्ञानं, श्रद्धानं, चरित्रात्मकं च इति उक्तः। 8. कुशल चित्तैकग्गता योग। बौद्धानां मते योगः कुशलचित्तस्य एकाग्रता वर्तते। 9. डॉ. राधाकृष्णन-महोदयस्य मते योगस्य अर्थः अस्ति - एकस्मिन् स्थाने स्वस्य आध्यात्मिकशक्तीनाम् एकत्रीकरणं, संतुलनं, वर्धनं च। (भगवद्गीता, राधाकृष्णन्, पृष्ठ ५५)। 10. प्रो.रामहर्षसिंह-महोदयस्य मतेन योगस्य अर्थः मानवव्यक्तित्वस्य शारीरिक-मानसिक-बौद्धिक-आध्यात्मिक-पक्षाणाम् एकीकरणस्य, तस्य माध्यमेन मनुष्यस्य समन्वयः च। योगप्रकाराः योगः परमतत्त्वस्य प्राप्तिः अस्ति। अस्य कृते अनेकानि साधनानि उपयुज्यन्ते । तानि साधनानि योग इत्यपि कथ्यन्ते। तेषां साधनानां सर्वसम्मत्या वर्गीकरणं न प्राप्यते। तानि सर्वाणि साधनानि परस्परं सम्बद्धानि भवन्ति । सर्वासु पारम्परिक-योग-व्यवस्थासु बहवः योगविधयः प्रत्यक्षतया परोक्षतया वा प्रयुक्ताः भवन्ति । व्यक्तिस्य, कालस्य, क्षेत्रस्य च आवश्यकतानुसारं कदाचित् कस्यापि एकस्य अनुशासनस्य उपरि बलं दातव्यं भवति । यद्यपि योगस्य अनेकाः प्रकाराः सन्ति तथापि केचन प्रकाराः भवितुम् अर्हन्ति। यथा – 1. ज्ञानयोगः – ज्ञानेन परमतत्त्वस्य सुयोगः उत प्राप्तिः। 2. भक्तियोगः – भक्त्या परमतत्तवस्य सुयोगः उत प्राप्तिः। 3. कर्मयोगः – निष्कामकर्मणा उत सेवया परमतत्त्वस्य सुयोगः उत प्राप्तिः। 4. मन्त्रयोगः – मन्त्राणां ध्वनिभिः परमतत्त्वस्य सुयोगः उत प्राप्तिः। ज्ञानयोगः एषः आध्यात्मिकज्ञानस्य उत प्रज्ञायाः मार्गः अस्ति। प्रबुद्धाः जनाः अविद्यायाः, मिथ्यात्वस्य, अज्ञानस्य च अन्धकारं भेदयित्वा 'आत्मानः' शुद्ध-चैतन्यस्य उत परमतत्त्वस्य साक्षात्कारं कुर्वन्ति। ज्ञानयोगस्य अभ्यासः स्वाध्यायस्य, ध्यानस्य च मार्गेण सिद्ध्यति। "ऋरो ज्ञानन्नमुक्तिः" तत्त्वज्ञानं विना मुक्तिः न सम्भवतीति च उक्तम् अस्ति। तत्त्वज्ञानस्य प्राप्तिः मानसिक-भावनात्मक-विकासेन, तयोः शुद्धीकरणेन च भवति । श्रावणं, मननं, निदिध्यासनं च अस्य मुख्यसाधनम् । सामान्यतः केवलं ते जनाः ज्ञानयोगं स्वीकुर्वन्ति, येषां बुद्धिः तीक्ष्णा भवति। ज्ञानयोगे अविद्या सर्वदुःखानां कारणं मन्यते। शोकनिमित्तस्य ध्यानं, परमसत्यस्य प्राप्तिः, पारमार्थिकतत्त्वस्य ज्ञानं चैव वास्तविकं ज्ञानं भवति। ज्ञानयोगः आत्मसाक्षात्कारः आत्मनः ज्ञानं वा। सीमाः ज्ञानयोगस्य अपि स्वकीयाः सीमाः सन्ति – (१) ज्ञानयोगे जनाः सर्वदा ज्ञाने निमग्नाः भवन्ति, येन ते समाजात् विच्छिन्नाः भवन्ति। (२) सामान्यजनस्य तादृशः बौद्धिकस्तरः नास्ति, येन सर्वे तस्य अभ्यासं कर्तुं न शक्नुयुः। (३) भावशुद्धिं विना बौद्धिक-व्यायाममात्रेण वादविवादः, तर्कः, आग्रहः च जायते। (४) अति-बौद्धिकक्रिया पाचनतन्त्रं प्रतिकूलरूपेण प्रभावितं करोति, शारीरिकदुर्बलतां च वर्धयति। ज्ञानयोगस्य सीमां विस्तारयितुं तत्सहितं सत्यं प्रति समर्पणस्य अनेकान्तस्य च अभ्यासः उपयोगी भवति। सामान्य-जनस्य कृते भक्तिः योगरूपिणी भवति। शारीरिक स्वास्थ्याय कर्मयोगस्य (सेवायाः) अथवा हठयोगस्य समन्वयः आवश्यकः भवति। भक्तियोगः एषः योगः भक्ति-श्रद्धा-समर्पणेषु आधारितः अस्ति । अस्मिन् परमतत्त्वेन सह एकत्वस्य भावः प्रबलः भवति । भक्तः स्वस्य प्रियं कमपि इष्टम् उत गुरुं प्रति समर्पणं कृत्वा तं पूजयति  अर्चयति वा। भक्त्या सिक्तः सः एकतां अनुभवति। ईश्वराय सर्वस्यापि समर्पणम् एव भक्तिमार्गद्वारम् इत्यर्थः। अधिकांशाः भारतीयाः, सामान्यजनाः च अस्य मार्गस्य अनुसरणं कुर्वन्तः दृश्यन्ते। एतत् भावप्रधानं ध्यानं भवति। भक्तियोगे भक्तः यत् किमपि करोति, तत् तेन न अपि तु ईश्वरेण क्रियते इति विश्वासः भवति। सीमा तस्य सीमा अस्ति यत्, बहुवारं भक्तेः वास्तविकं प्रयोजनम्, अर्थः च न अवगत्य भक्तः स्वस्य दैनन्दिन-जीवनस्य कार्याय अपि ईश्वरस्य सम्मुखे हस्तौ प्रसारयति, स्वस्य प्रयासं गौणं करोति च। तर्कस्य अवहेलनां कृत्वा विश्वासस्य अन्धविश्वासे परिणयनम् आरभते। यदि श्रमस्य, सरलतायाः, आत्मसंयमस्य च विषयः गौणो भवति, तर्हि आलस्यस्य, अकर्ण्यतायाः, अप्रयत्नस्य च सम्भावना वर्धते। एतत् कस्यचित् समाजस्य कृते आरोग्यकरं नास्ति। भक्तियोगः ज्ञानयोगस्य कर्मयोगस्य च समन्विततया अभ्यासेन सन्तुलितः भवति। कर्मयोगः अद्य यस्मिन् अर्थे कर्मयोगः प्रचलितः अस्ति, सः निःस्वार्थकार्यस्य, सेवायाः च मार्गः अस्ति। साधकः निःस्वार्थः भूत्वा आत्मना सह सर्वेषां जनानां हिताय कार्यं करोति। अस्मिन् युगे महात्मा गान्धी, आचार्यः तुलसी, विनोबा भावे च अस्य अनुपम-उदाहरणत्वेन राराजन्ते। एषः पुरुषार्थस्य, स्वातन्त्र्यस्य, आत्मनिर्भरतायाः च मार्गः अस्ति। कर्मफले जनः स्वाधिकारं न प्रस्थापयेत् इति गीतामतम्। स्वस्य फलस्य अधिकारं न इच्छन् कार्यं कर्तुं सज्जः भूत्वा निःस्वार्थतया कर्माचरणं भवेत् इति कर्मयोगः। एषः भक्तियोगात् विपरीतः योगः वर्तते। एतस्यापि सीमाः सन्ति । यदि कश्चन जनः कर्मयोगे रतः भवति, तर्हि तस्मिन् अहङ्कार-भावस्य उद्भवः सम्भवते। अस्मिन् जनस्य पुरुषार्थः प्रबलः अस्ति, परन्तु अहङ्कारस्य समस्या तस्मिन् एव मूलभूता भवति। तस्य निवारणाय अनासक्तभावेन कर्म करणीयं भवति। न सर्वे एतत् योगं कर्तुं शक्नुवन्ति यतो हि यदि फलं न प्राप्यते, तर्हि जनः निराशः भविष्यति। सीमा अस्य काचित् सीमा अस्ति यत्, अस्मिन् सामान्यः साधकः पदं, नाम, यशः, कीर्तिः, उपलब्धिः इत्यादिकेन तेषां सर्वेषां फलस्य कामनाम् आरभते। एषा प्रवृत्तिः परस्परं द्वन्द्वं जनयति । समाजस्य संस्थानां च स्वस्थ-सञ्चालनार्थं सः घातकः भवति । निःस्वार्थभावः, कर्तव्यभावः, ऋणमुक्तिभावः, उत्तरदायित्वभावः, सेवाभावः इत्यादीनाम् उच्चभावनानां कार्येण सह संसर्गेण कर्मयोगस्य सीमाः विस्तारिताः भवन्ति। मन्त्रयोगः मन्त्राभ्यासेन चैतन्यं परिष्कृतं भवति। अत्र कस्यापि बीजाक्षरस्य, मन्त्रस्य, वाक्यस्य वा पौनःपुन्येन पुनरावर्तनं क्रियते। विधिना लयात्मकतया पुनरावृत्तिः जपः उच्यते । अस्मिन् ध्वन्युच्चारणे विशेषं ध्यानं दीयते। चित्तस्य सूक्ष्मतमाः तरङ्गाः ध्वनेः तरङ्गाः भवन्ति। मन्त्रस्य साधनायाः पूर्वम् अन्तःकरणस्य स्वच्छता भवति। अन्ते च जनः तस्मिन् एकाग्रतां प्राप्य तस्य मनः स्थितौ (समतायां) प्रतिष्ठते।  वैदिक-साधना-व्यवस्थायां, बौद्धेषु, जैनेषु च महामन्त्राणां महत्त्वं प्रदर्शितम् अस्ति। क्रमशः यथा – ॐ, मणि पद्मऽहं, नमस्कारमहामन्त्रः, अर्हम् इत्यादयः। तेषां ध्वनीनाम् उपयोगः करणीयः, येभ्यः मनः परमात्मनि लयं प्राप्यते। दीर्घकालं यावत् एकस्य शब्दस्य प्रयोगः परामर्शितः अस्ति - तस्य वाचकः प्रणवः । तज्जपस्तदर्थमावनम्।   पातञ्जलयोगसूत्रानुसारम् ईश्वरस्य वाचकः प्रणवः एव । ॐ कारः अस्ति । तस्य जपं कुर्वन् अन्ते तस्य अर्थे परमात्म-स्वरूपस्य प्राप्तिः एव मन्त्रस्य उद्देश्यम् अस्ति। मन्त्रस्य जपेन सह तस्य अर्थः, छन्दः, ऋषिः, देवता इत्येतेषाम् अधिकाधिकरूपेण ध्यानं करणीयम् (यदि विद्यते)। तदा सः शीघ्रं हि सिद्धः भवति। साधकः मन्त्रसिद्धिद्वारा मनसः, मन्त्रस्य, आराध्य-ईश्वरस्य च पार्थक्यस्य बोधं त्यजति। त्रयः अपि परस्परं लीनाः भवन्ति। ध्याता, ध्यानं, ध्येयः इत्येतेषां त्रयाणां लयः भवति। फलतः साधकः सफलतां प्राप्नोति। सीमा अस्य सीमा अस्ति यत् अस्य उपयोगः अधिकतया शक्तिकृषौ भवति । चित्तशुद्ध्याभावे शक्तिपूजा अहङ्कारस्य, दुरुपयोगस्य, लौकिककामनानां च साधनं भवति। तत्र साधकस्य साधन-मार्गात् भ्रमणायाः सम्भावना भवति। मन्त्रयोगे एतस्याः स्थितेः परिरक्षणाय योग्ययोगरोः अनुशासने उत गोपनीयतया साधनायाः रक्षणस्य विधानं प्राप्यते। योगस्य स्रोतः योगस्य मूलस्रोतं ज्ञातुं द्वे साधने स्तः – सिन्धु-उपत्यकायाः ​​सभ्यतायाः प्राप्तपुरातत्वस्य अवशेषाणां प्राचीन-पुरातत्वस्य, साहित्यस्य च अवशेषाः तस्य कालस्य भारते योगस्य अभ्यासस्य पुष्टिं कुर्वन्ति। तथैव योगस्य स्वरूपं, तस्य विस्तारः, गभीरता च उभयप्रकारस्य साहित्ये - प्राचीनसूत्रसाहित्ये, लोकप्रियशिक्षणात्मकपौराणिकसाहित्ये च प्राप्यते। विंशति-शतकस्य आरम्भे प्रागैतिहासिकयुगस्य अत्यल्पाः अवशेषाः प्राप्ताः, परन्तु मोहनजोदरो-हडप्पा-नगरयोः अन्वेषणेन ५००० वर्षपुराणायाः, अतीव उन्नतायाः, समृद्धायाः, सम्पन्नायाः च सभ्यतायाः ज्ञानं जातम् । सिन्धुनद्याः उपत्यकायां प्रफुल्लितत्वात् तस्याः नाम सिन्धु-उपत्यकायाः सभ्यता इति अपि अभवत्। मोहनजोदरो-हडप्पा-भग्नावशेषेषु कानिचन वस्तूनि प्राप्तानि, येषाम् आधारेण सिन्धुसभ्यतायाः जनानां मध्ये योगः अतीव उपयोगि-विषयत्वेन ज्ञातः भवति। एतानि वस्तूनि, मुद्राः च धातोः, पाषाणस्य, मृत्तियाकायः वा निर्मिताः मूर्तयः सन्ति। पाषाणेन निर्मितासु मूर्तिषु सर्वाधिका महत्त्वपूर्णा सा मूर्तिः वर्तते, या कट्याः अधः भग्ना अस्ति। एतस्यां मूर्त्यां मनुष्यः कश्चन वस्त्रं धृत्वा पदर्शितः वर्तते। मूर्त्याः नेत्रे निमिलिते स्तः उत ध्यानमग्ना सा मूर्तिः प्रदर्शिता। योगसम्बद्धाः अनेके विषयाः अपि उपलभ्यमानानाम् मुद्राणां प्रचुरसंख्यातः ज्ञायन्ते। जॉन् मार्शल-महोदयस्य मते ताः प्राचीनयोगिनां मुद्राः सन्ति । तेषु अभिलेखितानां आकृतीनां विषये भिन्नानि मतानि सन्ति । केषाञ्चन विदुषां मते सा पशुपतिशिवस्य आकृतिः अस्ति। एवञ्च केषाञ्चन मते सः जैनपरम्परायाः प्रथमः तीर्थंकरः आदिनाथ-ऋषभः अस्ति ।   मुद्रायां नग्नः त्रिवक्त्रः पद्मासने उपविष्टः जनः दृश्यते। तं परितः गजाः वृषभाः च सन्ति । स्तम्भस्य अधः मृगः अस्ति। तस्य शिरस्य सिंहः, विचित्र-शिरोभूषा च अस्ति। तस्य हस्तेषु कङ्कणं, कण्ठे हारं च धारयति। एषा मूर्तिः शिवस्य पाशपतिरूपा मन्यते। पद्मासने ध्यानावस्थातायां मुद्रायाम् एतस्य नासाग्रदृष्टिः शिवस्य योगीश्वरम् उत महायोगीश्वरं रूपं सूचयति। अन्याः तिस्रः मुद्राः पशुपतेः एतस्य रूपस्य उपरि प्रकाशं क्षिपन्ति। यदि एतासु मुद्रासु अभिलेखिता प्रतिमा शिवस्य स्वीक्रियते, तर्हि शैवधर्मः तन्त्रयोगः वा जगति प्राचीनतमः धर्मः योगः वा इति स्वीकारणीयम्। मुद्राङ्किते एकस्मिन् चित्रे त्रिशूलः, मुकुटविन्यासः, नग्नता, कायोत्सर्गमुद्रा, नासिकादृष्टिः, ध्यानप्रवृत्ताः मूर्तयः इत्येतेषां दर्शनेन ज्ञायते यत्, एताः मूर्तयः ध्याने निमग्नस्य ऋषिणः योगिनः वा सन्ति इति। रामप्रसाद चान्दा-महोदयस्य कथनम् अस्ति यत् – सिन्धु-उपत्यकायाः ​​अनेकमुद्रासु उपविष्टदेवताः योगमुद्रायां सन्ति, एतेन च सुदूरपूर्वकाले सिन्धु-उपत्यकायां योगमार्गस्य प्रसारः सिद्धः भवति, परन्तु खड्गासनस्य देवतामूर्तयः अपि योगस्य कयोत्सर्गमुद्रायां सन्ति, सा च कयोत्सर्गध्यानमुद्रा विशिष्टा अस्ति। अनेके विद्वांसः सिन्धु-उपत्यकायाः ​​सभ्यतां द्रविड-विद्याधर-जाति-सम्बद्धां स्वीकुर्वन्ति स्म, एनञ्च वृषभं देवत्वेन स्वीकुर्वन्ति स्म। वृषभः भगवतः ऋषभदेवस्य हिरण्यगर्भस्य तीर्थंकरस्य प्रतीकः आसीत्। लोहानीपुरात्, हडप्पा-नगराच्च प्राप्तासु कायोत्सर्ग-मुद्रासु स्थितां मूर्तिं रामचन्द्रन्-महोदयः, डॉ. काशीप्रसाद जायसवाल-महोदय-सदृशाः पुरातत्त्वशास्त्रवेत्तारः जैनतीर्थङ्करस्य मूर्तिं स्वीकुर्वन्ति। प्राध्यापकस्य दामोदर शास्त्री-महोदयस्य मते अस्याः सभ्यतायाः निर्मातारः वितरागधर्मस्य अनुयायिनः, जैनधर्मस्य आदि-तीर्थंकरऋषभदेवस्य उपासकाः, योगध्यानप्रथानाम् उपासकाः च आसन् । एवं प्रकारेण पुरातत्त्वस्य अवशेषस्य प्राप्त-पुरातन-मूर्तिषु, मुद्रासु च अङ्कित-आकृति-आदिभ्यः योगस्य प्राचीनतायाः विषये अतीव-महत्त्वपूर्णा सूचना प्राप्यते। योगस्य आदिप्रणेता प्राचीनसाहित्यात् योगस्य मूलसंस्थापकस्य ज्ञानं भवति । विभिन्न-प्राचीनयोग-परम्परासु योगस्य प्रवर्तकस्य विषये उल्लेखः अस्ति, तत्सम्बद्धञ्च प्राचीनसूत्रसाहित्यं लोकप्रिय-साहित्य-पुराणादिषु चापि उल्लेखः वर्तते। सूत्रसाहित्यं तत् साहित्यम् अस्ति, यस्मिन् विस्तृतविचाराः अतीव संक्षिप्ततया, व्यवस्थिततया, तर्कसंगततया, सूत्रात्मकशैल्या च लिखिताः सन्ति। केवलं विद्वज्जनाः एव तस्य उपयोगं कर्तुं शक्नुवन्ति। द्वितीयस्य प्रकारस्य साहित्यम् अस्ति, यस्मिन् मूलविचाराः विस्तरेण, रोचकतया, सरलतया च आख्यानात्मकेन अथवा उपदेशात्मकशैल्या लिखिताः सन्ति। वस्तुतः योगस्य मूलप्रवर्तकस्य विषये सूचना अन्यप्रकारसाहित्येभ्यः एव प्राप्यते । उपर्युक्तसाहित्ये महाभारतं, रामायणं, पुराणं च अन्तर्भूतम् अस्ति । अस्मिन् समये उपलभ्यमानेषु ग्रन्थेषु महर्षिपतञ्जलेः योगसूत्रमेव प्रामाणिकं पुस्तकम् इति विद्वांसः मन्यन्ते, यस्मिन् शुद्धविचारे योगविद्यायाः वर्णनं प्राप्यते। प्रायः योगसूत्रस्य सर्वेषां भाष्यकाराणां, वृत्तिकाराणां च मतस्ति यत् पातञ्जलयोगशास्त्रं हिरण्यगर्भशास्त्रस्य आधारेण रचितम् अस्ति। महाभारते, याज्ञवल्क्यस्मृतौ च एकं वचनं प्राप्यते यत् – "हिरण्यगर्भः योगस्य वक्ता,  नान्यः पुरातनः।" हिरण्यगर्भः एव योगवक्ता इत्यर्थः । अस्मात् प्राचीनतरः अन्यः कोऽपि वक्ता नास्ति । महाभारते हिरण्यगर्भविषये अन्यः श्लोकः अस्ति। यथा - हिरण्यगर्भो द्युतिमान् य एषच्छन्दसि स्तुतः। योगः सम्पूज्यते नित्यं स च लोके विभुः ॥ अयं द्युतिमान् हिरण्यगर्भः वेदेषु स्तुतः इत्यर्थः। एतस्य हिरण्यगर्भस्य योगिनः नित्यपूजां कुर्वन्ति, संसारे च एषः विभुः इत्युक्तः। प्राचीन-घटनानां, जनानाम्, ऐतिहासिक-तथ्यानां च वर्णनं पुराणसाहित्ये प्राप्यते । तत्र प्राचीनपरम्पराः लिखिताः सन्ति। श्रीदेवीभागवतपुराणे (उत्तरार्द्धः, स्कन्ध-एकादशः अध्यायः) केवलं भगवान् ऋषभदेवः हीरण्यगर्भः योगेश्वरः, योगनिपुणः इत्यादिरूपेण स्तुतः अस्ति। श्रीमद्भागवते (5/4/9) उक्तम् अस्ति यत् - "भगवान ऋषभो योगेश्वरः" तत्रैव (5/5/25) "इति नानायोगचर्याचरणः भगवान् कैवल्यपतिः ऋषभः" इति ऋषभदेवस्य मान्यता प्राचीनकालात् अद्यावधौ प्रचलति। एषः हठयोगस्य उपदेशः अपि उच्यते – श्रीआदिनाथाय नमोस्तु तस्मै येनोपदिष्टा हठयोगविद्या इति अपि। जैन-आदिपुराणे (सर्गः २४) भगवतः आदिनाथस्य चक्रवर्तिनः सम्राट्-भरतस्य एवं प्रकारेण वर्णनं प्राप्यते - हिरण्यगर्भो भगवान वृषभो वृषभध्वजः। परमेष्ठी परमतत्त्वं परमात्ममूरसि ॥३३ ॥ अहो भगवन्! भवान् हिरण्यगर्भः, भगवान्, वृषभः (श्रेष्ठः) – वृषभ-नामकः, वृषभचिह्नेन विभूषितः, परमेष्ठी, परमतत्त्वः, स्वस्य स्वरूपे स्वयंभूतया भवान् प्रकटितः। तन्त्रसाहित्यस्य अनुसारं शिवः तन्त्रशास्त्रस्य आदिप्रणेता अस्ति। शिवपुराणे (शिवपुराणं - 4/47-48) ऋषभदेवः शिवस्य अवतारः, आदिशिवश्च स्वीकृतः अस्ति। आदिनाथः ऋषभः योगस्य प्रवर्तकः, हिरण्यगर्भः च अस्ति, यः योगस्य दीक्षां कृतवान्, ध्यानमार्गं प्रारब्धवान् च। ऋग्वेदे अथर्ववेदे च ऋषभविषये संकेताः सन्ति । जैनागमेषु, हिन्दुपुराणेषु च परम्परागत-वृत्तान्तं प्राप्यते, ततः अपि संकलितेषु श्रीमद्भागवतादिमहापुराणेषु विस्तृतं काव्यात्मकं च वर्णनं प्राप्यते। वेदेषु योगः भारतीयपरम्परा ऋषिप्रधाना विद्यते। प्राचीनकालात् एव श्रेष्ठाः ऋषयः स्वज्ञानशक्त्या अविद्यां दूरीकर्तुम् अविरतं कठिनं च प्रयासान् कृतवन्तः, येन मनुष्याः अज्ञानस्य अन्धकारात् दूरं गत्वा ज्ञानप्रकाशं प्राप्तुं शक्नुयुः, एवं ते स्वजीवनं सार्थकं कर्तुं शक्नुयुः। अत एव ज्ञानिनः ऋषयः परमसत्तायाः स्वीकारं कृत्वा तस्याः प्राप्तेः, तस्याः आज्ञापालनस्य, सदमार्गानुसरणस्य, शान्तेः, सौहार्दपूर्णतायाः, अन्ते मोक्षस्य च प्राप्तेः आह्वाहनं कुर्वन्ति। अत एव चिरकालोत्तरम् अपि एषा अमरवाणी, अमरज्ञानं च विभिन्नेषु ग्रन्थेषु मानवयाय स्वमहत्त्वपूर्णां भूमितां वहति। तेषु ग्रन्थेषु एव अन्यतमः वेदः, यः स्वस्य अक्षय-ज्ञानेन इहलौकिक-अतीन्द्रिय-जीवने सुख-शान्ति-समृद्धि-मोक्षाणां मार्गं प्रशस्तं कुर्वन् अस्ति। वेद इत्यस्य शब्दस्य व्यत्पत्तिः विद् धातोः मन्यते। वेदस्य अर्थः ज्ञानं भवति। प्राचीनतमग्रन्थत्वस्य श्रेयः वेदेभ्यः एव गच्छति। तेन सह अपौरुषेय इत्यपि ते मन्यन्ते । अर्थात् वेदाः ब्रह्मवाणी अस्ति, या ऋषिभिः अभिव्यक्ता जाता। यः परब्रह्मणः साक्षात्कारं कृतवान्, स एव तस्य वाण्याः अभिव्यक्तिं कर्तुं प्रभवति। अतः ऋषयः एव वेदाभिव्यक्तिमाध्यमाः अभवन्, अधिकारिणश्च अभवन्। चत्वारः वेदाः सन्ति – ऋग्वेदः, यजुर्वेदः, सामवेदः, अथर्ववेदः च । वेदाः सर्वेषां ज्ञानानां मूलं मन्यन्ते । अतः वेदेषु सर्वप्रकारस्य ज्ञान-विज्ञानम्, अस्त्र-विज्ञानम्, साहित्य-कला, शिल्प-उद्योगः, सभ्यता-संस्कृतिः, ब्रह्माण्ड-अतीन्द्रियज्ञानं च विद्यते। अत एव मीमांसकाः वेदान् कालातीत-अक्षयज्ञानस्य भण्डारं स्वीकुवन्ति। वेदानां प्रस्ताविताः विषयाः मनुष्यान् जीवनपर्यन्तं सम्यक् आचरणं व्यवहारं च उपदिशन्ति । चत्वारः पुरुषार्थाः धर्मः, अर्थः, कामः, मोक्षः च जीवनपद्धतिं व्यवस्थितां कुर्वन्ति। मोक्ष इति वेदानां परमं लक्ष्यम् अस्ति। अत एव उपासना, धर्मसंस्कारः, ज्ञानप्राप्तिः, ब्रह्मचर्यपालनं, सत्संगः, योगाभ्यासः इत्यादयः अपि उपस्थापिताः सन्ति। अर्थात् लौकिकजीवनात् पारलौकिकजीवनपर्यन्तं यात्रायाः महत्त्वपूर्णानि सूत्राणि वेदेषु समाहितानि सन्ति, तेषां माध्यमेन मानवजीवनस्य विभिन्नासु अवस्थासु क्रमशः स्वस्य कर्तव्यानां पालनं कुर्वन् अन्ते सर्वेभ्यः बन्धनेभ्यः मुक्तः भवितुं शक्नुयात्। यतः वैदिकसाधनायां मुख्यं लक्ष्यं आत्मनः परमात्मनः च संयोगात् तयोः ऐक्यम् अस्ति। अतः वेदेषु भोगेन (लौकिकज्ञानेन) सह अपवर्गस्य (अलौकिकज्ञानस्य) अपि चर्चा कृता वर्तते। अतः अपवर्गं प्राप्तुम् आध्यात्मिकसुखं प्राप्तुं, पारमार्थिकसुखं प्राप्तुं च वेदेषु योगसम्बद्धाः बहवः विचाराः यत्र तत्र उपस्थापिताः सन्ति। अस्मिन् देवानाम् आह्वानं कृत्वा आन्तरिकशुद्धेः, ईश्वरप्राप्तेः च कामना कृता वर्तते। एकस्य साधकस्य आकांक्षा वेदेषु नानारूपेण वर्ण्यते। ऋग्वेदे उक्तम् अस्ति यत्, अग्निदेव!, यदि अहं त्वां भवेयं, त्वं वा अहं भवेयम्, तर्हि तव लोके सर्वे आशीर्वादाः सिद्धाः भविष्यन्ति। यदा आत्मा परमात्मा इव भवति, परमात्मा वा आत्मा इव भवति, तदा भवतः मम च आत्मनः परमात्मनः च भेदः लुप्तः भवति इति यावत् । भेदात् एव सर्वे क्लेशाः, हानयः, कष्टाः इत्यादयः सन्ति। यदा भेदः लुप्तः भवति, तदा तस्मात् उत्पन्नाः सर्वाः समस्याः स्वयमेव नष्टाः भवन्ति । अतः योगस्य पराकाष्ठा एकत्वप्राप्तिः अस्ति। योगविधेः उपस्थापनकाले, योगहेतोः आलम्बने उक्तम् अस्ति यत्, यान् देवान् विना प्रकाशपूर्णस्य ज्ञानिनः जीवनयज्ञं सफलं भवितुं नार्हति, तेषु एव ज्ञानिनः स्वबुद्धेः, कर्मणां च योगं कुर्युः। अर्थात् जीवनस्य उच्चतम-सिद्ध्यर्थं तत्तद्देवतासु बुद्धिं कर्म च समायोजयन् ध्यानं कर्तव्यम् । योगमार्गस्य साधकः प्रकाशम् इच्छति न तमः, ज्ञानं इच्छति न अज्ञानम्। साधकः कामयते यत् हे मरुतदेवाः! त्वं हृदयगुहायां तमः निष्कासय। अस्माकम् अभीष्टं प्रकटय। यदा अन्धकारः विच्छन्नः भविष्यति, तदा प्रकाशः स्वयमेव प्रकाशयिष्यति यतः तमः एव प्रकाशम् आच्छादयति। अतः साधकः तत् अपसारयितुम् इच्छति, इष्टं च साधयितुम् इच्छति। यदि इन्द्रियसंयमेन एव तस्य सत्यस्य उद्घाटनं सरलतया भवितुं शक्नोति। यजुर्वेदे उक्तमस्ति यत्, परमात्मा अस्माकं मनसः बुद्धेः च वृत्तीनां तत्त्वस्य प्राप्त्यै स्वस्य दिव्यरूपेण नियोजयेत्। अस्माकम् इन्द्रियाणां प्रकाशः बहिः न गत्वा अस्माकं बुद्धेः, मनसः च स्थिरतायां सहायकः भवेत्। सर्वविधद्वेषात् मम मनः दूरं कुरु। साधकस्य एषा कामना अन्ते सर्वदोषान् विहाय स्वस्य दिव्यरूपज्ञानं सिद्धयति। यावद् क्रोध-अभिमान-मोह-लोभ-आदि-क्लेशाः अन्तःकरणे तिष्ठन्ति, तावत्पर्यन्तं परतत्त्व-प्राप्तिः सम्भवितुं न शक्नोति, किन्तु तेषां लोपमात्रेण इन्द्रिय-नियन्त्रणं स्वयमेव प्रारभ्यते । तदनन्तरं सम्यक् दिशि इन्द्रियाणां योजनं कृत्वा दिव्यत्वप्राप्तिः सुलभा भवति । साधकस्य एषा अपि कामना अस्ति यत्, हे वरुण! बन्धनेभ्यः, दुःखेभ्यः च मां मोचय । अस्माकम् उत्तमाङ्गेषु स्थापितात् पाशात् अस्मान् पृथक् कुरु। तदनन्तरं वयं पापविनिर्मुक्ताः भवतः कार्येषु प्रवृत्ताः भवेम । पाशः अर्थात् बन्ध एव मानवम् अनुचितमार्गं प्रति नयति। एतेषां कारणात् मानवाः अनेकविधान् अपराधान् कुर्वन्ति। अतः एतेभ्यः पाशेभ्यः मुक्तिं प्राप्तुं इच्छा कृता अस्ति । साधकः वदति यत्, मम मुखं सम्पन्नं भवतु, मम मुखं यशस्वि भवतु... मम जिह्वा कल्याणमयी भवतु, मम वाक् महिमामयः भवतु, मम मनसि क्रोधः न भवेच्चेदपि अहं क्रोधं प्राप्नुयाम्... मम मांसं सर्वेषां भूतानाम् नमनं कुर्यात्। ये अपाराधाः अस्माभिः कृताः, तेभ्यः अपराधेभ्यः अस्मान् मुक्तान् कुर्वन्तु। ग्रामे वने वृक्षोच्छेदनपशुवधेषु मिथ्यावाक्येन इन्द्रियाणां पापैः जातिविशेषकृतपापेभ्यः अस्मान् विमोचयतु। एतदतिरिक्तं एतदपि उक्तम् अस्ति यत्, वयं सदैव कल्याणकारी-शब्दान् एव कर्णैः शृण्मः, कल्याणकारीदृश्यमेव नेत्राभ्यां पश्यामः, शरीरेण तानि कर्माणि एव कुर्मः, यानि विद्वज्जनानां हिते स्यात्। अस्मिन् साधकः स्वस्य इन्द्रियाणां सम्यक् उपयोगं इच्छति। अत्र आत्मा विशेषं स्थानं प्राप्तवान् अस्ति। सामवेदे आत्मा, चेतना उत ब्रह्म विशिष्टप्रकारेण प्रकटितः, अनन्तः सदकामनां कुर्वन् कथयति, यः भूतभविष्ययोः, सर्वेषु च व्यापकः अस्ति, यः दिव्यलोकस्य अधिष्ठाता अस्ति, तस्मै ब्रह्मणे मे नमस्काराः इति। अयम् आत्मा रोमापेक्षया सूक्ष्मतरत्वात् प्रमुखोऽपि न दृश्यते । भो! आत्मा त्वं कुमारी त्वं स्त्री त्वं च पुरुषः। पिता पुत्रो ज्येष्ठो कनिष्ठोऽसि च । धैर्यवान् स्वाभिलाषहीनः स्वयम् रसेन स्वतर्पितः न कस्मिंश्चित् विषये असमर्थः। स शाश्वतः युवा आत्मा ज्ञाता मृत्योः न बिभेति। भो! भगवन् त्वं कल्याणार्थं अस्माकं मनः प्रेरय। अत एव साधकः कल्याणं कामयति। मनुष्यशरीरं न केवलं मांसास्थिप्रतिमा, अपि तु ईश्वरीयतां अपि वहति इति वेदाः व्याख्यायन्ते। अथर्ववेदे उक्तं यत् अस्माकं अष्टचक्रनवद्वारयुक्तं शरीरम् अपराजेया देवनगरी अस्ति। अस्मिन् तेजस्वी कोशः अस्ति यः प्रकाशेन आनन्देन च परिपूर्णः अस्ति। अतो आत्मानं वा चैतन्यं वा अन्यरूपं वा मन्यमानोऽपि परमानन्दकोशः अस्माकं अन्तः अस्ति इति सिद्धम् । अत एव परमानन्दप्राप्तिः बहिः न अपितु अन्तः वर्तते। यदि सर्वेषाम् अन्तः एकमेव तत्त्वं भवति, तर्हि कश्चित् कस्मैचित् तापं पीडां वा दातुं न शक्नोति । अत एव वेदः अपि वदति यत् मनुष्यः पशूनां प्रति मनसा, वचनेन, कर्मणा च अहिंसां कुर्यात्, तेषां क्षतिं न कुर्यात्। भ्राता, भगिनी, परिवारे वा कोऽपि परस्परं वैरं न धारयेत्। सर्वे परस्परं शान्तिपूर्वकं मधुरतया विनयपूर्वकम् एकीभूय एकव्रतेन च वार्तालापं कुर्वन्तु। एतदतिरिक्तं मम जिह्वातः मधुरवचनं निर्गच्छेत्, भजनकीर्तनयोः मूले माधुर्यं भवेत्, मम कर्मसु माधुर्यं नियतं भवेत्, मम मनसि माधुर्यं तिष्ठेत् इति अपि उक्तम्। एतत् माधुर्यं तदा एव स्थातुं शक्नोति यदा हृदयं वास्तवतः शुद्धं भवति। उपर्युक्तवर्णनात् स्पष्टं भवति यत् योगसम्बद्धा विचारधारा वेदेषु भिन्नरूपेण दृश्यन्ते । योगस्य साधकः स्वस्य अन्तःकरणस्य शुद्धिं कामयति, येन सः परमतत्त्वं प्राप्नुयात्। एतादृशी विचारधारा, एतादृशम् आचरणम्, एतादृशः व्यवहारः च न केवलं योगमार्गाय अनिवार्यः अपि तु अपरिहार्यः अपि अस्ति । संक्षेपेण उच्यते चेत् योगः विचार-आचरण-व्यवहार-शुद्धिः अस्ति, तस्मिंश्च मार्गे यः साधकः चरति सः योगी भवति। उपनिषत्सु योगः उपनिषत्सु योगः पतञ्जलियोगसूत्रात् किञ्चित् भिन्नतया वर्णितः अस्ति। मनुष्यस्य जीवनं जडस्य चैतन्यस्य च सम्मिश्रणमेव अस्ति। जडतत्त्वेन सह चेतनतत्त्वस्य आबन्धनत्वात् चेतनः आत्मानं विस्मृत्य जडस्वरूपे एव समाहितः भवति। अथ मानवचैतन्यं इन्द्रियाणां मनसा च वशीकृत्य बाह्यलोके प्रत्यभिज्ञानं प्राप्तुं प्रयतते। तत् चैतन्यस्य बहिर्मुखं रूपम् अस्ति। तत् चैतन्यं जीवनपर्यन्तं भोगान्वेषणे सक्रियं तिष्ठति, परन्तु कदाऽपि न तृप्तं भवति। तत् अस्थायि सुखं प्राप्नुयात् किन्तु तस्य कृते स्थायि सुखं दुर्लभं भवति। अस्मिन् मार्गे अग्रे गच्छन् सः अवगच्छति यत् अस्मिन् मार्गे सुखं नास्ति । तदा सः स्वातन्त्र्यस्य आवश्यकताम् अनुभवति। एषा स्वातन्त्र्यकामना तस्य अन्तर्मुखि-अवस्थायै साहाय्यं करोति । अनेन सुविचारेण तत् चैतन्यं शुद्धरूपेण सततं परिणमति। अन्ते तत् यदा पूर्णतया जागृतं, बोधितं च भवति, तदा तत् इन्द्रियाणां, मनसः च वशीकरणात् आत्मानं मुक्तं कर्तुम् इच्छति, तदर्थं च प्रयत्नान् कर्तुं आरभते। अस्मिन् मार्गे यदा सः जीवात्मा स्वस्य यथार्थं स्वरूपं जानाति, तदा सर्वे भेदाः, सर्वे विघ्नाः, सर्वाः समस्याः, सर्वाः अपूर्णताः च विलुप्ताः भवन्ति। अविच्छिन्नजगदा सह एकीभूत्वा परमानन्दमयः भवति । सम्बद्धाः लेखाः अष्टाङ्गयोगः योगस्य बाधकतत्त्वानि योगस्य साधकतत्त्वानि योगः उद्धरणानि योगदर्शनप्रवेशद्वारम् योगदर्शनम्

80607

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%20%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%B9%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%80

श्री कालहस्ती

श्री कालहस्ती भारतस्य आन्ध्रप्रदेशराज्यस्य तिरुपति जिले स्थितं पवित्रं नगरम् अस्ति । इदं नगरपालिका अस्ति । स्वर्णमुखी-नद्याः तटे स्थितस्य तिरुपतिनगरविकासप्राधिकरणस्य भागः अस्ति । श्रीकालहस्ती नगरे श्रीकालहस्ती मंदिर वर्तते । आन्ध्रप्रदेशस्य तीर्थक्षेत्राणि आन्ध्रप्रदेशस्य प्रेक्षणीयस्थानानि

80613

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B5-%E0%A4%85%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%A4%E0%A4%BE-%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%83

ध्यानाभाव-अतिसक्रियता-विकारः

ध्यानाभाव-अतिसक्रियता-विकारः तन्त्रिकाविकासविकारः अस्ति । कारणानि सः विकारः मस्तिष्कस्य न्यूनविकसितस्य अग्रभागस्य एवं डोपामिन्-सत्त्वस्य अभावस्य कारणात् अस्ति । लक्षणानि ध्यानस्य विकारः ध्यानाभावः धावन्तः विचाराः विस्तरेषु ध्यानं न दानम् समयप्रबन्धनसमस्याः (उदाहरणतया विलम्बशीलम्) प्रबलायाः अभिरुच्याः समये अतिकेन्द्रिता अतिसक्रियता (पुंसु सामान्यतः) आवेगात्मकता उत्तेजनस्य आवश्यकता (बाल्यकाले) अप्रमत्ततया क्रोधे वा वस्तोः नाशः (प्रायः) विद्रोहशीलता (प्रायः) विकासात्मकविलम्बाः उच्चा सर्जनशीलता (अपि तेन विकारेण संबद्धा) प्रज्ञायाः सहानुभूत्याः च उच्चं स्तरम् तेन पीडिताः ज्ञाताः जनाः लेओनार्दो दा विञ्चि (इटली-देशीयः आविष्कारकः कलाकारः शरीररचनाशास्त्री वस्तुकारः गणितज्ञः च) आल्बर्ट् ऐंष्टैन् (जर्मनी-देशीयः भौतिकज्ञः वैज्ञानिकः शान्तिवादी च) अलेक्ज़ाण्डर् ग्राहम् बेल् (संयुक्ताधिराज्य-देशीयः आविष्कारकः वैज्ञानिकः वाकचिकित्सकः संगीतकारः च) थामस् एडिसन् (आमेरिका-देशीयः व्यवसायी अभियन्ता आविष्कारकः च) वॉल्ट् डिस्नी (आमेरिका-देशीयः चलचीत्रनिर्माता) एमा वॉट्सन् (संयुक्ताधिराज्य-देशीया अभिनेत्री सक्रियतावादिनी च) मैकल् जॉर्डन् (आमेरिका-देशीयः क्रीडकः) दृश्यताम् अपि पार्श्वचिन्तनम् भावना ध्यानम् मनोविज्ञानम्

80743

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%AA%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%B7%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A5%81%20%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%97%E0%A4%83

उपनिषत्सु योगः

उपनिषत्सु योगः पतञ्जलियोगसूत्रात् किञ्चित् भिन्नतया वर्णितः अस्ति। मनुष्यस्य जीवनं जडस्य चैतन्यस्य च सम्मिश्रणमेव अस्ति। जडतत्त्वेन सह चेतनतत्त्वस्य आबन्धनत्वात् चेतनः आत्मानं विस्मृत्य जडस्वरूपे एव समाहितः भवति। अथ मानवचैतन्यं इन्द्रियाणां मनसा च वशीकृत्य बाह्यलोके प्रत्यभिज्ञानं प्राप्तुं प्रयतते। तत् चैतन्यस्य बहिर्मुखं रूपम् अस्ति। तत् चैतन्यं जीवनपर्यन्तं भोगान्वेषणे सक्रियं तिष्ठति, परन्तु कदाऽपि न तृप्तं भवति। तत् अस्थायि सुखं प्राप्नुयात् किन्तु तस्य कृते स्थायि सुखं दुर्लभं भवति। अस्मिन् मार्गे अग्रे गच्छन् सः अवगच्छति यत् अस्मिन् मार्गे सुखं नास्ति । तदा सः स्वातन्त्र्यस्य आवश्यकताम् अनुभवति। एषा स्वातन्त्र्यकामना तस्य अन्तर्मुखि-अवस्थायै साहाय्यं करोति । अनेन सुविचारेण तत् चैतन्यं शुद्धरूपेण सततं परिणमति। अन्ते तत् यदा पूर्णतया जागृतं, बोधितं च भवति, तदा तत् इन्द्रियाणां, मनसः च वशीकरणात् आत्मानं मुक्तं कर्तुम् इच्छति, तदर्थं च प्रयत्नान् कर्तुं आरभते। अस्मिन् मार्गे यदा सः जीवात्मा स्वस्य यथार्थं स्वरूपं जानाति, तदा सर्वे भेदाः, सर्वे विघ्नाः, सर्वाः समस्याः, सर्वाः अपूर्णताः च विलुप्ताः भवन्ति। अविच्छिन्नजगदा सह एकीभूत्वा परमानन्दमयः भवति । उपनिषदां सारः अपि अस्ति यत्, मानवीयं चैतन्यं स्वस्य शुद्धं रूपं स्वस्य ब्रह्मरूपं प्राप्नुयात्। उपनिषदश्च वेदान्त इति वेदान्तभाग इत्यर्थः । उपनिषदः अर्थः उप समीपं निषीदति प्राप्नोति - इति उपनिषद् अर्थात् येन परमसमीपभूतं ब्रह्म ज्ञायते, अथवा आत्मनः सामीप्यप्रदातृ ज्ञानम् उत दर्शनम्। उपनिषदः ऋषयः यदा आत्मानं पश्यन्ति, तदा अहं ब्रह्मास्मि इति अनुभवन्ति। यदा ते एव ऋषयः अन्यान् मनुष्यान् पश्यन्ति, तदा तेषु अपि ब्रह्म दृष्ट्वा वदन्ति – तत्त्वमसि - अर्थात् सः (ईश्वरः), त्वं (जीवः), असि। ईश्वरस्य भागः जीवे एव अस्ति इत्यर्थः । यदा चितिशक्तिः कषायमुक्ता भवति, तदा तस्याः आत्मा परमशक्तौ विलीयते। यावद् आत्मा बन्धे तिष्ठति, तावत् जीवात्मत्वेन तिष्ठति, बन्धनविमुक्तौ परमात्मा भवति। अतः यदा आत्मा शुद्धः प्रबुद्धः मुक्तश्च भवति, तदा परमेण सह विलीयते। अत एव उक्तमस्ति यत्, तत् तत्त्वम् उत एषा परमा सत्ता एव अस्माकम् आत्मा अस्ति इति। उपनिषद्भिः मनुष्येषु ब्रह्मचैतन्यं प्रबोधयितुं प्रयत्नः कृतः। यदि एवं भवति तर्हि मनुष्याणां भेदः नाशयितुं शक्यते । यदा सर्वे समानब्रह्मरूपाः सन्ति, तर्हि भेदः न भवितुमर्हति। अथ न कश्चित् उच्चः न कश्चित् नीचः, न जातिभेदः, न वर्णभेदः अन्यः प्रकारः वा। आत्मनः स्तरे यदा सर्वे एकाः भवन्ति तदा बाह्यभेदस्य मूल्यं न भवति इति भावः । अज्ञानिने सर्वे भेदाः सन्ति, परन्तु सर्वमपि अविच्छिन्नं ज्ञानिने भवति। इदमपि सत्यमस्ति यत् सत्य-ज्ञान-प्राप्तिः, तस्य सत्यज्ञानस्य अनुभवकरणं, सर्वेभ्यः सरलं न भवति। आम्‌! यः अभेदं प्राप्तवान्, स तत्त्वतः ज्ञानी, स एव पूर्णः अस्ति। उपनिषदां मुख्यविषयः ब्रह्म अर्थात् परमात्मा अस्ति। श्वेताश्वरोपनिषदि सः अनादिः, महान् च मतः। बृहदारण्यकोपनिषदि विभुः सर्वान्तर्यमी, स्वयंज्योतिः च उक्तः। कथोपनिषदि ध्रुवः अर्थात् अमरः इति मन्यते । अस्मात् स्पष्टं भवति यत्, तत् ब्रह्म सर्वेभ्यः बहुलक्षणेभ्यः भिन्नः अस्ति। उपनिषदां लक्ष्यम् आत्मनं विद्धिः इति अस्ति। ईशावास्योपनिषदि आत्मज्ञानम् एव विद्या उक्ता, शेषं सर्वमपि अविद्या इति मतम् । अज्ञानात् लौकिकसुखानि प्राप्यन्ते चेदपि अलौकिकं वास्तविकं च सुखं केवलं ज्ञानद्वारा एव लभ्यते। एतादृशः पुरुषः सर्वकल्याणेन सह परकल्याणमपि कर्तुं शक्नोति। कथोपनिषदि उक्तं यत् एतत् नित्यं ज्ञानम् अस्ति यत्, आत्मा न जायते न म्रियते, न स्वयम् कस्मात् अपि सृज्यते न कश्चित् तस्मात् सृज्यते। न कस्यचित् कार्यं न कारणम् इत्यर्थः। अजातं नित्यं शाश्वतं प्राचीनं च अर्थात् क्षयवृद्धिरहितम् अस्ति तत् तत्त्वम्। शरीरस्य विनाशेऽपि न नश्यति । न केनचित् हतः अर्थात् अमरः। अपि च अशरीरः स आत्मा। अत एव नित्यः अचलः च । शरीरम् आत्मनः गतेः साधनम् अस्ति, एतस्य उपयोगकर्ता एतस्मात् भिन्नः अस्ति। तस्मादात्मतत्त्वं प्राप्तुं तस्य अस्तित्वस्य दृढनिश्चयः आवश्यकः, ततश्च तद्भावेन सः प्राप्तव्यः। प्रश्नोपनिषदि तस्य ईश्वरस्य द्वितीयं रूपं ऊ स्वीकृतम् अस्ति।  अत एव परब्रह्म इति। तस्य प्रत्यक्षं विराट्-स्वरूपम् अपरब्रह्म अस्ति। ॐ कारस्य जपः, स्मरणं, चिन्तनं कृत्वा तस्य माध्यमेन स्वस्य इष्टस्य अनुष्ठानस्य विज्ञानसम्पन्नः पुरुषः तं प्राप्नोति। अतः तत् आत्मातत्त्वं, तत् ब्रह्म ज्ञातुं च अनेकाः पद्धतयः भवितुम् अर्हन्ति, परन्तु ॐ माध्यमेन तत् ज्ञातुं सुलभं दृश्यते। =विभिन्नोपनिषत्सु योगः उपनिषत्सु योगविषये विकीर्णविमर्शाः सन्ति, यस्य परमं लक्ष्यं परमब्रह्मस्य साक्षात्कारः, मोक्षप्राप्तिः च वर्तते। अतः विभिन्नोपनिषदः न्यूनाधिकसादृश्यं गृहीत्वा स्वदृष्टिकोणात् योगस्य व्याख्यां कुर्वन्ति। समुद्रात् मौतिक-प्रापणं सुलभं कार्यं न भवति, तथापि कासुचित् प्रमुखासु उपनिषत्सु योगसम्बद्धानां चर्चानां सारांशं दातुं प्रयत्नः कृतः अस्ति। बृहदारण्यकपनिषदि उक्तं यत् आत्मा वा अरे द्रष्टव्यः श्रोतव्यो मन्तव्यो निदिध्यासितव्यः – आत्मा द्रष्टव्यः श्रोतव्यः ध्यातव्यः निदिध्यासितव्यः च। योगतत्त्वोपनिषदि ज्ञानं योगः च मोक्षप्राप्त्यर्थं आवश्यकं मन्यते । योगशिक्षोपनिषदि उक्तमस्ति यत् – योगहीनं कथं ज्ञानं मोक्षदं भवतीह भोः । योगोऽपि ज्ञानहीनस्तु न क्षमो मोक्षकर्मणि ॥ १३॥   योगं विना ज्ञानं ध्रुव-मोक्षदं न भवितुम् अर्हति, तथैव केवलं ज्ञानं विना योगः अपि मोक्षं दातुं असमर्थः भवति। योगस्य चत्वारः प्रकाराः निर्दिष्टाः सन्ति।  मन्त्रयोगः, लययोगः, हठयोगः, राजयोगः च। एतदतिरिक्तम् अष्टाङ्गयोगस्य विस्तृतं वर्णनं वर्तते । योगशिखोपनिषदि उक्तं यत् मन्त्रः, लयः, हठः, राजयोगः च यथाक्रमेण चतस्रः भूमिकाः सन्ति इति। चतुर्णां योगः एव चतुर्विधयोगः उच्यते, यः महायोगः इति कथ्यते। राज-वालुकायोः संयोगः राजयोगः इति कथ्यते। प्राणापनयोः समत्वं योगचतुष्टयम् इति कथ्यते। अमृतबिन्दोपनिषदि योगस्य षट्भागानां वर्णनं भवति – प्रत्याहारः, ध्यानं, प्राणायामः, धारणा, तर्कः, समाधियोगः च । एषा उपनिषद् कथयति यत्, विषयासक्तं मनः बन्धनहेतु, निर्विषयं मनः च मुक्तिहेतु भवति इति। आसनं, प्राणायामः, प्रत्याहारः, धरणा, ध्यानं, समाधिः च इत्यादीनां क्षुरिकोपनिषदि वर्णनं प्राप्यते। तेजोबिन्दूपनिषदि यमस्य, नियमस्य, त्यागस्य, मौनस्य, देशस्य, कालस्य, आसनस्य, मूलबन्धस्य, देहसाम्यस्य, दृक्स्थितेः, प्राणसंयमस्य, प्रत्याहारस्य, धारणायाः, आत्मध्यानस्य, समाधेः च वर्णनं कृतम् अस्ति । यमविषये उक्तमस्ति यत्, सर्वं ब्रह्म एव अस्ति, अनेन ज्ञानेन एव इन्द्रियाणां निरोधः एव समः अस्ति। अतः एतस्यैव अभ्यासः कर्तव्यः। कठोपनिषद् कथयति – तां योगमिति मन्यन्ते स्थिरामिन्द्रियधारणाम्‌। अप्रमत्तस्तदा भवति योगो हि प्रभवाप्ययौ ॥ इन्द्रियाणां स्थिरप्रतीतिः योग इत्यर्थः।   अनेन साधनेन मुमुक्षुः अमत्तः भवति, तस्य च योगः इष्टोत्पादकः, अनिष्टनिवारकः च भवति। त्रिशिखब्राह्मणोपनिषदि कर्मयोगस्य ज्ञानयोगस्य च वर्णनम् अस्ति। विहितकर्मसु एतस्याः बुद्ध्याः विद्यता एव कर्तव्यकर्म अस्ति। मनसः एतादृशं नित्यबन्धनं योगः अस्ति, श्रेयसि चित्तस्य सर्वदा बन्धनं ज्ञानयोगः अस्ति, यः सर्वसिद्धिं, मङ्गलं च प्रयच्छति। अष्टाङ्गयोगोऽपि अस्मिन् उपनिषदि वर्णितः अस्ति। जाबालदर्शनोपनिषद् अष्टांगयोगस्य किञ्चित् भिन्नं वर्णनं करोति। अतः एतयोः उपनिषदोः योगाङ्गाष्टौ उल्लिखितौ, तयोः संक्षेपेण वर्णनं कृतमस्ति। यमः उपनिषत्सु यमानां सङ्ख्या नव इति उल्लिखिता अस्ति – अहिंसा, अस्तेयः, ब्रह्मचर्यं, दया, आर्जवः (सरलता), क्षमा, धृतिः, परिमित-आहारः, शौचः च। अहिंसा शरीरेण, मनसा, वाक्भिः च कस्यचित् किमपि प्रकारस्य पीडनं, तस्य जीवनस्य विच्छेदनं, वास्तविकहिंसा मन्यते। एतस्मात् परं हिंसा न विद्यते । अतः आत्मा सर्वत्र व्याप्तः। तस्य शस्त्रादिना छेदनं, हस्तेन ग्रहणञ्च न भवितुम् अर्हति। एतत्प्रकारा बुद्धिः श्रेष्ठा अहिंसायुक्ता इति मन्यते । सत्यम् नेत्रादिभिः इन्द्रियैः दृष्ट-श्रुत-घ्राण-अवगतानां विषयाणां तद्रूपेण वाचा उत चिह्नद्वारा प्रकटनं सत्यं भवति। अस्मात् परं सत्यप्रकारं नास्ति । सर्वमपि सत्यरूपः परमेश्वरः एव अस्ति। अतः ईश्वरं विना अन्यत् सत्यं नास्ति, एवं चिन्तनं श्रेष्ठं सत्यं मन्यते। अस्तेयः अपरस्य रत्नसुवर्णादिकं प्रति मनसः अलोभ एव अस्तेयः। मनसि सर्वदा लोभस्य अनाश्रयत्वम् अस्तेयत्वम्। एतदतिरिक्तं जगतः सर्वेभ्यः व्यवहारेभ्यः अनात्म-बुद्धिं धारयित्वा तेभ्यः आत्मानः दूरे स्थापनस्य भावः अपि अस्तेयः कथ्यते। ब्रह्मचर्यम् मनोवाच्छरीरेभ्यः कामवासनायाः त्यागः अथवा कामक्रोधादि-सन्तापस्य जनकस्य मनसः सर्वदा पमत्मात्नः चिन्तने लयः हि सर्वोत्तमं ब्रह्मचर्यम् उच्यते। दया सर्वान् जीवान् स्वात्मत्वेन मत्वा मनसा, वाचा, कर्मणा च तेषां प्रति आत्मीयभावं कृत्वा तेषां दुःखानि दूरीकर्तुं प्रयत्नः करणीयः। आर्जवः सरलता एव आर्जवः उच्यते। अत एव सर्वेषां समानरूपेण दर्शनम् एव सरलता उच्यते। धृति धृतिः अर्थात् धैर्यम्। अतः आत्मतत्त्वं सर्वदा स्वीकरणं, न तत् तत्त्वं स्वस्मात् भिन्नं स्वीकरणम्, अस्मात् भावात् अविचलता ही धृतिः भवति। परिमित-आहारः योगमार्गानुसारम् आहारग्रहणम् एव परिमित-आहारः उच्यते। शौचम् मृदादिभ्यः शरीरस्य मलस्य निष्कासनं,  सद्भावेन मनसश्च शुद्धिः शौचः उच्यते। एतदतिरिक्तम् अहं विशुद्धः आत्मा अस्मि – इति विशुद्धः शौचः भवति। एतेषां यमानाम् अनुसरणं साधनामार्गं सुलभं करोति। उपनिषदः कथयन्ति यत्, ज्ञानरूपामृतेन तृप्ताय, कृतार्थाय च योगिने किमपि कर्तव्यं न विद्यते। अत एव साधकः सर्वविधप्रयत्नान् कृत्वा अहिंसादि-साधनैः अनुभवात्मक-ज्ञानं प्राप्य आत्मानम् अविनाशिनं ब्रह्मरूपं स्वीकुर्यात्। अस्मात् स्पष्टं भवति यत् वास्तविकं सत्यं व्यवहारे गृहीत्वा एव साधयितुं शक्यते इति। नियमः उपनिषदः तान् नियमान् विधीयन्ते येषु तपः, सन्तोषः, आस्तिकता, दानम्, ईश्वरपूजा, सिद्धान्तश्रवणम्, लज्जा, मतिः, (वैदिकशिक्षां प्रति निरपेक्षभक्तिः) जपः च सन्ति। तपः तपः इत्यर्थः तपनम् । उपवासद्वारा शरीरस्य दुग्धविच्छेदनं, मोक्ष-आत्म-बन्धन-आदि-ध्यानं तपः । सन्तोषः कर्मानुगुणं देवेच्छया वा यत्किमपि लभते तेषु सर्वदा प्रसन्नता भवेत् इत्येव सतोषः उच्यते। एतदतिरिक्तं सर्वत्र अनासक्तिः, ब्रह्मादिदेवलोकसुखेभ्यः वैराग्यं च तस्मिन् स्वाभाविकप्रसन्नता एव उत्तमसन्तोषः मन्यते। आस्तिकता वेदानुसारं धर्मे दृढविश्वासः आसिक्ता उच्यते। दानम् दुःखे, सन्तापे, क्लेशे च पतिताय वेदज्ञाय आवश्यकतानुसारं साहाय्यम् एव दानम् उच्यते। ईश्वरपूजना रागादिभ्यः शुद्धं हृदयम्, असत्यादिभ्यः अदूषिता वाणी, हिंसा-रहितं कर्म च ईश्वर-पूजनम् उच्यते। सिद्धान्तश्रवणम् आनन्दरूपः परमेश्वरस्वरूपः एव आत्मा अस्ति इति सिद्धान्तस्य पौनःपुन्येन श्रवणमेव सिद्धान्तश्रवणम् अस्ति। लज्जा आत्मनः गुणान् पुनः पुनः श्रुत्वा वैदिक-लौकिक-मार्गयोः कृते उक्तानां निन्दितमार्गाणां क्रियान्वये सङ्कोचः एव लज्जा उच्यते। मतिः – सम्पूर्ण-वैदिक-उपदेशेषु श्रद्धा एव मतिः उच्यते। जपः – वेदोक्तरीत्या पौनःपुन्येन मन्त्रपाठः एव जपः उच्यते। एतदतिरिक्तं अन्येषु धर्मग्रन्थेषु मनसः प्रवृत्तीनां निरन्तरता अपि जपस्य सूचकं भवति। एतदतिरिक्तं मनसः धर्मग्रन्थेषु पुनः पुनः चिन्तनम् अपि जपः उच्यते। वाचिकजपात् मानसिकजपः श्रेष्ठतरः इति मन्यते । व्रतम् विशेषपर्वणि उपवासः अथवा कस्याऽपि नियमस्य पालनं व्रतं भवति। समाधि-प्राप्त्यर्थं नियमानाम् अनुसरणम् अपि महत्त्वपूर्णां भूमिकां निर्वहति इति स्पष्टम् । आसन उपनिषत्सु नव आसनानि वर्णितानि सन्ति - स्वस्तिकासनम्, गोमुखासनम्, पद्मासनम्, वीरासनम्, सिंहासनम्, भद्रासनम्, मुक्तासनम्, मयूरासनम्, सुखासनम् एतेषाम् आसनानां विधिः, लाभः च उपनिषत्सु निर्दिष्टः अस्ति। त्रिशिखिबाह्मणोपनिषदि एतेषाम् आसनानाम् अतिरिक्तानाम् आसनानाम् अपि वर्णनं प्राप्यते। यथा - योगासनम् बद्धपद्मासनम्, कुक्कुटासनम्, उत्तानकुर्मकम्, धनुरासनम् सिद्धासनम्, मत्स्यासनम् पश्चिमोत्तनासनम्। प्राणायामः प्रणवमयाय प्राणायामाय अकारे पुरकस्य, उकारे कुम्भकस्य, मकरे च रेचकस्य प्रावधानं वर्णितम् अस्ति। प्राणायामस्य विधेः वर्णनकाले उक्तम् अस्ति यत्, इडानाड्याः प्राणवायोः शनैः शनैः पूरकेण उदरपूर्णतां यावत् पूरयित्वा षोडशमात्राभ्यः विशिष्टस्य अकारस्य चिन्तनं करणीयं भवति। तदनन्तरं किञ्चित्कालं उदरे पूरितं वायुं धारयित्वा चतुःषष्टिमात्राः यावत् विशिष्टरूपस्य उकारस्य चिन्तनं करणीयम् । अथ द्वात्रिंशत्मात्राः यावत् विशिष्टस्य मकारस्य चिन्तनं कृत्वा पिङ्गलानाडीद्वारा शनैः शनैः रेचकं कर्तव्यं भवति। ततः स एव क्रमः पिङ्गलानाडीतः पुनः पुनः कर्तव्यः। षड्मासान् यावत् एतेषाम् अभ्यासेन नरः बुद्धिमान् भवति। एकवर्षपर्यन्तं नित्यम् अभ्यासेन ब्रह्मणः साक्षात्कारः भवति। यः जनः योगाभ्यासं कुर्वन् सदा धर्मानुसरणं कर्तुं सज्जः भवति, सः प्राणायामद्वारा एव मुक्तः भवति। त्रिशिखिब्राह्मणोपनिषदि कुम्भकस्य नाडीशोधनस्य च चर्चा कृता अस्ति। प्राणायामस्य तिस्रः श्रेण्यः वर्णिताः । प्रस्वेद-जनकः प्राणायामः अधमः प्राणायामः उक्तः अस्ति। यदि प्राणायामकाले शरीरे स्पन्दनं भवति, तर्हि मध्यमश्रेणीप्राणायामः भवति। यदि प्राणायामं कुर्वन् शरीरम् उत्तिष्ठति इव दृश्यते, तर्हि उच्चश्रेण्याः प्राणायामः कथ्यते। अतः प्राणायामस्य अभ्यासकाले यावत् एनाम् अवस्थां न प्राप्नोति, तावत् अनुवर्तनीयः भवति। उक्तदशायाः प्राप्तौ विद्वान् सुखी भवति। प्राणायामः चित्तं शुद्धं करोति, ततः शुद्धे चित्ते शुद्धात्मतत्त्वस्य साक्षात्कारः भवति। प्राणायामेन रोगचिकित्सा अपि सम्भवते। उभयोः सन्ध्ययोः अथवा प्रातः, मध्याह्ने च वायुना उदरं पूरयतु, नासिकयाः अग्रभागे, ऩाभ्याः मध्यभागे, पादयोः अङ्गुष्ठे च तं वायुं धारयित्वा सर्वेभ्यः रोगेभ्यः मुक्तिः लभते। पादयोः अङ्गुष्ठे वायुं धारयित्वा शरीरे लाघवः अनुभूयते। जिह्वातः वायुम् आकृष्य श्रान्ततायाः, ज्लवनाच्च मुक्तिः लभते। तदतिरिक्तं जिह्वामूलभागे, अज्ञाचक्रे, नेत्रयोः, कर्णयोः, नाभौ, शिरादिषु च वायोः धारणेन तत्स्थानसम्बद्धाः रोगाः नश्यन्ते। तथैव वयोः मूलाधारे धारणेन कुण्डलिनीजागरणं भवति। अनेन अभ्यासेन वायौ आधिपत्यं स्थापयितुं शक्यते। अतः प्राणायामस्य अभ्यासेन सर्वव्याधिभ्यः मुक्तिः भवति । लक्ष्युपनिषदि उक्तं यत् पुरकद्वारा प्रणवस्य विषये विविधप्रकारेण लीनाः योगिनः जीवरूपेण आत्मानं साक्षात्कारं कुर्वन्ति। एतदतिरिक्तं प्राणायामस्य अन्तर्गतं सुषुम्णानाडीषु प्रणवस्य विशुद्धः अनाहतनादः श्रोतुं शक्यते। अस्मात् स्पष्टं भवति यत्, प्राणायामः न केवलं रोगमुक्तिं ददाति, अपि तु शुद्धचेतनात्मनः अपि साक्षात्कारं कारयितुं शक्यते। कुम्भकस्य, नाडीशोधन-प्राणायामस्य च चर्चा त्रिशिखिब्राह्मणोपनिषदि कृता अस्ति। प्रत्याहारः   प्रत्यहारः अर्थात् प्रति + आहारः अर्थात् विपरीत आहारः। इन्द्रियाणां स्वविषयेभ्यः विमुखीकरणं प्रत्याहारः उच्यते। प्रत्याहारस्य अनेकाः प्रकाराः सन्ति । उपनिषदः कथयन्ति यत्, विषयेषु विचर्यमाणानाम् इन्द्रियाणां बलात् निवृत्तेः प्रयत्नः प्रत्याहारः उच्यते। ब्रह्मणि चित्तस्य एकाग्रता प्रत्याहारः उच्यते। स्वस्य सर्वकर्माणां परमेश्वराय समर्पणम् एव प्रत्याहारः उच्यते। निर्द्वन्द्वे, निर्विकल्पे च आत्मनि स्वस्य स्थापनम् एव प्रत्याहारः उच्यते। सारत्वेन वक्तुं शक्यते यत्, इन्द्रियाणां बहिस्तात् अन्तः प्रत्यावर्तनं कृत्वा मोक्षदायिषु आश्रयेषु केन्द्रीकरणम् एव प्रत्याहारः उच्यते। प्रत्याहारं कुर्वतः साधकस्य किमपि दुर्लभं नास्ति अर्थात् सर्वं सुलभं भवति इति प्रत्याहारस्य परिणामाः उक्ताः।  त्रिशिखिब्राह्मणोपनिषदि प्रत्याहारस्य अष्टादश मर्मस्थानानि उक्तानि सन्ति – पादाङ्गुष्ठः, गुल्फः, जङ्घामध्यः, ऊरुमध्यः, ऊरुमूलं, पायुः, हृदयं, लिंगं, देहमध्यः, नाभिः, गल्ककर्पूरः, तालुमूलं, घ्राणमूलं, नेत्रमण्डलं, भ्रूमध्यः, ललाटम्, ऊर्ध्वमूलम्, जानुद्वयं, करमूलं च। धारणा धारणाकरणम्। धारणायाः विधिः निरूपिता अस्ति यत्, पञ्चत्त्तवेन निर्मिते शरीरे क्रमशः बाह्यानां तत्त्वानां धारणा करणीया भवति। यथा – आकाशः, वायुः, अग्निः, जलं, पृथ्वी। ततः हं, पं, रं, वं, लं बीजमन्त्राणाम् उच्चारणं करणीयं भवति। एषा धारणा श्रेष्ठा, सर्वपापेभ्यः मुक्तिप्रदायिनी च उक्ता अस्ति। शरीरे पादात् जानुपर्यन्तं पृथिवीतत्त्वस्य, जानुतः गुदापर्यन्तं जलतत्त्वस्य, गुदायाः हृदयपर्यन्तं अग्नितत्त्वस्य, हृदयात् भ्रूमध्यं यावत् वायोः, भ्रूमध्यात् मस्तिष्कं यावत् आशकस्य च स्थानम् उक्तम् अस्ति। मस्तिष्कस्य भागः आकाशतत्त्वस्य भवति। एतेषु क्रमशः ब्रह्मणः, विष्णोः, शिवस्य च धारणा करणीया भवति। तदतिरिक्तं बोधमयस्य, आनन्दमयस्य, कल्याणस्वरूपस्य च परमात्मनः प्रतिदिनं धारणा करणीया भवति। अनेन सर्वपापेभ्यः मुक्तिः प्राप्यते। त्रिशिखब्राह्मणोपनिषदि पञ्चभौतिकशरीरस्य पञ्चभूतेषु उत पञ्चभूतयुक्तस्य मनसः धारणा एव उक्ता अस्ति, या संसारतारिणी उक्ता अस्ति। ध्यानम् ­ एकालम्बने चित्तस्य सघना एकाग्रता एव ध्यानम् उच्यते। ध्यानं लौकिकबन्धननाशकं प्रकीर्तितम् । अहं परब्रह्म परमात्मा इति बुद्धौ निर्णयं कृत्वा निर्विशेषस्य ध्यानं मोक्षप्राप्त्यर्थं सहायकं भवति। ध्यानाभ्यासी ब्रह्मणः विशेषं ज्ञानं लभते इति न संशयः। श्वेताश्वतरोपनिषद् वदति यत्, ॐ कारस्य जपः, तस्य अर्थस्वरूपस्य परमात्मनः ध्यानं करणीयं भवति इति।  परमात्मनः निरन्तरं ध्यानं कुर्वन् यदा साधकः तं जानाति, तदा सर्वे बन्धाः, सर्वे क्लेशाः च विलुप्ताः भवन्ति। शरीरनाशे सति सः स्वर्गलोकस्य सर्वान् ऐश्वर्यात् त्यक्त्वा सर्वथा आप्तकामः अर्थात् पूर्णकामः भवति। यथा –   ज्ञात्वा देवं सर्वपाशापहानिः क्षीणैः क्लैशैर्जन्ममृत्युप्रहाणिः। तस्याभिध्यानात्तृतीयं देहभेदे विश्वैश्वर्यं केवल आप्तकामः॥ एवं ईश्वरस्य ध्यानेन साधकः पूर्णकामः भवति। त्रिशिखब्राह्मणोपनिषदि परमपरमात्मनः वासुदेवस्य चिन्तनं ध्यानम् उक्तमस्ति। ध्यानस्य रूपद्वयं कथितम् अस्ति। यथा - सगुणं निर्गुणं च। समाधिः उपनिषदः कथयन्ति यत्, परमात्मनः, जीवात्मनः च एकतायाः विषये निश्चियात्मिकाः बुद्ध्याः उदयः एव समाधिः अस्ति। यदा परमात्मा स्वस्य आत्मरूपेण अनुभवः प्राप्यते, तदा सः परमात्मभावं प्राप्नोति। यदा साधकः स्वात्मानं परमात्मरूपं दृष्ट्वा सर्वं जगत् मायायाः विलास-मात्रं मन्यते, तदा परमानन्दं लभते सः। तात्पर्यम् अस्ति यत्, चेतना स्वस्य शुद्धं स्वरूपं प्राप्नोति चेत् सा मायायाः सर्वेभ्यः भ्रमेभ्यः विच्छन्ना भवति। तदा चेतना सर्वभ्यः बन्धेभ्यः मुक्ता भूत्वा स्वतन्त्रा भवति। स्वस्य स्वातन्त्र्य-स्वरूपे सा चेतना शुद्धा, बुद्धा, मुक्ता च भवति। सा अवस्था एव समाधिः अस्ति।   त्रिशिखब्राह्मणोपनिषदि उक्तमस्ति यत्, अहमेव परब्रह्म अस्मि, अहमे ब्रह्म अस्मि इति सम्यक् स्थितिं विद्धि, यस्यां वृत्तयः न भवन्ति। अनेन स्पष्टं भवति यत्, उपनिषत्सु आत्मत्त्वं, परमात्मतत्त्वम् उत ब्रह्मतत्त्वं सर्वोपरि स्वीकृतम् अस्ति। तस्य प्राप्तिः साधकस्य लक्ष्यं स्वीकृतम् अस्ति। एतस्य लक्ष्यस्य प्राप्त्यर्थं योगस्य विविधानि अङ्गानि व्याख्यातानि, विहितानि च सन्ति। अतः साधकः यथा यथा योगस्य उच्चतरशिखरं प्राप्तुं योगाङ्गानां यावदधिकम् उपयोगं करोति, तावदधिकं सः स्वस्य रूपस्य समीपं प्राप्स्यति। सम्बद्धाः लेखाः योगस्य इतिहासः योगः योगसूत्रम् हठयोगः सन्दर्भाः योगदर्शनम् उपनिषदः

80819

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%B6%20%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B6%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A0

अष्टादश महाशक्तिपीठ

अष्टादशमहाशक्तिपीठशाक्तानुसारं सतीदेव्याः १०८ शरीराङ्गाः पृथिव्यां पतिताः । पीठतन्त्रस्य मते एतेषु ५१ मुख्याः सक्तिपीठाः सन्ति । आदिशङ्कराचार्यः परिब्रजनस्य समये १८ सक्तिपीठेषु यात्रां कृतवान् । सः तान् महाशक्तिपीठः इति संज्ञापयति स्म | अष्टादशमहाशक्तिपीठस्तोत्रम् अष्टादशमहापीठे शङ्कराचार्यः स्तोत्रं लिखितवान्- शक्तिपीठ की सूची आदिशङ्करेण लिखिते अष्टादशमहाशक्तिपीठस्तोत्रे महाशक्तिपीठरूपेण उल्लिखितानां १८ शक्तिपेठानां सूची निम्नलिखितम् अस्ति : लङ्कायां शङ्करीदेवी श्रीलङ्कादेशे स्थिता शक्तिपीठः शङ्करी देवी इत्यनेन स्थापिता अस्ति । स रावणेन पूज्यते। रामायणस्य अनुसारं देवी पार्वती शिवात् प्रासादं याचितवान् । शिवः पुनः पुनः तं निवर्तयति परन्तु अन्ते तत् दातुं सहमतः भवति। विश्वकर्मा लङ्कायां स्वर्णमन्दिरं निर्मितवान् । रावणः शिवपार्वतीप्रवेशस्य अध्यक्षः । प्रतिफलस्वरूपं रावणः तेभ्यः प्रासादं याचितवान् । देवी आशीर्वादरूपेण दत्तवती। किन्तु रावणस्य अनुरोधेन सः शङ्करीरूपेण एव स्थितवान् । काञ्चिकापुरे कामाक्षी आदिशङ्कराचार्येन स्थापितेषु चतुर्षु आश्रमेषु काञ्चीपुरम् अन्यतमम् अस्ति । कामाक्षी अम्मन श्रीकुल के देवी। कामाक्षी धनुः पारधनुषः धनुषः बाणः। पाशः मायायाः प्रतीकः, अङ्कुशः मोक्षस्य प्रतीकः, पञ्चबन् पञ्च इन्द्रियाणां प्रतीकः, इक्कुधनुः मनसः प्रतीकः । प्रद्युम्ने शृङ्खला देवी अस्याः देव्याः स्थानं पश्चिमबङ्गस्य हुगलीमण्डलस्य पाण्डुआनगरे इति मन्यते । अत्र सतिस्य उदरं पतितम्। चामुण्डी क्रौञ्चपट्टन भारतस्य कर्णाटकराज्यस्य प्रमुखनगरात् मैसूरुतः श्रीचामुण्डेश्वरी मन्दिरं प्रायः १३ कि.मी दूरे अस्ति । उग्ररूपम् । देवी अष्टभुजा च सा च महिषं ताडयति। आलमपुरे जोगुलाम्बा तेलङ्गानाराज्यस्य तुङ्गभद्रनद्याः तटे आलमपुरनगरे जोगुलाम्बा सक्तिपीठः स्थितः अस्ति । देव्याः नाम जगुलम्बा अथवा योगुलम्बा । देवी भैरवः वालब्रह्मेश्वरः अस्ति। अत्र सतीयाः दन्ताः बहिः पतिताः इति विश्वासः अस्ति । अष्टादशमहाशक्तिपेठस्य अन्तर्भवति . श्रीशैले भ्रमरम्बिका देवीभ्रमरम्बा सक्तिपीठं मल्लिकार्जुनज्योतिर्लिंगं च आन्ध्रप्रदेशराज्यस्य कुर्नूलमण्डलस्य पर्वतप्रदेशेषु स्थितौ स्तः । श्रीशैलम् इत्यत्र स्थापितं 'माँ भ्रमरम्बा मन्दिरम्', माँ सती इत्यस्याः पवित्रेषु ५१ सक्तिपीठेषु अन्यतमम् अस्ति । अत्रैव मातुः सतिगर्भः पतितः इति विश्वासः अस्ति । अत्र माता भ्रारम्बिका अथवा भ्रारामम्बा देवी इति रूपेण पूज्यते या वस्तुतः माँ भ्रमरी अस्ति। शंबरानन्दभैरवरूपेण मल्लिकार्जुन इति ख्यातः तेन सह भगवान् शिवः उपविष्टः अस्ति। कोल्हापुरे महालक्ष्मी महालक्ष्मी इति देवी अत्र चण्डीयां मुख्यरहस्यरूपेण वर्णिता अस्ति | सा महाराष्ट्रे अम्बबाई इति नाम्ना अपि प्रसिद्धा अस्ति । 'लक्ष्मीविजय' 'कर्बिरक्षेत्रमाहात्म्य' इति पुस्तकेभ्यः ज्ञायते यत् प्राचीनकाले 'कोलासुर' नामकः राक्षसः आसीत् यस्य घोरशक्तिः आसीत् । सः देवीभक्तः आसीत् । देवानामपि दुर्जयः ऋषीभ्यः बहु कष्टप्रदः | अन्ते ते देवा भयभीताः सर्वे महाविष्णुमाश्रिताः | सः पूर्वमेव वरं प्राप्तवान् आसीत् यत् स्त्रीशक्तिं विना कोऽपि तं मारयितुं न शक्नोति। अतः भगवान् विष्णुः स्वस्य शक्तिं स्त्रीरूपेण प्रकटितवान् सा च महालक्ष्मी अस्ति। सिंहमारुह्य महादेवी कार्बीरनगरं प्राप्य तत्र कोलासुरनाम्ना राक्षसेन सह घोरं युद्धं कृतवती । अन्ते देवी हत्वा मोक्षं प्रयच्छति । मृत्योः पूर्वं असुरः देव्याः आश्रयम् आगतः, अतः सा देवी वरं याचयितुम् अपृच्छत् । स आह - 'मम नाम्ना अयं प्रदेशः भवतु' इति। भगवती 'तथास्तु' इति उक्त्वा तस्य जीवनं भगवति लीनम्। देवाः प्रसन्नाः अभवन् । भव्यं विजयोत्सवम् आचरितम् । देवाः तां देवीं स्तुवन् मुहुर्मुहुः | ततः परं देवी अस्मिन् स्थाने स्थापिता, 'कर्बिरक्षेत्र' इति नाम अपि 'कोलापुर' इति नाम्ना प्रसिद्धम् अभवत् । मुहुर्ये एकवीरा एकवीरा इति चतुर्भुजा भद्रकाली। देवी रेणुका इति अपि ज्ञायते । महाराष्ट्रे पुणा मण्डलस्य करला-गुहामध्ये स्थितं मन्दिरम्। एकवीरा आई उज्जैन्यङ महाकाली इति देवी हरसिद्धि देवी। एषा शक्तिपीठः शिवेन एव प्रबोधिता इति कथ्यते। देवी भैरव लम्बकर्ण या महाकालेश्वर ज्योतिर्लिंग . देवी सती अत्र पतिता। अत्र पुण्यसलीलशिप्रानद्याः तटे भैरवपर्वते महादेवः 'महाकाल' इति नाम्ना पूज्यते । तस्य मन्दिरस्य समीपे रुद्रसागरसायरः अस्ति । तस्याः तटे महाकालीदेव्याः पीठमन्दिरम् अस्ति । पीठिकायङ पुरुहुतिका ध्यानमन्त्रानुसारं देवी पुरुषहुतिका चतुर्भुज। चतुर्हस्तेषु परशुं बीजपूर्णं पुटं पद्मं अमृतकुम्भं च अस्ति । देवीमन्दिरं आन्ध्रप्रदेशस्य पिठापुरम्-नगरे स्थितम् अस्ति । दक्षिणहस्ते कुठारबीजपुटं वामहस्तस्य प्रतीकं वामहस्ते कमलं कलशं च दक्षिणाचारस्य प्रतीकं भवति । ओढ्यायाङ गिरिजादेवी जाजपुर में स्थित मन्दिर। सः बिर्जा इति अपि प्रसिद्धः । ध्यानमन्त्रस्य मते सः गणेशं, शिषणं, योनिं, नागं च शिरसि धारयति । महिषस्य वक्षःस्थलं विदारितं शूलं दक्षिणहस्ते धारयति। महिषस्य वक्षःस्थलात् द्रवितं रक्तं भूमौ प्रवहति । सः वामपादेन महिषं ताडयति। माणिकाङ दक्षवाटिके देवी मणिकाम्बा गोदावरी-नगरे स्थिता अस्ति । पीठतन्त्रानुसारं देव्याः सतीयाः वामगण्डः गोदावरीतीरे पतितः । देवी विश्वमातृका त् भैरव दण्डपाणी। गोण्डो गोदावरी विश्वस्तरीयः जलसम्पदः अस्ति । ४०. वामहस्तः राकिणी । भैरव वत्सनभस्त तत्र सिद्धिंसंशय: .. हरिक्षेत्रे कामरूपी कामरूपी कामाख्या देवी। अयं असम-राज्यस्य गौहाटी-नगरे स्थितः अस्ति । भगवतीसती इत्यस्याः योनिः (गर्भः) नीलाचलपर्वते पतितः इति भक्ताः मन्यन्ते, योनिः (गर्भः) कामाख्या देवी इति स्त्रियाः रूपं गृहीतवान् इति । योनि (गर्भः) इति स्थानं यत्र ९ मासान् यावत् गर्भस्य पोषणं भवति तथा च यस्मात् बालकः अस्मिन् जगति जन्म प्राप्नोति तथा च जगतः निर्माणस्य कारणं मन्यते भक्ताः अत्र आगच्छन्ति लोकमातुः पतितां योनिं (गर्भं) कामाख्यारूपेण पूजयित्वा सतीदेव्याः गर्भं जगतः सृष्टेः, पोषणस्य च कारणत्वेन पूजयन्ति। यथा बालः मानवमातुः योनितः (गर्भः) उत्पद्यते तथा जगत् कामाख्यदेव्याः सतीयाः योनितः (गर्भः) उत्पद्यते । प्रयागे माधबेश्वरी ललिता शक्तिपीठ, माधवेश्वरी शक्तिपीठ, प्रयाग अथवा इलाहाबाद स्थित। त्रिधा विभक्तम् अस्ति । सतीः अङ्गुली अत्र पतिता। जाल्याङ् वैष्णवीदेवी हिमाचलप्रदेशे जालामुखी अथवा अम्बिका(सिद्धिदा)देवीमन्दिरम् । देवी अत्र अग्निरूपा। न तु काश्मीरस्य वैष्णोदेवी । देवी चतुर्भुजा रक्तवर्णा। चतुरस्रहस्तेषु बाणपार्श्वे वर, अभयमुद्रा | गया मंगलगौरीका देवीमन्दिरं बिहारस्य गयानगरे स्थितम् अस्ति । देवी मंगलगौरी चतुर्भुज, सिंह सेना। माला त्रिशूलं बारामुद्रां च कमण्डलुः चतुःहस्तेषु । वाराणस्याङ् विशालाक्षी विशालाक्षी इत्यस्य अर्थः "सा (स्त्री) बृहदक्षिणी"), (देव्याः पार्वती /गौरी इत्यस्य रूपम्) वाराणसी , उत्तरप्रदेशस्य भारतस्य गङ्गायाः तटे मीरघाटे । सामान्यतया हिन्दुदेव्याः मातुः समर्पितं पवित्रतमं तीर्थं शक्तिपीठम् इति गण्यते । अष्टादशमहाशक्तिपेठस्य अन्तर्गतम् अस्ति . अत्र देव्या कर्णसहितः कुण्डलः पतितः। कश्मीरेषु सरस्वती ध्यानमन्त्रस्य मते शारदादेवी षड्भुजसिंहसेना अस्ति । सर्वप्राप्तिप्रदाता यः शारदा । तस्य त्रिनेत्रं, पूर्णिमा इव उज्ज्वलं मुखम्; तस्य षट् उज्ज्वलहस्तेषु शूलं (शक्तिशस्त्रम्), धनुः, बाणः, घण्टाः, अमृतस्य घटः; रत्नयुक्तं च कुम्भम् । शार्दा शिलायां निहितहासदेवी त्रिलोकजननी सूर्याग्निलोचना षड्भुजः सर्वशक्तिमान् रूपम्। नमो भगवत्यै या साधवभक्त्या लभ्यते।। सिंहासनस्थः शारदा शीघ्रमेव इष्टं फलं पूरयतु ! अधिकं पश्यन्तु शक्तिपीठः बिर्जा शारदा भ्रमरम्बा सन्दर्भः 2: http://www.blog.vedicfolks.com/अष्ट -दास-शक्ति-पीठ-महा-यज्ञ/ 4: कामाख्या देवी <ref> https://www.boldsky.com/yoga-spirituality/faith-mysticism/2014/ambubasi- जद-माता-पृथिवी-मासिकधर्म-041120.html </ref ५: बिर्जा सक्तिपीठः शक्तिपीठानि दुर्गा अपरीशीलितानुवादयुतानि पृष्ठानि

80852

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%B6%20%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A5

विश्वेश तीर्थ

श्रीश्रीविश्वेशथीर्थः ( अप्रैल २७, १९३१ तः २९ दिसम्बर २०१९) उडुपी-नगरस्य अष्टमठेषु अन्यतमस्य पेजावरामठस्य प्रमुखः सन्यासी आसीत्, यः देशस्य श्रेष्ठयतिषु अन्यतमः वरिष्ठविद्वान् इति प्रसिद्धः आसीत्, समाजसेतनरता, वैराग्यमूर्तिः, महामेधावी चासीत् | जन्म                       २५ एप्रिल् १९३१ रामकुञ्ज, उडुपि मृत्यु                      २९ डिसेम्बर २०१९ (आयु ८८)                                       पेजवर मठ, उडुपी जन्मनाम                            वेङ्कटारामण सम्मानः                           यतिकुलचक्रवर्ती संस्थापकः                        पूर्णप्रज्ञविद्यापीठम् गुरुः                    श्री विश्वमान्य तीर्थ स्वामीजी दर्शनशास्त्र                            द्वैत वेदान्त पुरस्कारः                            पद्मविभूषण पूर्वाश्रमे उडुपीतः १२० कि.मी दूरे सुब्रह्मण्यस्य समीपे एकः ग्रामः । पवित्रं स्थानं यत्र आचार्य माध्वः चरति स्म। नाम रामकुञ्जः । बहवः जनाः न जानन्ति यत् तेषां नाम श्रुतं वा। एतादृशः अज्ञातः ग्रामः। एतादृशे ग्रामे १९३१ तमस्य वर्षस्य एप्रिल-मासस्य २७ दिनाङ्के पेजा-मठाधीशस्य श्रीविश्वेश-थीर्थस्य श्रीपदरुस्य जन्म अभवत् । पिता नारायणाचार्य, माता कमलम्मा। द्वितीयः पुत्रः जातः तस्य नाम 'वेङ्कटरमणः' इति । प्रजापतिसंवत्सरस्य वैसाखा शुद्धदशमी सोमवासरे वेङ्कटरमणस्य शुभं जन्म अभवत्। सः प्राथमिकशिक्षा रामकुञ्जग्रामे संस्कृतप्राथमिकविद्यालये अवाप्तवान् । सः सप्तमे वर्षे गायत्रीयाः उपदेशं प्राप्तवान् । वेदमाता वटोः अधरे विलपत्। उपनयनात् पूर्वं बालकः अपि षड्वर्षाणाम् आसीत् । लीलायुषः । पिता माता च पुत्रं उडुप्यां आहूतवान्। तस्मिन् समये पेजावरा मठस्य पर्यायः अभवत् । वेङ्कटरमन पेजावरा मठस्य स्वामिनः श्रीकृष्णस्य पूजां रुचिपूर्वकं पश्यति स्म। किञ्चित् अन्तः आकर्षणम् आगतं बालकस्य : किं अहमपि एवं कृष्णं पूजयितुं शक्नोमि ? इति | पर्यायस्य अवधिः समाप्तः। ततः पेजावरस्य मठाधीशः श्रीविश्वमान्य तीर्थः यात्रां कर्तुं प्रस्थितवान्। मार्गे हाम्पे प्राप्तः। तस्य संकल्पः व्यासतीर्थस्य जन्मस्थले हम्प्यां दृढः अभवत् । सः वेङ्कटरमणं अविलम्बेन आहूतवान्। सद्यः उपनीतः  वाटुः वेङ्कटरमणः स्वज्येष्ठैः सह हम्पे-नगरं गतः । अधोक्षजतीर्थनां संस्थानस्य उत्तराधिकारित्वेन विनियुक्तः बहुदन्यसंवत्सरस्य मार्गशीरशुद्धपञ्चमी (३.१२.१९३८) दिनाङ्के वेङ्कटरमनस्य दीक्षा हम्पेयन्त्रोद्धारक मुखप्राणस्य सन्निधौ अभवत् । रामकुञ्जस्य लघुग्रामस्य एकः मुग्धः बालकः, इतोऽपि सप्तवर्षीयः बालकः, अधोक्षजतीर्थसंस्थानस्य उत्तराधिकारित्वेन, पेजावरामठस्य वंशस्य ३२ तमे यतित्वेन आचार्यमध्वानां वेदान्तपीठम् आरोपितवन्तः  । तद्दिनादारभ्य वेङ्कटारामः 'विश्वेशतीर्थः' अभवत् । अध्ययनम् माध्वविदुषां मध्ये अग्रणी श्रीविद्यामन्यतीर्थस्य मार्गदर्शनेन श्रीविश्वेष्ठीर्थस्य अध्ययनं अविरामं प्रचलति स्म । अष्टवर्षेषु अबाधिते अध्ययने विद्यामान्य तीर्थः सर्वं ज्ञानं तस्मै प्रदत्तवान् । विश्वेशतीर्थः ज्ञानस्य पर्वतः अभवत्। न बहवः जनाः जानन्ति; अद्य देशे अन्यः कोऽपि गुरुः नास्ति यः विद्वत्तायां विश्वेशतीर्थस्य समं स्थातुं शक्नोति। विद्वत्प्रकाशः तस्मिन् समये पेजावरस्य श्रीपादः विश्वेशतीर्थः २० वर्षस्य तरुण यतिः आसीत् । १९५१ तमे वर्षे नाञ्जनगूडु -नगरे आगमत्रयविद्वत्सम्मेलनं सम्पन्नम् । सर्वेषां विदुषां सर्वसम्मत्या तस्य सम्मेलनस्य अध्यक्षतायाः दायित्वं युवा विश्वेशथीर्थं प्रति न्यस्तम् । तस्मिन् समागमे तदानीन्तन मैसूरराजः दि.जयचमराजेन्द्र ओडेयर् उपस्थितः आसीत्। युवकयतेः तेजसा पाण्डित्येन च प्रशंसिताः प्रभुः श्रीपादं प्रासादं आहूय पूजयति स्म । १९५२ तमे वर्षे जनवरीमासे १८ दिनाङ्के २१ वर्षीयबालसन्यासिनः प्रथमपर्यायपीठारोहणम् | अन्नदानस्य - ज्ञानदानस्य अतुलनीयं पर्यायम् अभवत्। , यत् पर्यायकाले एव सर्वेषां माध्वानां संगठनस्य आरम्भस्य साक्षीभूतं माध्वतत्वज्ञानसम्मेलनम् | १९५६ तमे वर्षे २८ जुलै दिनाङ्के टीकाचार्याणां जन्मदिने पूर्णप्रज्ञा विद्यापीठस्य स्थापना  बेंगलुरुनगरे अभवत् ।    यत् १२ वर्षाणि यावत् निरन्तरम् अध्ययनार्थं गुरुकुलसदृशं राज्यस्य श्रेष्ठम् आध्यात्मिकविद्याकेन्द्रम् | अधुना स्थापयित्वा ६३ वर्षाणि समापितायां अस्यां संस्थायां शतशः प्रसिद्धाः विद्वांसः अध्ययनं समापितवन्तः । पीडितानां दलितानां कृते आर्द्रीकृतं मनः अस्पृश्यता एव समस्या आसीत् या श्रीपादस्य बाल्यकालात् एव व्यापादयति स्म । समाजस्य कस्यचित् वर्गस्य अस्पृश्यत्वेन बहिष्कारस्य विरुद्धं तस्य अन्तःकरणं  प्रचण्डाग्निरिव सदा प्रतिरोदयति स्म । सर्वेषां विरोधानां मध्येऽपि सः दलितानां प्रदेशं गत्वा तेषां कष्टेषु साहाय्यहस्तं प्रसारितवन्तः  । गुरु श्री विद्यामान्य तीर्थ एव - "भवद्भिः कृतं कार्यम् शास्त्रीयम् अस्ति। दलितेभ्यः अपि हरिभक्तिसन्देशं दत्तवन्तः। एतत् गुणकार्यम्' इति प्रेम्णा सान्त्वितवान् ।

80864

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D

पार्श्वचिन्तनम्

पार्श्वचिन्तनम् चिन्तनपद्भतिः यस्याः उपयोगः समस्यानां समाधानार्थम् अथवा मतजननार्थं सृजनशीलतेः तीर्थानां प्रयोगस्य सन्दर्भे कर्तुं शक्यते ।  तद् ध्यानघात-अतिसक्रियता-विकारेण पीडितेषु जनेषु सामान्यम् अस्ति । धारणा एड्वर्ड् डी बोनो इत्यनेन 1967-वर्षे धारणा प्रवर्तिता अस्ति तथा तस्मात् कालात् अनेकेषु प्रकाशनेषु उपयुक्तम् अस्ति । एड्वर्ड् डी बोनो इत्यनेन कस्मिन् अपि विषये विचारस्य धारणायाश्च भिन्नदृष्टिकोणान् व्यवस्थितरूपेण स्वीकुर्वितुं क्षमतायाः वर्णनार्थं "समान्तरचिन्तनम्" इति पदस्य अपि कल्पनं कृतम् ।  समानान्तरचिन्तनस्य उत्तमं उदाहरणं डी बोनो इत्यस्य विचारटोप्याः सन्ति ;  अधुना सृजनशीलतायाः क्षेत्रेषु बृहत्संस्थासु विश्वव्यापीरूपेण उपयुज्यन्ते, परन्तु संचारस्य, दलविकासस्य च क्षेत्रेषु । विशेषताः ऊर्ध्वाधरचिन्तनस्य विपरीतम्, यत् पदे पदे (निरन्तरं) प्रचलति, प्रशिक्षितप्रतिमानानाम् आधारेण च भवति, पार्श्वचिन्तनस्य लक्षणं निम्नलिखितसिद्धान्तैः भवति : आगम्या सूचना चयनात्मकरूपेण उपयुक्ता व्यक्तिपरकरूपेण मूल्याङ्किता च अस्ति इति अनुमतम् अस्ति ।  विस्ताराः अन्तर्ज्ञानेन परन्तु अविश्लेषणात्मकरूपेण पञ्जीकृताः सन्ति । विचारकूदः सङ्गतिः च अनुमतः, प्रत्येकः मध्यवर्ती परिणामः सम्यक् न भवितुम् अर्हति । आम/न इति निर्णयाः परिह्रियते । अपि अकार्यानि समाधानानि समस्येः वसीयं बोधम् आ पदिः अस्तुं शक्नुवन्ति । पारम्परिकविचारप्रकाराः शङ्कां (उपहासं वा) प्राप्नुवन्ति, यथा समस्यायाः अत्यन्तं असम्भाव्यसमाधानं इच्छया अन्विष्यते । प्रारम्भिकस्थितिः रूपरेखा-अवस्थाः च अपरिवर्त्यरूपेण न स्वीक्रियते । पार्श्वचिन्तनप्रविधिः सृजनात्मकप्रक्रियायाः भागरूपेण लक्षितरूपेण अभ्यासं कृत्वा प्रयोक्तुं शक्यते । समस्यायाः आधारेण एतेन व्यावहारिकसमाधानं न भवति इति अनिवार्यं, परन्तु नूतनदृष्टिकोणान् उद्घाटयितुं शक्यते । उदाहरणानि ७२ जनानां चषक-स्पर्धायां विजेता निर्धारयितुं कति क्रीडाः अवश्यं क्रीडितव्याः इति प्रश्नाय जनानां बहुत्वम् ऊर्ध्वाधरचिन्तनस्य आधारे समाधानं कुर्वन्ति : क्रमस्य समये क्रीड्यमानाः क्रीडाः क्रमेण धायते तथा उत्तरकाले संयुक्ताः । पार्श्वचिन्तनं गणनेः प्रयासेन परिणामं गणयति दृष्टकोणस्य परिवर्तनं प्रयुनक्ति : यदि एकः जेता तदि ७१ पराजिताः अस्तुम् अर्हन्ति । सर्वाः तानि एव एकदा ततः बहवः क्रीडाः सम्यकं क्रीड्यन्ते । तस्मिन् स्थितियि उभे शैल्यौ समं परिणामं प्रणयति परन्तु भिन्नभिन्नरूपेण इति । एड्वर्ड् डी बोनो इत्येन प्रायः गोष्ठीषु तत् उदाहरणं भुक्तं यत् एकस्मिन् समाधाने न स्थातव्यम् इति । अन्यम् उत्कृष्टम् उदाहरणं गौस् इत्यस्य अनुभवजन्यसूत्रम् अस्ति । नववर्षीयः कार्ल् फ़्रीड्रिख़् गौस् इत्ययम्, १ तः १०० पर्यन्तं संख्यानां योगस्य लम्बरूपेण गणनस्य स्थाने दृष्टिकोणं परिवृत्तवान् तथा संख्यायुग्मानि ५० वारं योजितानि "दृष्टवान्", प्रत्येकस्य परिणामः अभवत् कुलम् १०१ ददाति (१+ १००, २+९९, ३+९८,..., ५०+५१) ।  योगस्य गणना सरलीकृता भवति : ५०*१०१=५०५० इति ज्ञातं उपाख्यानं अस्ति । तस्य दृष्टिकोणस्य परिवर्तनस्य ऋते — संख्यायुग्मस्य समरूपता — ज्यामितीयविचारं गृहीत्वा योजनस्य सरलीकरणम् अपि कर्तुं शक्यते । उपयोगाः पार्श्वचिन्तनम् अनेकेषु समास्याक्षेत्रेषु मतेः प्राप्तविधिरूपेण उपयोक्तुं शक्यते ।  प्रबन्धनप्रक्रियायां पार्श्वचिन्तनं मान्यताप्राप्तसृजनशीलताप्रविधिषु अनेकमान्यपद्धतिषु अन्यतमम् अस्ति यदा परिचालनसमस्यानां अपरम्परागतं वा अभिनवसमाधानं अन्वेष्टुं भवति । टिप्पण्यः

80866

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A5%87%E0%A4%AC%E0%A4%9E%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A5%80%20%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%B8%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A4%BE

बालासाहेबञ्ची शिवसेना

बालासाहेबञ्ची शिवसेना एकनाथशिण्डे इत्यस्य नेतृत्वे २०२२ तमे वर्षे निर्मितः रूढिवादी भारतीयराजनैतिकदलः अस्ति । मुख्यशिवसेनातः पृथक् निर्वाचनआयोगेन नूतनं प्रतीकं आवंटितम् | अधुना पृथक् पृथक् गुटद्वयेषु अन्यतमः अस्ति, अन्यः शिवसेना (उद्धव बालासाहेब ठाकरे) अस्ति । २०२२ तमे वर्षे महाराष्ट्रराजनैतिकसंकटस्य परिणामेण एते गुटाः निर्मिताः सन्ति | सम्प्रति महाराष्ट्रराज्ये भारतीयजनतापक्षेण सह सत्ताधारी दलम् अस्ति | पार्टी बाबालासाहेब ठाकरे की हिन्दुयवा विचारधारा, छत्रपति शिवाजी महाराज विचार ,अल्पसंख्यक तुष्टीकरण के विरोध के निरन्तरता पर केन्द्रित है। References भारतीयराजनैतिकपक्षाः

80870

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%96%E0%A4%B8%E0%A4%96%E0%A4%B8%E0%A4%83

खसखसः

खसखसः Papaveraceae - कुटुम्बस्य Papaveroideae उपकुटुम्बस्य एकः पुष्पवृक्षः अस्ति। खसखसः शाकवृक्षाः सन्ति, प्रायः तेषां रङ्गिणः पुष्पाणां कृते वर्धिताः। खसखसस्य एकः प्रजातिः Papaver somniferum इति मादकद्रव्यस्य अफीमस्य स्रोतः अस्ति यस्मिन् मॉर्फिन इत्यादीनि शक्तिशालिनः औषधीयाः अल्कलॉइड् सन्ति तथा च प्राचीनकालात् एव वेदनाशामकस्य मादकद्रव्यस्य च औषधस्य मनोरञ्जनस्य च औषधरूपेण उपयुज्यते। खाद्यबीजानि अपि उत्पादयति। पुष्पवृक्षः

80872

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A4%B5%E0%A5%80%E0%A4%B0%E0%A4%83

करवीरः

करवीरः अधिकतया शतकुन्दः इति नाम्ना प्रसिद्धः, एकः गुल्मः अथवा लघुवृक्षः अस्ति यः विश्वव्यापीरूपेण समशीतोष्ण-उपोष्णकटिबंधीयक्षेत्रेषु अलङ्कारिक-भूदृश्य-वनस्पतिरूपेण संवर्धितः भवति। सम्प्रति नेरियम - जाति - मध्ये वर्गीकृता एषा एकमात्रा प्रजातिः अस्ति, या एपोसिनेसी - कुटुम्बस्य एपोसिनोइडी - उपपरिवारे अन्तर्भवति | एतस्य कृषिः एतावत् व्यापकं भवति यत् अस्य उत्पत्तिप्रदेशः सटीकः न चिह्नितः, यद्यपि प्रायः भूमध्यसागरीयबेसिन् इत्यनेन सह सम्बद्धः अस्ति । करवीरः 2 - 6 मानः (7 - 20 पादः) ऊर्ध्वं वर्धते । प्रायः प्राकृतिकगुल्मरूपेण वर्धते, परन्तु एककन्दयुक्तं लघुवृक्षं प्रशिक्षितुं शक्यते । अनावृष्टि-जलप्लावनयोः सहिष्णुः, परन्तु दीर्घकालं यावत् हिमस्य सह न । श्वेत, गुलाबी, रक्तं वा पञ्चपल्लवपुष्पाणि वर्षपर्यन्तं समूहेषु वर्धन्ते, ग्रीष्मकाले शिखरं प्राप्नुवन्ति । फलं दीर्घं संकीर्णं कूपयुगलं भवति, यत् परिपक्वतायां विभज्य असंख्यानि डौनीबीजानि मुक्तं भवति । करवीरः इत्यत्र अनेके विषाक्ताः यौगिकाः सन्ति, ऐतिहासिकदृष्ट्या च विषयुक्तः पादपः इति मन्यते । परन्तु अस्य कटुता मनुष्याणां अधिकांशपशूनां च कृते अरुचिकरं करोति अतः विषप्रकरणाः दुर्लभाः सन्ति तथा च मानवमृत्युः सामान्यः जोखिमः न्यूनः भवति अधिकमात्रायां सेवनेन उदरेण, वमनं, अतिरिक्तं लारं, उदरवेदना, रक्तातिसारः, हृदयस्य अनियमितता च भवति रसस्य दीर्घकालं यावत् सम्पर्कः भवति चेत् त्वचायाः जलनम्, नेत्रशोथः, त्वचाशोथः च भवितुम् अर्हति । सम्बद्धाः लेखाः भारतम् संस्कृतम् अष्टाङ्गयोगः हठयोगः वृक्षाः

80874

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BE%20%28%E0%A4%AE%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A5%80%29

मल्लिका (मल्ली)

अयं लेखः मल्लिकावृक्षस्य विषये अस्ति । मल्लिका (मल्ली) ( Jasminum sambac ) औषधीयजडीबुटीप्रयोगयुक्तः पादपः अस्ति । भारत, श्रीलङ्का, थाईलैण्ड्, म्यान्मार इत्यादिषु देशेषु अयं दृश्यते | अस्य पुष्पाणि सुगन्धितानि सन्ति । स्त्रियाः शिरसि मालारूपेण मन्दिरेषु पूजासु च अस्य उपयोगः भवति। दुग्धस्रावं निवारयितुं स्तनस्य शोफं न्यूनीकर्तुं च औषधौषधेषु अस्य उपयोगः भवति । एतत् फिलिपिन्स् - देशस्य राष्ट्रियपुष्पम् अस्ति . "मल्ली" इत्यस्य अर्थः स्थूलः, गोलः च भवति । अतः अस्य पुष्पस्य "मल्लिका" इति नाम प्राप्तं स्यात् । मथुरा मल्लिका अतीव लोकप्रियम् अस्ति । तमिलसाहित्ये "मालती" इति उच्यते, अयं वन्यमल्लिकायाः एकः प्रकारः अस्ति । सम्प्रति स्थूल मल्लिका, स्तर मल्ली, इत्यादि मल्लिका पुष्पाणां अनेकाः प्रकाराः प्राप्यन्ते । तमिलनाडुदेशे मल्लिका अधिकतया मदुरैमण्डले उत्पाद्यते | स्थानीयावश्यकतानां कृते मुम्बईनगरं प्रति, ततः विदेशदेशेषु निर्यातार्थं च अस्य परिवहनं भवति । मदुरै-नगरं "मल्लिका-नगरम्" इति नाम्ना प्रसिद्धम् अस्ति । मल्लिका, पुरातनफ्रेञ्चभाषायां जैस्मिनम् इति अपि ज्ञायते अरबीभाषायां च चमेली तथा फारसीभाषायां यास्मिन् इति अपि ज्ञायते, यस्य अर्थः "ईश्वरस्य उपहारः" इति जैतुनकुटुम्बस्य गुल्मानां, बेलानां च एकः जातिः अस्ति ओलिसेसी । अस्य कुलम् २०० प्रजातयः सन्ति । ते पुरातनविश्वस्य समशीतोष्णतः समशीतोष्णप्रदेशेषु (अर्थात् अमेरिकादेशस्य आविष्कारात् पूर्वं यूरोपीयैः ज्ञातेषु विश्वस्य प्रदेशेषु) वर्धमाना जातिः अन्यवनस्पतिषु लतारूपेण, उद्यानेषु वेष्टनेषु, द्वारेषु वेष्टनेषु वा जालवत्, मुक्तस्थानेषु गुल्मरूपेण वा बहवः जातिः अपि वर्तन्ते तेषां पत्राणि सदाहरिद्राणि (अर्थात् वर्षभरि हरितानि) अथवा पतलानि (शरदऋतौ पतन्ति) वा भवितुम् अर्हन्ति ।

80876

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A4%B5%E0%A4%B2%E0%A4%AF%E0%A4%83

परवलयः

गणिते, परवलयः एकः समतलवक्रः अस्ति यः दर्पण-सममितः भवति तथा च प्रायः U-आकारः भवति । एतत् अनेकानाम् उपरिष्टात् भिन्नानां गणितीयवर्णनानां अनुरूपं भवति, ये सर्वे सम्यक् समानानि वक्राणि परिभाषयन्ति इति सिद्धं कर्तुं शक्यते । परवलयस्य एकस्मिन् वर्णने बिन्दुः (the focus ) रेखा ( directrix ) च अन्तर्भवति । ध्यानं निर्देशिकायां न निहितं भवति। परवलयः तस्मिन् विमाने ये बिन्दुस्थानानि सन्ति ये निर्देशिका-केन्द्रयोः समदूरे भवन्ति । परवलयस्य अन्यत् वर्णनं शङ्कुखण्डः इति भवति, यः दक्षिणवृत्तशङ्कुपृष्ठस्य शङ्कुपृष्ठस्य स्पर्शरेखायुक्तस्य अन्यस्य विमानस्य समानान्तरविमानस्य च प्रतिच्छेदनात् निर्मितः भवति निर्देशकस्य लम्बवत्, केन्द्रस्य (अर्थात् मध्येन परवलयं विभज्य रेखा) गच्छन्ती रेखा "समरूपतायाः अक्षः" इति उच्यते यत्र परवलयः स्वस्य समरूपतायाः अक्षं च्छेदयति सः " शिखरः " इति उच्यते, परवलयः यत्र अत्यन्तं तीक्ष्णतया वक्रः भवति । समरूपतायाः अक्षेण मापितं शिखरस्य केन्द्रस्य च मध्ये यत् दूरं भवति तत् "केन्द्रदीर्घता" भवति । " latus rectum " इति परवलयस्य तारः यः निर्देशकस्य समानान्तरः भवति, फोकसद्वारा गच्छति च । परवलयः उपरि, अधः, वामम्, दक्षिणतः, अन्यस्मिन् वा मनमाना दिशि उद्घाटयितुं शक्नुवन्ति । अन्येषु परवलयेषु सम्यक् उपयुक्तं भवितुं कोऽपि परवलयः पुनः स्थापयित्वा पुनः स्केल कर्तुं शक्यते-अर्थात् सर्वे परवलयः ज्यामितीयरूपेण समानाः सन्ति परवलयस्य गुणः अस्ति यत्, यदि ते प्रकाशं प्रतिबिम्बयति इति पदार्थेन निर्मिताः सन्ति, तर्हि परवलयस्य समरूपतायाः अक्षस्य समानान्तरेण गत्वा तस्य अवतलपक्षं प्रहरति प्रकाशः तस्य केन्द्रे प्रतिबिम्बितः भवति, परवलयस्य उपरि कुत्रापि प्रतिबिम्बं भवति इति न कृत्वा तद्विपरीतम्, केन्द्रस्थाने बिन्दुस्रोतः उत्पद्यते प्रकाशः समानान्तरे (" collimated ") किरणे प्रतिबिम्बितः भवति, परवलयं समरूपतायाः अक्षस्य समानान्तरं त्यजति शब्दादितरङ्गैः सह अपि एतादृशाः प्रभावाः भवन्ति | एषः प्रतिबिम्बात्मकः गुणः परवलयस्य अनेकव्यावहारिकप्रयोगानाम् आधारः अस्ति । परवलयस्य अनेकाः महत्त्वपूर्णाः अनुप्रयोगाः सन्ति, परवलयिक-ग्राहकः अथवा परवलय- ध्वनिग्रहः -तः आरभ्य वाहन- अग्रदीपः -प्रतिबिम्बकान् यावत् तथा च अस्त्रक्षेपण शस्त्रस्य परिकल्पितम् यावत् भौतिकशास्त्रे, अभियांत्रिकीशास्त्रे, अन्येषु च अनेकेषु क्षेत्रेषु अस्य उपयोगः बहुधा भवति ।

80905

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A8%E0%A5%80%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%B6%20%E0%A4%95%E0%A5%81%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0

नीतीश कुमार

नीतीशकुमारः एकः भारतीयराजनेता अस्ति यः २०१५ तमस्य वर्षस्य फरवरीमासस्य २२ दिनाङ्कात् बिहारस्य मुख्यमन्त्रिरूपेण कार्यं कुर्वन् अस्ति। पूर्वं २००५ तः २०१४ पर्यन्तं तथा २००० तमे वर्षे अल्पकालं यावत् च एतत् पदं धृतवान्। जनतादलसंयुक्तस्य नेता एष पूर्वं समतापक्षस्य सदस्यत्वेन केन्द्रीयमन्त्रिरूपेण अपि कार्यं कृतवान् । नीतीशः प्रथमवारं जनतादलस्य सदस्यत्वेन राजनीतिं प्रविष्टवान्। एष १९८५ तमे वर्षे विधायकः अभवत्। नीतीशः १९९४ तमे वर्षे जार्ज फर्नाण्डिस् इत्यनेन सह समतापक्षस्य स्थापनां कृतवान् । १९९६ तमे वर्षे लोकसभासदस्यत्वेन निर्वाचितः सः अटलबिहारीवाजपेयिवर्यस्य सर्वकारे केन्द्रीयमन्त्रीरूपेण कार्यं कृतवान्। तस्य दलं राष्ट्रियजनतान्त्रिकग्रन्थिबन्धनं समागच्छत्। ततो नीतीशः तस्य मुख्यो नेता अभवत्। २००५ तमे वर्षे बिहारविधानसभायां राष्ट्रियजनतान्त्रिकग्रन्थिबन्धनेन बहुमतं प्राप्तम्। नीतीशो राज्ये ग्रन्थिबन्धनस्य अध्यक्षत्वेन प्राप्य मुख्यमन्त्री जातः। पुनः २०१० तमस्य वर्षस्य बिहारराज्यनिर्वाचने सारल्येन एतत् ग्रन्थिबन्धनं विजयं प्राप्तवान्। २०१३ तमस्य वर्षस्य जूनमासे नरेन्द्रमोदिनः प्रधानमन्त्रिपदस्य नामाङ्कनान्तरं नीतीशो ग्रन्थिबन्धनम् अत्यजत्। ततो राष्ट्रियजनतादलेन तथा भारतीयराष्ट्रियकाङ्ग्रेस्पक्षेण सह महाग्रन्थिबन्धनस्य निर्माणं कृतवान्। नीतीशः भारतीयजनतापक्षेण सह ग्रन्थिबन्धनस्य नेतृत्वं कृत्वा मुख्यमन्त्री अभवत्। २०१० तमे वर्षे राज्यनिर्वाचने शासकसङ्घः भूस्खलनेन पुनः निर्वाचने विजयं प्राप्तवान् | २०१३ तमस्य वर्षस्य जूनमासे नरेन्द्रमोदिनः प्रधानमन्त्रिपदस्य नामाङ्कनस्य अनन्तरं नीतीशो भाजपायाः सह भङ्गं कृतवान्, तथा च राष्ट्रियजनतादलस्य भारतीयराष्ट्रीयकाङ्ग्रेसस्य च समर्थनं प्राप्य महाग्रन्थिबन्धनस्य निर्माणं कृतवान्। २०१४ तमस्य वर्षस्य मेमासस्य १७ दिनाङ्के भारतीयलोकसभानिर्वाचने जनतादलसंयुक्तस्य महती हानिः जाता ततः परं नीतीशो मुख्यमन्त्रिपदं त्यक्तवान्। तस्य स्थाने जीतनराममाञ्झी इत्ययं नियुक्तः। परन्तु स २०१५ तमस्य वर्षस्य फेब्रुवरीमासे मुख्यमन्त्रिरूपेण पुनरागमनस्य प्रयासं कृतवान् येन राजनैतिकसङ्कट उत्पन्नः। अन्ततः जीतनरामः त्यागपत्रं दत्तवान्। नीतीशः पुनः मुख्यमन्त्री अभवत्। अनन्तरं तस्मिन् वर्षे राज्यनिर्वाचने महाग्रन्थिबन्धनेन बहुमतं प्राप्तम्। २०१७ तमे वर्षे नीतीशो भ्रष्टाचारम् आरोप्य महाग्रन्थिबन्धनं भङ्क्त्वा राष्ट्रियजनतान्त्रिकग्रन्थिबन्धने प्रत्यागतवान। २०२० तमे वर्षे राज्यनिर्वाचने तस्य सर्वकारः सङ्कीर्णतया पुनः निर्वाचितः। २०२२ तमस्य वर्षस्य अगस्तमासे नीतीशो राष्ट्रियजनतान्त्रिकग्रन्थिबन्धनं त्यक्त्वा पुनः महाग्रन्थिबन्धने सम्मिलितवान् । प्रारम्भिकं जीवनम् नीतीशस्य जन्म १९५१ तमस्य वर्षस्य मार्चमासस्य प्रथमे दिनाङ्के बिहारस्य बख्तियारपुरमण्डले अभवत् । तस्य पिता कविराजो रामलखनसिंह आयुर्वैदिकः साधक आसीत्। तस्य माता नेपालदेशात् परमेश्वरीदेवी आसीत्। नीतीशः कुर्मीजातितः अस्ति । नीतीशस्य उपनाम मुन्ना अस्ति। स १९७२ तमे वर्षे बिहार-कोलेज् ओफ् इञ्जियरिङ्ग् (अधुना राष्ट्रीयप्रौद्योगिकीसंस्थानं पटना ) विद्युदभियान्त्रिक्य उपाधिं प्राप्तवान्। स बिहारराज्यविद्युद्बोर्ड् इत्येतद् अर्धहृदयेन समागम्य पश्चात् राजनीतिं प्रविष्टवान् । १९७३ तमे वर्षे फेब्रुवरीमासस्य २२ तमे दिनाङ्के सिंहोपाख्यया मञ्जुकुमार्या सह तस्य विवाहः अभवत्। दम्पत्यो एकः पुत्रोऽस्ति । मञ्जोः फुप्फुलप्रदाहेन रोगेण २००७ तमस्य वर्षस्य मेमासस्य १४ दिनाङ्के नवदिल्लीनगरे निधनम् अभवत् । प्रारम्भिकं राजनैतिकजीवनम् नीतीशो राजनेतृषु समाजवादिवर्गस्य अस्ति । राजनेतृरूपेण प्रारम्भिकेषु वर्षेषु स लोहियोपाख्येन राममनोहरेण च सिंहोपाख्येन सत्येन्द्रनारायणेन च कर्पूरिठाकुरेण च विश्वनाथप्रतापसिंहेन च सह सम्बद्धः आसीत् | नीतीशः १९७४ तमे वर्षे च १९७७ तमे वर्षे च जयप्रकाशनारायणस्य आन्दोलने भागं गृहीतवान् आसीत्। ततः तेन सिंहोपाख्यस्य सत्येन्द्रनारायणस्य नेतृत्वे जनतापक्षे सम्मिलितः। नीतीशो युद्ध्वा १९८५ तमे वर्षे हरनौतनगरात् प्रथमवारं राज्यसभाया निर्वाचनं जितवान्। प्रारम्भिकवर्षेषु लालूप्रसादयादवः १९८९ तमे वर्षे बिहारविधानसभायां विपक्षस्य नेतृरूपेण नीतीशेन समर्थितः परन्तु पश्चात् नीतीशः १९९६ तमे वर्षे भाजपादलं प्रति निष्ठां पर्यवर्तयत् बाढात् प्रथमं लोकसभायाः सदस्यत्वं विजित्य। १९९८ तमे वर्षे संसदीयनिर्वाचने राष्ट्रियजनतादलस्य निर्माणानन्तरं समतापक्षः जनतादलः च परस्परस्य मतमूलं भक्षितवन्तौ। अतो नीतीशेन द्वे दले विलीय जनतादलस्य संयुक्तस्य निर्माणं कृतवान् । १९९९ तमे वर्षे लोकसभानिर्वाचने भाजपापक्षस्य च‌ जनतादलसंयुक्तस्य च युगलाभ्यां राष्ट्रीयजनतादलस्य पराजयः अभवत् । नूतनं ग्रन्थिबन्धनं ३२४ विधानसभाक्षेत्रेषु १९९ क्षेत्रेषु अग्रगण्यम् अभवत्। लालूयादवस्य विधकपटे नाम आगत्य अपि २००० तमस्य वर्षस्य बिहारराज्यनिर्वाचने राष्ट्रियजनतादलं भाजपाजदयूदलयोः परस्परस्य द्वन्द्वकारणेन बृहत्तमदलम् उद्भूतम्। लालूयादवस्य राजनैतिकपरिचालनेन राबडीदेवी पुनः मुख्यमन्त्रिणीरूपेण शपथं गृहीतवती। २००४ तमस्य वर्षेस्य लोकसभानिर्वाचनेराष्ट्रीयजनतादलं बिहारे २६ लोकसभाक्षेत्राणि विजित्य अन्येभ्यो राज्याधारितदलेभ्यः श्रेष्ठतरं प्रदर्शनं कृतवान् आसीत् । स केन्द्रीयरेलमन्त्रिपदेन पुरस्कृतः परन्तु तस्य अत्यन्तनिम्नजातीनां वर्धमानानाम् आकाङ्क्षाणां परिणामतः भाजपापक्षस्य जनतादलसंयुक्तस्य च ग्रन्थिबन्धनेन २००५ तमे वर्षे बिहारविधानसभानिर्वाचने तस्य दलं पराजितम् |. केन्द्रीयमन्त्री नीतीशः अचिराय १९९८–९९ तमे वर्षे अटलसर्वकारेकेन्द्रीयरेलमन्त्री च भूपृष्ठपरिवहनमन्त्री चापि कृषिमन्त्री आसीत्। १९९९ तमे वर्षे अगस्तमासे गैसलरेलापदाया अनन्तरं स त्यागपत्रं समर्पितवान् यस्या आपदाया उत्तरदायित्वं स मन्त्रिरूपेण स्वीकृतवान् । परन्तु रेलमन्त्रीरूपेण तस्य अल्पकार्यकाले स व्यापकविशोधनम् आनयत्। यथा २००२ तमे वर्षे अन्तर्जालेन यात्रापत्रक्रयणस्य सेवा च सर्वाधिकं रेलयात्रापत्रविक्रयणस्थलारम्भः च तत्कालयोजनाया आरम्भः चेति। तदनन्तरं स पुनः केन्द्रीयमन्त्रिमण्डले कृषिमन्त्रीरूपेण सम्मिलितः। २००१ तः २००४ तमस्य वर्षस्य मेमासपर्यन्तं स पुनः केन्द्रीयरेलमन्त्री आसीत् । २००४ तमे वर्षे लोकसभानिर्वाचने स द्वाभ्यां क्षेत्राभ्यां युद्धवान् तदा स नालन्दातः निर्वाचितः परन्तु स्वस्य पारम्परिके बाढक्षेत्रे पराजितः बिहारस्य मुख्यमन्त्री नीतीशो जनतादलस्य संयुक्तस्य राजनैतिकदलस्य सदस्यः अस्ति । मुख्यमन्त्रिरूपेण स एकलक्षाधिकान् विद्यालयशिक्षकान् नियुक्तवान् तथा प्राथमिकस्वास्थ्यकेन्द्रेषु चिकित्सकाः कार्यं कुर्वन्ति इति सुनिश्चितवान् च अनेकेषु ग्रामेषु विद्युत्प्रवाहं आरब्धवान् च मार्गाणि निर्मितवान् च महिलानां निरक्षरत्वम् अर्धं कृतवान् अपराधिणो दमित्वा अव्यवस्थितराज्यं परिवृत्तवान् तथा च सामान्यबिहारिणः आयं द्विगुणं कृतवान् । प्रथमः कार्यकालः २००० तमे वर्षे २००० तमे वर्षे मार्चमासे केन्द्रस्य अटलसर्वकारस्य आज्ञानुसारं प्रथमवारं नीतीशो बिहारस्य मुख्यमन्त्री निर्वाचितः । ३२४ सदस्यसदनस्य सहायकदलानि समेत्य राष्ट्रियजनतान्त्रिकग्रन्थिबन्धने १५१ विधायका आसन् तथा च लालूयादवस्य १५९ विधायका आसन् । उभे ग्रन्थिबन्धने बहुमतस्य चिह्नात् अधः आस्ताम् यत् १६३ अस्ति। नीतीशः सभायां स्वबहुसङ्ख्यत्वं सेद्धुं न शक्नोति स्म अतः पूर्वम् एव त्यागपत्रं दत्तवान् । स ७ दिवसेभ्यः पदारुढः स्थितः। द्वितीयः कार्यकालः २००५ वर्षतः २०१० पर्यन्तम् २००५ तमे वर्षे बिहारविधानसभानिर्वाचने विजयानन्तरंमुख्यमन्त्रिरूपेण नीतीशः शपथं गृहीतवान् । तृतीयः कार्यकालः २०१०वर्षतः २०१४ पर्यन्तम् नीतीशसर्वकारेण द्विचक्रिकायाः च भोजनस्य च कार्यक्रमा अपि आरब्धाः । यतो विद्यालये स्थितानां बालिकानां शिक्षात्यागं न्यूनीकृतम्। २०१० तमे वर्षे नीतीशस्य दलं तत्कालीनसहयोगिणे भारतीयजनतापक्षेण सह पुनः शासनं प्राप्तवान् पुनः स मुख्यमन्त्री अभवत् । राष्ट्रियजनतान्त्रिकग्रन्थिबन्धं २०६ क्षेत्रेषु तथा च राष्ट्रियजनतादलम् २२ क्षेत्रेषु जितवन्तौ। प्रथमवारं मतदातृषु महिलानां युवकानां च अधिकं मतदानं दृष्टम्। तदा तु बिहारे एतत् न्याय्यपूर्णतमं निर्वाचनम् इति घोषितम् ।यत्र रक्तपातो वा निर्वाचनहिंसा वा नासीत् त्यागपत्रम् २०१४ तमस्य वर्षस्य लोकसभानिर्वाचने स्वपक्षस्य दुर्गतेः एकदिवसानन्तरं मेमासस्य १७ तमे दिनाङ्के नीतीशो बिहारस्य राज्यपालाय स्वस्य त्यागपत्रं प्रदत्तवान्‌। पूर्वनिर्वाचने २० क्षेत्राणां विजयानन्तरं तदा केवलं द्वयोः क्षेत्रयोः जयं प्राप्तवान्। निर्वाचने स्वपक्षस्य दुर्बलप्रदर्शनस्य नैतिकदायित्वं स्वीकृत्य नीतीशः त्यागपत्रम् अयच्छत्। जीतनराममाञ्झी च कार्यभारं स्वीकृतवान् । चतुर्थः कार्यकालः २०१५ वर्षतः २०२० पर्यन्तम् नीतीशः पुनः २०१५ तमस्य वर्षस्य फरवरीमासस्य २२ तमे दिनाङ्के मुख्यमन्त्री अभवत्। तस्य जनतादलं राष्ट्रियजनतादलेन च काङ्ग्रेससङ्गठनेन सह बिहारे भाजपादलस्य प्रतिकारार्थं महाग्रन्थिबन्धनस्य निर्माणं कृतवान् । नीतीशो नरेन्द्रमोदिभाजपादलयोः आरोपानां प्रतिकारं कृत्वा महाग्रन्थिबन्धनाय निर्वाचनकाले आक्रामकरूपेण प्रचारं कृतवान् । भाजपादलस्य च सहयोगिनां च १७८ क्षेत्राणाम् अन्तरेण विधानसभानिर्वाचने महाग्रन्थिबन्धनेन विजयः प्राप्तः। राजदः ८क्षेत्राणिैविजित्य श्रेष्ठतमंमः म्लण उद्भम्।ः,नतादलसंयुक्तःयू ७क्षेत्राणिैः विजित्य च द्वितीयस्थानं प्राप्तवान् । कुबिहारराजनीतौ प्रथमवारं तस्मिन् एव वर्षे २० तमे दिनाङ्के नीतीशो०पञ्चमवारं ख्यमन्त्रीरूपेण शपथग्रहणं कृतवान्, । ते ्वी यादवो बिहारस्य उपमुख्यमन्त्री अभवत्। नीतीशस्य अभियानस्य प्रबन्धनं नियुक्तया भारतीयराजनैतिककार्यसमित्या अभवत्। सा एव हर घर-दस्तक् (द्वारे द्वारे प्रचारः) तथा च डी एन् ए अभियानस्य प्रचारं विहितवती। महाग्रन्थिबन्धनस्य विभञ्जनम् यदा उपमुख्यमन्त्रिणः तेजस्वियादवस्य विरुद्धं भ्रष्टाचारस्य आरोपः कृतः तदा नीतीशो मन्त्रिमण्डलात् त्यागपत्रं दातुं निवेदितवान् । राष्ट्रीयजनतादलं तत् कर्तुं न स्वीकृतवान् अतः नीतीशः २०१७ तमस्य वर्षस्य जुलैमासस्य २६ दिनाङ्के त्यागपत्रं दत्तवान्। अतो महाग्रन्थिबन्धनस्य समाप्तिः अभवत् । स मुख्यविपक्षे राष्ट्रियजनतान्त्रिकग्रन्थिबन्धने सम्मिल्य कतिपयहोरानन्तरं पुनः शासनं प्राप्तवान् । पञ्चम कार्यकालः २०२० वर्षतः २०२२ पर्यन्तम् २०२० तमस्य वर्षस्य राज्यनिर्वाचने महाग्रन्थिबन्धनस्य ११० आसनानां विरुद्धं १२५ आसनानि प्राप्य विधानसभायां बहुमतं प्राप्तुं राष्ट्रियजनतान्त्रिकग्रन्थिबन्धनं सफलम् अभवत् । राष्ट्रियजनतान्त्रिकग्रन्थिबन्धनस्य शीर्षनेतॄणां सान्निध्ये २० वर्षेषु सप्तमवारं स बिहारस्य मुख्यमन्त्रिरूपेण शपथं गृहीतवान् । २०२२ तमस्य वर्षस्य अगस्तमासस्य ९ दिनाङ्के नीतीशो मुख्यमन्त्रिपदं त्यक्त्वा स्वस्य दलं पुनः महाग्रन्थिबन्धने सम्मिलितं कृतवान्। षष्ठकः कार्यकालः २०२२ तमात् वर्षतः वर्तमानः महाग्रन्थिबन्धने पुनः सम्मिल्य अगस्तमासस्य १० तमे दिनाङ्के स २२ वर्षेषु अष्टमवारं राज्यस्य मुख्यमन्त्रिरूपेण शपथं गृहीतवान्। चरित्रवर्णनग्रन्थाः सङ्कर्षणठाकुरः सिङ्गल् मैन् : द लैफ् एण्ड् टैम्स् ओफ् नीतीशकुमार ओफ् बिहार नाम पुस्तकं लिखितवान् । अरुणसिंहा नीतीशकुमार एण्ड द रैज् ओफ् बिहारः इति पुस्तकस्य लेखकः अस्ति . पुरस्काराः तथा मान्यता अनुव्रतपुरस्कारः श्वेतम्बरतेरापन्थिमहासभया जैनसङ्गठनेन बिहारे पूर्णमद्यनिषेधाय ख्रिष्टाब्दे २०१७ तमे वर्षे। जेपीस्मृतिपुरस्कारः नागपुरस्य मानवमन्दिरे ख्रिष्टाब्दे २०१३ तमे वर्षे। ख्रिष्टाब्दे २०१२ तमे वर्षेेफोरेन्पोलिसीपत्रिकया वैश्विकचिन्तकेषु सर्वोच्चशतम् इत्यस्मिन् ७७ तमं स्थानं प्राप्तवान् । जमशेदपुरस्यजेवियर्श्रमिकप्रबंधनसंस्थानेन समाजौद्योगशान्तये सरजहाँगीरगाण्डीपदकं प्रदत्तः ख्रिष्टाब्दे २०११ तमे वर्षेे । एम् एस् एन् इण्डियन २०१० तमस्य वर्षस्य। एण्डीटीवी इत्यनेन इण्डियन् ओफ् द ईयर् राजनीतौ ख्रिष्टाब्दे २०१० तमे वर्षेे । फोर्ब्स् द्वारा इण्डियाज् पर्सन् ओफ् द ईयर् इति ख्रिष्टाब्दे २०१० तमे वर्षेे । सी एन् एन् आयी बी एन् इत्यनेन इण्डियन् ओफ् द ईयर् नामधेयः पुरस्कारः राजनीतिौ ख्रिष्टाब्दे २०११ तमे वर्षेे । एण्डीटीवी इत्यनेन इण्डियन् ओफ् द ईयर् राजनीतौ ख्रिष्टाब्दे २००९ तमे वर्षेे । इकोनोमिक् टाइम्स् इत्यनेन बिजनेस् रिफौर्मर् ओफ् द ईयर् ख्रिष्टाब्दे २००९ तमे वर्षेे । पोलियोरोगोन्मूलनविजेतृपुरस्कारः ख्रिष्टाब्दे २००९ तमे वर्षेे रोटरी इन्टरनेशनल् द्वारा । सी एन् एन् आयी बी एन् इत्यनेन इण्डियन् ओफ् द ईयर् नामधेयः पुरस्कारः राजनीतिौ ख्रिष्टाब्दे २००८ तमे वर्षेे । सर्वोत्तमः मुख्यमन्त्री, सी एन् एन् आयी बी एन् तथा हिन्दुस्तान टाइम्स् इत्येनयोः स्टेट् आफ् द नेशन पोल् २००७ इत्यस्य अनुसारः। सन्दर्भाः जीवतव्यक्तयः १९५१ जननम्

80964

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%99%E0%A5%8D%E0%A4%98%E0%A5%88

शाङ्घै

शाङ्घै (चीनीय-भाषायाम् : 上海) चीनीयस्य जनवादिनः गणराज्यस्य चतुर्णां प्रत्यक्षप्रशासितनगरपालिकानां मध्ये एकं नगरम् अन्यतमम् अस्ति ।  नगरं याङ्गत्से-नद्याः दक्षिणमुहानेः उपरि स्थितम् अस्ति । 2021-तमे वर्षे, २५.८९ प्रयुतानां जनानां गणे जनसंख्यया सह शाङ्घै-नगरं चीनदेशे सर्वाधिकजनसंख्यायुक्तं नगरीयं क्षेत्रं तथा तस्मै संगतात् धनपुञ्जात् महत्तरेण देशीयेन उत्पादेन सह पूर्व-एशिया-महाद्वीपे एकमेव नगरम् अस्ति । मानवविकाससूचकाङ्कस्य दृष्ट्या प्रशासनिक-एककेषु शाङ्घै-नगरं द्वितीयं स्थानं प्राप्नोति । २०१८-तमे वर्षे महा-शङ्घै-महानगरक्षेत्रे प्रायः ९.१ महापद्मानि रेन्मिन्बि इतीमानि (१.३३ महापद्मानि अमेरिकी-डॉलर् इतीमानि) (नाममात्रस्य) सकलस्य महानगरीय-उत्पादस्य अनुमानं भवति, यत् मेक्सिको-देशम् अतिक्रान्त्वा, यस्य १.२२ महापद्मानि अमेरिकी-डॉलर्-रूप्यकानां मूल्यस्य सकल-देशीय-उत्पादः अस्ति, यत् विश्वस्य १५-तमः बृहत्तमः आकारः अस्ति । सः अपि महापोताश्रयात्मकस्य महानगरस्य तथा विश्वे बृहत्तमस्य पोताश्रयात्मकस्य नगरस्य रूपेण वर्गीकृतम् अस्ति ।  तद् नगरं व्यवसायस्य च अर्थशास्त्रस्य च वैज्ञानिकानुसंधानस्य च विनयस्य च विज्ञानस्य च उद्योगकलायाः च उत्पादनस्य च पर्यटनस्य च संस्कृतेः च पाकशास्त्रस्य च कलेः च वस्त्र-चलनस्य च क्रीडायाः च परिवहनस्य च मुख्येषु विश्वव्यापिषु केन्द्रेषु अन्यतमम् अस्ति । 2019-तमे वर्षे शाङ्घै-फुतुङ्ग् (Shanghai Pudong) इतीदम् अन्तर्राष्ट्रीयं विमानपत्तनं यात्रिणां गतेः दृष्टया जगति दश व्यस्ततमेषु विमानपत्तनेषु अन्यतमं तथा शाङ्घै-नगरस्य महानगरीयाय क्षेत्राय सेवां कुर्वतोः अन्तर्राष्ट्रीययोः विमानाश्रययोः अन्यतमम् आसीत् तथा शाङ्घै हुङ्गछ्यौ (Shanghai Hongqiao) इति विमानाश्रयः तस्य दृष्ट्या द्वितीयः आसीत् । टिप्पण्यः

80995

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%B5%E0%A5%80%E0%A4%86%E0%A4%B0%20%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%BE

पीवीआर राजा

पीवीआर राजा (PVR Raja) एकः भारतीयः संगीतकारः अस्ति यः तेलुगुचलच्चित्रेषु कार्यं करोति । सः सः सर्वाधिकं लघुचलच्चित्रेषु स्कोरं कृत्वा इण्डिया बुक् आफ् रिकार्ड्स् इत्यस्मिन् स्थानं अर्जितवान् । सः चलच्चित्रक्षेत्रे लघुचलच्चित्रस्य मास्टरो इति स्वीकृतः अस्ति ।विटामिन् शी (२०२०) तथा माधि (२०२२) इत्येतयोः सङ्गीतनिर्देशकरूपेण कार्यं कृतवान् । सः मुख्यतया २०१३ तः वर्तमानपर्यन्तं २५० तः अधिकेषु डिजिटललघुचलच्चित्रेषु, स्वतन्त्रचलच्चित्रेषु च आङ्ग्लभाषा, तेलुगु, कन्नड, हिन्दीभाषासु सङ्गीतस्य रचनां कृतवान् प्रारम्भिकजीवनं व्यक्तिगतजीवनं च राजा का जन्म विजयनगरम में पेनुमत्सा वेंकट रामाराजू के रूप में हुआ था। संगीतकार बनने से पहले उन्होंने संगीत शिक्षक के रूप में काम किया। उन्होंने 2013 से तेलुगु, कन्नड़, हिंदी और अंग्रेजी भाषाओं में प्रस्तुत करने के लिए मुख्य रूप से 250 डिजिटल लघु फिल्मों और स्वतंत्र फिल्मों के लिए काम किया है। फ़िल्में बाह्यानुबन्धाः पीवीआर राजा के आईएमडीबी टीकाः

81014

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%83

व्यक्तित्वविकारः

व्यक्तित्वविकाराः ( PD ) मानसिकविकारानाम् एकः वर्गः अस्ति यस्य विशेषता अस्ति यत् व्यवहारस्य, संज्ञानस्य, आन्तरिक-अनुभवस्य च स्थायि- अनुकूल -प्रतिमानं भवति, यत् अनेकेषु सन्दर्भेषु प्रदर्शितं भवति तथा च व्यक्ति-संस्कृत्या स्वीकृतेभ्यः सन्दर्भेभ्यः विचलितं भवति । एते प्रतिमानाः पूर्वमेव विकसिताः भवन्ति, अनिर्विकल्पाः, महत्त्वपूर्णदुःखेन वा विकलाङ्गतायाः वा सह सम्बद्धाः भवन्ति । परिभाषाः स्रोतानुसारं भिन्नाः सन्ति, विवादस्य विषयः च एव तिष्ठन्ति । २. व्यक्तित्वविकारस्य निदानस्य आधिकारिकमापदण्डाः अन्तर्राष्ट्रीयरोगवर्गीकरणस्य (ICD) षष्ठे अध्याये तथा अमेरिकनमनोरोगसङ्घस्य मानसिकविकारस्य निदानात्मकसांख्यिकीयपुस्तिकायां (DSM) सूचीकृताः सन्ति । व्यक्तित्वम्, मनोवैज्ञानिकरूपेण परिभाषितः, व्यक्तिगतमनुष्याणां भेदं कुर्वन्तः स्थायिव्यवहारस्य मानसिकलक्षणस्य समुच्चयः अस्ति । अतः व्यक्तित्वविकाराः सामाजिकमान्यताभ्यः अपेक्षाभ्यः च विचलितैः अनुभवैः व्यवहारैः च परिभाषिताः भवन्ति । येषां व्यक्तित्वविकारस्य निदानं भवति तेषां संज्ञानं, भावात्मकता, पारस्परिककार्यक्षमता, आवेगनियन्त्रणं वा कष्टानि अनुभवन्ति मनोरोगिणां कृते व्यक्तित्वविकारस्य प्रसारः ४० तः ६०% पर्यन्तं भवति । २. व्यक्तित्वविकारस्य व्यवहारप्रकाराः सामान्यतया किशोरावस्था, प्रौढतायाः आरम्भः अथवा कदाचित् बाल्यकालः अपि ज्ञायन्ते तथा च प्रायः जीवनस्य गुणवत्तायां व्यापकः नकारात्मकः प्रभावः भवति व्यक्तित्वविकारस्य चिकित्सा मुख्यतया मनोचिकित्सा भवति । व्यक्तित्वविकारस्य प्रमाणाधारितमनोचिकित्सासु संज्ञानात्मकव्यवहारचिकित्सा, विशेषतया सीमान्तव्यक्तिविकारस्य च द्वन्द्वात्मकव्यवहारचिकित्सा च अन्तर्भवति मनोविश्लेषणात्मकाः विविधाः उपायाः अपि उपयुज्यन्ते । ।व्यक्तित्वविकाराः लोकप्रियप्रवचनेषु, चिकित्साप्रवचनेषु च समानरूपेण पर्याप्तकलङ्केन सह सम्बद्धाः सन्ति । व्यक्तित्वविकारस्य वर्गीकरणार्थं विनिर्मितानां विविधानां पद्धतिगतयोजनानां अभावेऽपि व्यक्तित्वविकारस्य वर्गीकरणेन सह बहवः विषयाः भवन्ति यतोहि एतादृशविकारानाम् सिद्धान्तः निदानं च प्रचलितसांस्कृतिकप्रत्याशानां अन्तः भवति एवं तेषां प्रामाण्यं केभ्यः विशेषज्ञैः अनिवार्यविषयत्वस्य आधारेण प्रतिस्पर्धितं भवति । तेषां मतं यत् व्यक्तित्वविकारस्य सिद्धान्तः निदानं च सामाजिकराजनैतिक -आर्थिकविचारानाम् अपि आधारेण कठोररूपेण भवति । वर्गीकरणं लक्षणं च DSM-5 इत्यत्र दश विशिष्टाः व्यक्तित्व-विकाराः सूचीबद्धाः सन्ति : विक्षिप्तः (paranoid) मनोविदलतासदृशः (schizoid) मनोविदलताप्रकारी (schizotypal) असामाजिकः (antisocial) सीमावर्ती (borderline) नटकीयः (histrionic) अहङ्कारी (narcissistic) (सामाजिकरूपेण) परिहारी/चिन्तितः ((socially) avoidant) निर्भारः (dependent) बाध्यकारी (anancatistic) क इति समूहः (विषमाः अथवा विलक्षणाः विकाराः) क इति समूहस्य व्यक्तित्वविकाराः प्रायः मनोविदलतया सह सम्बद्धाः भवन्ति : विशेषतः, मनोविदलताप्रकारस्य व्यक्तित्व-विकारः मनोविदतया सह स्वस्य केचन लक्षणलक्षणाः साझां करोति, यथा, निकटसम्बन्धेषु तीव्र-असुविधा, संज्ञानात्मक-अथवा बोध-विकृतिः, व्यवहारस्य विलक्षणता च परन्तु विषम-विक्षिप्तव्यक्तिविकारैः निदानं प्राप्तानां जनानां मनोविदलतया पीडितानां अपेक्षया वास्तविकतायाः अधिकं ग्रहणं भवति । एतादृशविकारयुक्ताः जनाः विक्षिप्ताः भवितुम् अर्हन्ति, अन्यैः अवगन्तुं च कष्टं प्राप्नुवन्ति, यतः तेषां प्रायः विषमाः वा विक्षिप्ताः वा वाक्गुणाः भवन्ति, निकटसम्बन्धं निर्मातुं, निर्वाहयितुं च अनिच्छा, असमर्थता च भवति यद्यपि तेषां प्रतीतयः असामान्याः भवेयुः तथापि एताः विसंगतयः भ्रमात् मतिभ्रमात् वा भिन्नाः सन्ति यतः एतेषां युक्तानां जनानां अन्यपरिस्थितिभिः निदानं भविष्यति महत्त्वपूर्णसाक्ष्यं सूचयति यत् क्लस्टर ए व्यक्तित्वविकारयुक्तानां जनानां अल्पभागस्य, विशेषतः सिजोटाइपलव्यक्तित्वविकारस्य, सिजोफ्रेनिया इत्यादीनां मनोविकारानाम् विकासस्य क्षमता वर्तते एतेषां विकारानाम् अपि तेषु व्यक्तिषु भवितुं अधिका सम्भावना भवति येषां प्रथम-उपाधि-बन्धुषु सिजोफ्रेनिया अथवा क्लस्टर ए व्यक्तित्वविकारः भवति विक्षिप्त-व्यक्तित्व-विकार : अन्येषां प्रति अविवेकी शङ्कायाः अविश्वासस्य च प्रतिमानस्य लक्षणं भवति, प्रेरणानां दुष्टत्वेन व्याख्यां करोति । मनोविदलतासदृश-व्यक्तित्व-विकारः : सामाजिकसम्बन्धेभ्यः रुचेः, विरक्तेः च अभावः, उदासीनता, अल्पा भावनाव्यञ्जना च । मनोविदलताप्रकार-व्यक्तित्व-विकार : सामाजिकरूपेण अन्तरक्रियाशीलस्य अत्यन्तं असुविधायाः प्रतिमानं, तथा च विकृतसंज्ञानं धारणाश्च । ख इति समूहः (नाट्याः, भावनात्मकाः अथवा अव्यवस्थिताः विकाराःरः) ख इति समूहस्य व्यक्तित्वविकारस्य लक्षणं भवति यत् आवेगपूर्णः, आत्मविनाशकारी, भावनात्मकः व्यवहारः, कदाचित् अन्यैः सह दुर्बोधः अन्तरक्रियाः च भवन्ति । असामाजिक-व्यक्तित्व-विकारः : अन्येषां अधिकारानां अवहेलनायाः उल्लङ्घनस्य च व्यापकः प्रतिमानः, सहानुभूतेः अभावः, प्रफुल्लितः आत्मप्रतिबिम्बः, असत्यस्य वदनस्य प्रवृृत्तिः, आवेगपूर्णता च सीमावर्ती-व्यक्तित्व-विकारः : आकस्मिकभावनाविस्फोटः, परित्यागभयं, परिवर्तिता सहानुभूतिः, सम्बन्धेषु च आत्मप्रतिबिम्बे च प्रत्यभिज्ञाने च व्यवहारे च प्रभावे च अस्थिरता, या प्रायः आत्महानिं प्रणयति, तथा आवेगपूर्णता नटकीय-व्यक्तित्व-विकार : अन्येषु ध्यान-अन्वेषणं, व्यवहारः, अत्यधिकाः भावनाः, अहङ्कारः च । अहंकारी-व्यक्तित्व-विकारः : अत्यधिकम् अभिमानं, प्रशंसायाः आवश्यकता, सहानुभूतेः अभावः च । तीव्रतरव्यञ्जने । ग इति समूहः (चिन्तायाः अतिभवेन सह अथवा भयङ्कराः विकाराः). परिवर्जित-व्यक्तित्व-विकार : सामाजिकनिरोधस्य अपर्याप्ततायाः च व्यापकभावनाः, नकारात्मकमूल्यांकनस्य प्रति अत्यन्तं संवेदनशीलता। निर्भरता-व्यक्तित्व-विकारः : अन्यैः जनानां परिचर्यायाः व्यापकमनोवैज्ञानिक आवश्यकता। बाध्यकारी-व्यक्तित्व-विकारः : नियमानाम् कठोरतानुरूपता, सिद्धिवादः, नियन्त्रणं च सन्तुष्टिपर्यन्तं विरलक्रियाकलापानाम्, मैत्रीणां च बहिष्कारस्य ( अभिलाष-बाध्यकारी-विकारात् भिन्न) इति लक्षणानि भवति DSM-5 इत्यस्य सामान्यमापदण्डः DSM-5 तथा ICD-11 इत्येतयोः निदानप्रणालीयोः सामान्यव्यक्तित्वविकारस्य परिभाषा षट् मापदण्डाः च प्राप्यन्ते । एते मापदण्डाः सर्वैः व्यक्तित्वविकारप्रकरणैः अधिकविशिष्टनिदानं कर्तुं पूर्वं पूर्तव्याः । DSM-5 इत्यनेन सूचितं यत् कोऽपि व्यक्तित्वविकारनिदानं निम्नलिखितमापदण्डान् पूरयितुं शक्नोति : आन्तरिक-अनुभवस्य व्यवहारस्य च एकः स्थायि-प्रतिरूपः यः व्यक्ति-संस्कृतेः अपेक्षाभ्यः लक्षणीयरूपेण विचलितः भवति । एषः प्रतिमानः निम्नलिखितक्षेत्रेषु द्वयोः (अधिकेषु वा) क्षेत्रेषु प्रकटितः भवति । संज्ञानम् (अर्थात् आत्मनः, अन्येषां जनानां, घटनानां च ग्रहणस्य, व्याख्यानस्य च मार्गाः) । भावात्मकता (अर्थात् भावनात्मकप्रतिक्रियायाः परिधिः, तीव्रता, अस्थिरता, उचितता च) । अन्तर्व्यक्तिगतस्य कार्यस्य पद्धतिः । आवेगस्य नियन्त्रणम् । स्थायिप्रतिरूपः व्यक्तिगतसामाजिकस्थितीनां विस्तृतपरिधिषु अनिर्विकल्पः व्यापकः च अस्ति । स्थायिप्रतिमानेन सामाजिक-व्यावसायिक-अथवा अन्येषु महत्त्वपूर्णेषु कार्यक्षेत्रेषु चिकित्सकीयदृष्ट्या महत्त्वपूर्णं दुःखं वा हानिः वा भवति । अयं प्रतिमानः स्थिरः दीर्घकालं यावत् च भवति, तस्य आरम्भः न्यूनातिन्यूनं किशोरावस्थायाः प्रारम्भिकप्रौढत्वस्य वा अनुसन्धानं कर्तुं शक्यते । स्थायिप्रतिमानं अन्यस्य मानसिकविकारस्य अभिव्यक्तिः परिणामः वा इति न श्रेष्ठतया व्याख्यायते । स्थायिप्रतिमानं कस्यचित् पदार्थस्य (उदा. दुरुपयोगस्य औषधं, औषधं) अन्यस्य चिकित्सास्थितेः (उदा. शिरस्य आघातस्य) शारीरिकप्रभावेभ्यः न भवति ICD-11 इत्यस्य व्यक्तित्वविकारविभागः पूर्वसंस्करणस्य ICD-10 इत्यस्य तुलने पर्याप्तरूपेण भिन्नः अस्ति । सर्वेषां विशिष्टानां पीडीनां एकस्मिन् विलीनीकरणं कृतम् अस्ति: व्यक्तित्वविकारः ( 6D10 ), यस्य कोडीकरणं हल्कं ( 6D10.0 ), मध्यमं ( 6D10.1 ), गम्भीरं ( 6D10.2 ), अथवा अनिर्दिष्टं गम्भीरता ( 6D10. ) इति कर्तुं शक्यते Z ). व्यक्तित्वकठिनता ( QE50.7 ) इति अतिरिक्तवर्गः अपि अस्ति, यस्य उपयोगेन व्यक्तित्वलक्षणानाम् वर्णनं कर्तुं शक्यते ये समस्याप्रदाः सन्ति, परन्तु पीडी-रोगस्य निदानमापदण्डं न पूरयन्ति व्यक्तित्वविकारः कठिनता वा एकेन वा अधिकेन Prominent personality traits or pattern ( 6D11 ) द्वारा निर्दिष्टुं शक्यते । ICD-11 पञ्च लक्षणक्षेत्राणां उपयोगं करोति : १. निराशावादिनी भावात्मकता ( 6D11.0 ); विरक्ति ( 6D11.1 ), २. असामाजिकता 6D11.2 ), २. निरोधः ( 6D11.3 ), तथा बाध्यकारः ( 6D11.4 ) तत् । प्रत्यक्षतया अधि Borderline pattern ( 6D11.5 सूचीकृतः अस्ति ), Borderline personality disorder इत्यस्य सदृशः वर्गः | एषः स्वतः एव लक्षणः नास्ति, किन्तु निश्चिततीव्रतायां पञ्चगुणानां संयोगः । ICD-11 इत्यस्मिन् कोऽपि व्यक्तित्वविकारः निम्नलिखितसर्वमापदण्डान् पूरयितुं शक्नोति : आत्मनः पक्षेषु (उदाहरणार्थं, तादात्म्यम्, आत्ममूल्यं, आत्मदृष्टेः सटीकता, आत्मनिर्देशनं), तथा/अथवा पारस्परिकविकारः (उदाहरणार्थं, निकटं परस्परं च सन्तोषं विकसितुं, निर्वाहयितुं च क्षमता) कार्ये समस्याभिः लक्षणीयः स्थायिविकारः सम्बन्धाः, परदृष्टिकोणं अवगन्तुं, सम्बन्धेषु विग्रहस्य प्रबन्धनं कर्तुं च क्षमता)। विकारः दीर्घकालं यावत् (उदा. २ वर्षाणि वा अधिकं वा यावत्) अस्ति । विकारः संज्ञानस्य, भावनात्मकस्य अनुभवस्य, भावनात्मकव्यञ्जनस्य, व्यवहारस्य च प्रतिमाने प्रकटितः भवति ये दुर्अनुकूलाः (उदा. अनिर्विकल्पाः अथवा दुर्नियंत्रिताः) भवन्ति विकारः व्यक्तिगतसामाजिकपरिस्थितिषु (अर्थात् विशिष्टसम्बन्धेषु सामाजिकभूमिकासु वा सीमितः नास्ति) प्रकटितः भवति, यद्यपि सः निरन्तरं विशेषप्रकारस्य परिस्थितिभिः उत्तेजितः भवितुम् अर्हति न तु अन्यैः लक्षणं औषधस्य वा पदार्थस्य वा प्रत्यक्षप्रभावस्य कारणेन न भवति, यत्र निवृत्तिप्रभावः अपि अस्ति, अन्येन मानसिकविकारेन, तंत्रिकातन्त्रस्य रोगेन, अन्येन चिकित्सास्थित्या वा अधिकं लेखा न भवति व्यवधानं व्यक्तिगत, पारिवारिक, सामाजिक, शैक्षिक, व्यावसायिक अथवा अन्येषु महत्त्वपूर्णेषु कार्यक्षेत्रेषु पर्याप्तदुःखेन वा महत्त्वपूर्णेन हानिः वा सम्बद्धा भवति व्यक्तित्वविकारस्य निदानं न कर्तव्यं यदि व्यक्तित्वविकारस्य लक्षणं व्यवहारस्य प्रतिमानाः विकासात्मकरूपेण उपयुक्ताः सन्ति (उदाहरणार्थं किशोरावस्थायां स्वतन्त्रा आत्मपरिचयस्थापनसम्बद्धाः समस्याः) अथवा मुख्यतया सामाजिकराजनैतिकसङ्घर्षसहिताः सामाजिकैः सांस्कृतिककारकैः वा व्याख्यातुं शक्यन्ते ICD-10 ICD-10 इत्ययम् एतानि सामान्यमार्गदर्शिकमापदण्डानि सूचीबद्धानि सन्ति : लक्षणीयरूपेण असमंजसपूर्णाः मनोवृत्तयः व्यवहाराः च, सामान्यतया कार्यस्य अनेकाः क्षेत्राः समाविष्टाः, यथा भावात्मकता, उत्तेजना, आवेगनियन्त्रणं, बोधस्य चिन्तनस्य च मार्गाः, अन्यैः सह सम्बन्धस्य शैली च असामान्यव्यवहारस्य स्वरूपं स्थायित्वं, दीर्घकालीनस्य, न तु मानसिकरोगस्य प्रकरणेषु एव सीमितम्; असामान्यव्यवहारस्य स्वरूपं व्यापकं भवति तथा च व्यक्तिगतसामाजिकस्थितीनां विस्तृतपरिधिं प्रति स्पष्टतया अनुकूलं भवति; उपर्युक्ताः अभिव्यक्तयः सर्वदा बाल्यकाले किशोरावस्थायां वा दृश्यन्ते, प्रौढतापर्यन्तं च निरन्तरं भवन्ति; विकारः पर्याप्तं व्यक्तिगतं दुःखं जनयति परन्तु एतत् केवलं तस्य क्रमे विलम्बेन एव स्पष्टं भवितुम् अर्हति; प्रायः एषः विकारः व्यावसायिकसामाजिकप्रदर्शने महत्त्वपूर्णसमस्याभिः सह सम्बद्धः भवति, परन्तु अनिवार्यतया न । ICD इत्ययं अपि वदति यत् "विभिन्नसंस्कृतीनां कृते सामाजिकमान्यतानां, नियमानाम्, दायित्वानाञ्च विषये विशिष्टानां मापदण्डसमूहानां विकासः आवश्यकः भवितुम् अर्हति।" बाह्यसूत्रणि व्यक्तित्वविकारस्य विषये संस्थानम् व्यक्तित्व-विकारस्य विषये राष्ट्रीय-मानसिक-स्वास्थ्य-संघस्य तथ्यपत्रम् द रॉयल् कॉलेज् आफ् सैकियाट्रिस्ट्स् इत्यस्मात् व्यक्तित्वविकारसूचनापत्रम् टिप्पण्यः मनोविज्ञानम्

81031

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%9D%E0%A5%87%E0%A4%87%20%E0%A4%A6%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A4%BE

आन्द्झेइ दुदा

आन्द्झेइ सेबास्त्यान् दुदा (१९७२-तमे वर्षे मे-मासस्य १६-तमेे दिने क्राको-नगरे जातः [1] ) - पोलॅण्ड्-देशीयः वकीलः राजनीतिज्ञः च, २०१५-तमस्य वर्षस्य अगस्त्-मासस्य ६ तः, पोलॅण्ड्-गणराज्यस्य राष्ट्रपतिः अस्ति । विधिशास्त्रस्य डॉक्टर् इत्ययं, २००६–२००७ तमे वर्षे न्यायमन्त्रालये राज्यस्य उपसचिवः, २००८–२०१० तमे वर्षे लेख़ काचिंस्कि इत्यस्य राष्ट्रपत्युः कार्यालये राज्यस्य उपसचिवः, २००७–२०११ तमे वर्षे राज्यन्यायाधिकरणस्य सदस्यः, ७ तमस्य कार्यकालस्य पोलॅण्ड्-देशीय-संसदस्य सदस्यः (२०११–२०१४), ८ तमस्य कार्यकालस्य यूरोपीयसंसदस्य सदस्यः (२०१४–२०१५) । जीवनवृत्तान्तः बाल्यकालः यौवनं च सः १९७२ तमे वर्षे मे-मासस्य १६ दिनाङ्के क्राको-नगरे जन्म प्राप्नोत् । सः (विद्युत्-अभियन्तुः, तकनीकीविज्ञानस्य प्राध्यापकस्य, स्थानीयसर्वकारस्य अधिकारिणः च रूपेण भूतः) यान् दुदा इत्यस्य तथा (रासायनिकविज्ञानस्य प्राध्यापिकायाः रूपेेण भूता) यानिना मिलेफ़्स्का-दुदा इत्यस्य पुत्रः अस्ति । तस्य मातापितरौ स्वस्य व्यावसायिकक्रियाकलापं क्राको-नगरे स्तानिस्लाफ़् स्ताषित्स् इत्यस्य मामधेयेन विज्ञानप्रौद्योगिकीविश्वविद्यालयेन सह सम्बद्धवन्तौ । तस्य द्वौ अनुजभगिन्यौ स्तः – अन्ना, डोमिनिका च । तस्य मातुलः राजनेता आन्तोनि दुदा इत्ययम् अस्ति । शिक्षा तथा व्यावसायिककार्यम् १९७९-१९८७ तमेषु वर्षेषु सः क्राको-नगरे यानेक् क्राशित्स्कि इत्यस्य नामधेयेन प्राथमिकविद्यालये (राजा स्तेफ़ान् बातोरि इत्यस्य नामधेयेन ३३ इति सङ्ख्यया सह प्राथमिकविद्यालये तद् यद् वर्तमानम्) अध्ययनं कृतवान् )। तस्मिन् समये एतत् विद्यालयं क्राको-नगरे शिक्षाशास्त्रविश्वविद्यालयस्य अनुसन्धानसंस्थानम् आसीत् । Szczep ५ KDH "Wichry" इति ख्यातः समूहः विद्यालये सक्रियः आसीत्, यस्य आन्द्झेइ दुदा इत्ययम् अपि अन्तर्भवति स्म । १९८७ तमे वर्षात् सः क्राको-नगरे द्वितीय-उच्चविद्यालयस्य मानविकी-विद्यालयकक्षायाम् अध्ययनं कृतवान्, यत्र १९९१ तमे वर्षे अन्तिमपरीक्षायाम् उत्तीर्णः अभवत् । राजनैतिकप्रगतिः २०१५ तमे वर्षे राष्ट्रपतिनिर्वाचनम् २०१५ तमस्य वर्षस्य फेब्रुवरी-मासस्य ७ दिनाङ्कात् २०१५ तमस्य वर्षस्य मे-मासस्य २२ दिनाङ्कपर्यन्तं कृते निर्वाचन-अभियानस्य भागत्वेन सः देशस्य २४१ नगराणि गत्वा लण्डन्-नगरं, स्ट्रासबर्ग्-नगरं च गतः । निर्वाचनप्रचारस्य अवधारणा मुख्यतया लघुस्थानीयसमागमानाम् आधारेण आसीत्, ये प्रायः मुख्यराष्ट्रीयजनसम्पर्कमाध्यमेन प्रसारिताः नासीत् । अभियानस्य समये आन्द्झेइ दुदा इत्यनेन उदाहरणतया न्यूनतमनिवृत्तिवयसः न्यूनीकरणस्य, करमुक्तभत्तावर्धनस्य, "स्विट्ज़र्लॅण्ड-देशीय-फ़्रॅङ्क्-मुद्रा-ऋणग्राहकेभ्यः" सहायतायाः च प्रतिज्ञाः कृताः । २०१५ तमस्य वर्षस्य मे-मासस्य १० दिनाङ्के प्रथमचरणस्य मतदानस्य प्रथमस्थानं प्राप्तवान्, ५ स्थानं प्राप्तवान् १७९ इति ०९२ मतं प्राप्तम्, यत् वैधमतानाम् ३४.७६% अभवत् । यतो हि कश्चन अपि उम्मीदवारः वैधमतस्य ५०% सीमां न अतिक्रान्तवान्, अतः आन्द्रेज् दुडा पुनः निर्वाचनप्रत्याशी ब्रोनिस्लाव कोमोरोव्स्की इत्यनेन सह मिलित्वा मतदानस्य द्वितीयचक्रं प्रविष्टवान्, यः वैधमतानाम् ३३.७७% प्राप्तवान् प्रथमपरिक्रमे ये अभ्यर्थिनः त्यक्तवन्तः तेषु ग्रेगोर्ज् ब्राउन् इत्यनेन तस्य मतदानस्य घोषणा कृता । द्वितीयपरिक्रमात् पूर्वं सः पोलॅण्ड्-गणराज्यस्य दक्षपक्षस्य, वास्तविकायाः राजनीतेः सङ्घः, आत्मरक्षायाः पुनरुत्थानस्य च समर्थनं प्राप्तवान् । पोलॅण्ड्-आमेरिका-देशीयाः सम्बन्धाः आन्द्झेइ दुदा इत्यनेन राष्ट्रपतिपदं स्वीकृत्य पोलॅण्डश-अमेरिान-सम्बन्धाः तीव्राः अभवन्, येन उभयोः देशयोः राष्ट्रपतियोः मध्ये मिलनस्य आवृत्तिः वर्धिता। वार्सा-वाशिङ्गटन्-नगरयोः सहकार्यस्य नूतनम् अध्यायम् उद्घाटयन् एकः महत्त्वपूर्णः कार्यक्रमः राष्ट्रपतिः डोनाल्ड् ट्रम्प् इत्यस्य २०१७ तमस्य वर्षस्य जुलै-मासस्य ६ दिनाङ्के त्रि-सागर-उपक्रम-शिखरसम्मेलनस्य अवसरे वार्सा-नगरस्य यात्रा आसीत् । पोलॅण्ड्-देशः अमेरिका-देशः च भूमिगतस्य गॅस् इत्यस्य विषये सहमतिं कृतवन्तौ कृत्वा सुरक्षा-रक्षा-क्षेत्रे सहकार्यं सुदृढं कृतवन्तौ । पोलॅण्ड्-गणराज्यस्य अमेरिका-देशस्य च राष्ट्रपतिभिः २०१८ तमे वर्षे राष्ट्रपति-दुडा-महोदयस्य वाशिङ्गटन-नगरस्य आधिकारिकयात्रायाः समये पोलिश-अमेरिकन-रणनीतिकसाझेदारीविषये संयुक्तघोषणायां हस्ताक्षरं कृतम् । अस्मिन् क्षेत्रे अमेरिकीसैन्यस्य उपस्थितिं सुदृढं कर्तुं प्रतिबद्धता २०१९ तमे वर्षे राष्ट्रपतिस्य वाशिङ्गटन्-नगरस्य भ्रमणकाले गृहीतनिर्णयैः कार्यान्विता । तस्मिन् समये राष्ट्रपतिनां संयुक्तघोषणायां हस्ताक्षरं कृतम्, अन्येषां मध्ये, पोलॅण्ड्देशे अमेरिकासैनिकानाम् उपस्थितिः । अस्य प्रावधानाः न्यूयोर्कनगरे २०१९ तमस्य वर्षस्य सितम्बर्-मासस्य २३ दिनाङ्के राष्ट्रपतिभिः हस्ताक्षरितेन अन्येन घोषणेन स्पष्टीकृताः । टिप्पण्यः १९७२ जननम्

81043

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%83

दानपालः

दानपालः शिहू चीनदेशे सोङ्गवंशकाले भारतीयः बौद्धभिक्षुः च संस्कृतबौद्धसूत्राणाम् अनुवादकः च आसीत् । जीवनम् उद्याननगरस्य मूलनिवासी स ९८० तमे वर्षे सोङ्गवंशराजधानी बियाञ्जिङ्ग् (अधुना कैफेङ्ग् इति उच्यते) इत्यत्र भ्रात्रा देवशान्तिकेन सह आगमनात् पूर्वं उद्यानस्य वैजयन्तसङ्घरामे वज्रयानभिक्षुः आसीत्। सम्राट् तैजोङ्गः सोङ्गः अधिकभारतीयबौद्धसूत्राणाम् अनुवादम् इच्छति स्म । तथापि दानपालस्य च देवशान्तिकस्य च धर्मदेवस्य चापि अनुवादसामर्थ्यस्य विषये स संशयपूर्ण आसीत् । ततः स तान् साम्राज्यप्रासादम् आमन्त्र्य स्वस्य प्रासादे स्थापितैः संस्कृतसूत्रैः तेषां अनुवादक्षमतां परीक्षितवान् । यतः ते सर्वे चीनभाषायां संस्कृते च द्विभाषिण आसन्, ते त्रयः सम्राजः तैजोङ्गस्य सोङ्गस्य अनुवाददक्षतायाः सन्देहं तृप्तवन्तः। ततः स ९८२ तमे वर्षे तैपिङ्गजिङ्ग्ग्वोमठस्य पश्चिमदिशि सूत्रानुवादस्य संस्थानं नाम्ना नूतनं अनुवादकेन्द्रं निर्मितवान् । सम्राट् सदलाय दानपालाय मानदं धूम्रवर्णीयं वस्त्रं दत्तवान् । १.सम्राट् दानपालाय 'व्यक्तशिक्षायाः महागुरुः' इति मानदम् उपाधिम् अपि दत्तवान् । १. नवस्थापितसंस्थायाः प्रमुखानुवादकेषु अन्यतम इति दानपालः नियुक्तः । एवं स स्वसमूहेन सह १७० वर्षाणां विरामस्य अनन्तरं चीनदेशे संस्कृतबौद्धग्रन्थानाम् अनुवादं पुनः आरब्धवान् । १. संस्थायाः अन्यौ मुख्यानुवादकौ देवशान्तिकश्च धर्मदेवश्च क्रमशः १००० ख्रिष्टाब्दे च १००१ ख्रिष्टाब्दे दिवङ्गतौ। संस्थायां संस्कृतभाषायां प्रशिक्षितस्य चीनदेशस्य भिक्षोः वेयी जिंग् (惟淨) इत्यस्य साहाय्येन एव स संस्थायाम् अवशिष्टः एकमात्रः मुख्यः भारतीयः अनुवादकः अभवत्। १००६ तमे वर्षे अन्यो भारतीयः अनुवादको धर्मपालः तस्य कार्ये सहायार्थम् आगतः । १. समग्रतया स शताधिकानि सूत्राणि शास्त्राणि स्तोत्राणि च अनुवादितवान् येभ्यो वज्रयानबौद्धधर्मस्य चीनावबोधने तस्य लोकप्रियतायां च महत् योगदानम् अभवत् आख्येयम् महत्त्वपूर्णः वज्रयानमूलग्रन्थः सर्वतथागततत्त्वसङ्ग्रहतन्त्रः मूलतः अमोघवज्रेण ८ शताब्द्यां चीनभाषायाम् अनुवादितः परन्तु तद् अपूर्णः अनुवाद आसीत्। दानपालः अनुवादकदलस्य सदस्य आसीत् यः दलः सम्पूर्णस्य सर्वतथागततत्त्वसङ्ग्रहतन्त्रस्य पुनः अनुवादं कृतवान् । दानपालस्य योगदाने अष्टादशखण्डेषु प्रथमश्च षोडशश्च सप्तदशश्च अष्टादशश्च आसन्। अन्येषु वज्रायनसूत्रेषु स मायोपमसमाधिसूत्रस्य अपि अनुवादं कृतवान् । दानपालः अनेकान् अवज्रायणग्रन्थान् यथा नागार्जुनस्य युक्तिषष्टिकां च महायानविंशकं च दिङ्नागस्य प्रज्ञापारमितापिण्डार्थम् इत्यादीन् अपि च अष्टसाहस्रिकाप्रज्ञापारमितायाः काञ्चन संस्करणं च संयुत्तनिकायस्य संस्कृतसंस्करणं चन्द्रोपमसूत्रनामधेयं च प्रज्ञापारमिताहृदयं चापि भाषान्तरीकृतवान्। 16.3. सन्दर्भाः बाह्यसन्धयः म्यूलर् ए चार्ल्स, सम्पा. बौद्धधर्मस्य अङ्कीयकोशः . 12/2/2018 संस्करणम्। १०१७ मरणम्

81045

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%98%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%BE

संघारामा

संघरामः ( अ॰सं॰लि॰व॰ Saṃgharāma ) इत्युक्ते मन्दिरं वा मठं वा इति। अत्र सोद्यानं वा सवनं वासङ्घः नाम बौद्धमठसमुदायः निवसति । पाटलिपुत्रे कुक्कुटरामस्य प्रसिद्धः सङ्घराम आसीत् | पश्चात् कुक्कुटुरामस्य सङ्घरामस्य नाशः अभवत्। तस्य भिक्षवः पुष्यमित्रशुङ्गेन मारिताः द्वितीयशताब्द्या अशोकवदनानुसारम् | तदा राजा पुष्यमित्रः चतुर्विधं सैन्यं सुसज्ज्य बौद्धधर्मस्य नाशं कर्तुम् अभिलषन् स कुक्कुटरामम् अगच्छत् इति लिखितम्। पुष्यमित्रः ततः सङ्घरामं नाशयित्वा च तत्र भिक्षून् हत्वा प्रस्थितः चेति । टिप्पण्यः बौद्धमन्दिराणि

81046

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%99%E0%A5%8D%E0%A4%98%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%83

सङ्घरामः

सङ्घरामः ( अ॰सं॰लि॰व॰ Saṃgharāma ) इत्युक्ते मन्दिरं वा मठं वेति। अत्र सोद्यानं वा सवनं वा सङ्घः नाम बौद्धमठसमुदायः निवसति । पाटलिपुत्रे कुक्कुटरामस्य प्रसिद्धः सङ्घराम आसीत् | पश्चात् कुक्कुटुरामस्य सङ्घरामस्य नाशः अभवत्। तस्य भिक्षवः पुष्यमित्रशुङ्गेन मारिताः द्वितीयशताब्द्या अशोकवदनानुसारम् | तदा राजा पुष्यमित्रः चतुर्विधं सैन्यं सुसज्ज्य बौद्धधर्मस्य नाशं कर्तुम् अभिलषन् स कुक्कुटरामम् अगच्छत् इति लिखितम्। पुष्यमित्रः ततः सङ्घरामं नाशयित्वा च तत्र भिक्षून् हत्वा प्रस्थितः चेति । टिप्पण्यः बौद्धमन्दिराणि

81057

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%81%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%83

कुमारविश्वासः

कुमारविश्वासो जन्मनाम्ना विश्वासकुमारशर्मा विश्वविख्यातः हिन्दीकविश्च राजनेता चापि वक्ता विद्यते। स स्वकवितायै कोयीदीवानाकहताहै नामधेयायै तथा अपने अपने राम इत्यमै प्रवचनकार्यक्रमाय लोके विशेषतो युवसु विख्यातः। बाल्यं शिक्षा च विश्वासस्य जन्म माघमासस्य शुक्लपक्षस्य पञ्चम्यां उत्तरप्रदेशस्य पिलख्वा नाम ग्रामे अभवत्। निम्नमध्यायपरिवारे जातः स लालागङ्गासहायविद्यालये अपठत्। राणाशिक्षाशिविरे तस्य पिता चन्द्रपालशर्मा पाठयति स्म। एतस्य मातुर्नाम रमाशर्मा अस्ति। चतुर्भ्यो भ्रातृभ्यश्च एकया स्वस्रा सर्वतः अनुज एषः। एष राजपुतानारेजिमेण्टेण्टरकालिज् इत्यत्र ततः मोतिलालनेहरूरीजनलेञ्जीनियरिङ्गकालेज यस्य नाम अधुना मोतिलालनेहरूराष्ट्रीयप्रौद्योगिकीसंस्थानम् इत्यत्र पठितवान्। तस्य पिता तम् अभियान्त्रिकं भावयितुम् इच्छति स्म। परन्तु तस्मै अभियान्त्रिकं नारोचत अतः सः अभियान्त्रिकीं त्यक्त्वा हिन्दीसाहित्यं पठितुं गतः। अनन्तरं हिन्दीसाहित्ये एव स विद्यावाचस्पतिः अभवत्। विद्यावाचस्पत्युपाधये मेरठविश्वविद्यालये अधीयानः स जातिव्यवस्थां विरुद्धं स्वनाम विश्वासकुमारशर्मणः कुमारविश्वास इत्यकरोत्। वृत्तिः गार्हस्थ्यं च १९९४ तमे ख्रिष्टाब्दे स राजस्थानस्य पीलीबङ्गानगरे इन्दिरागान्धीपीजीकोलेज् इत्यस्मिन् व्याख्याता अभवत्। तत्रैव स विश्वविद्यालये व्याख्यात्रीं मञ्जुम् अमिलत्। कतिपयेषु एव दिवसेषु तयोः परस्परः स्नेहो जातः। कालान्तरे स सुगुप्तं मञ्जुम् अवृणोत् यतो तयोः कुलजना पृथग्जातित्वार्थं विवाहस्य विरुद्धा आसन्। कुटुम्बाभ्यां तौ बहिष्कृतौ परन्तु वर्षद्वयानन्तरं तयोः प्रथमायाः पुत्र्याः अग्रतायाः जन्म अभवत् यस्मात् कुटुम्बयोः कोपं निर्गतं च तौ स्वीकृतौ। गते काले द्वितीयायाः पुत्रिकायाः कूहुः नामधेयाया जन्म तौ सकुटुम्बम् अन्वतिष्ठताम्। पीलीबङ्गातो निर्गत्य स लालालाजपतरायमहाविद्यालये व्याख्याता न्ययुनक्। राजधर्मे २००५ तमात् ख्रिष्टाब्दात् कुमारः अरविन्दकेजरीवालम् अभिजानाति। २०११ तमस्य ख्रिष्टाब्दस्य अन्नाहजारेवर्यस्य नेतृत्वे भ्रष्टाचारविरुद्धान्दोलने स अरविन्देन च सिसोदयाकुलनामकेन मनीषा च सह सम्मिलितवान्। स जन्तरमन्तरस्थलेऽपि विरोधप्रदर्शनेषु सततं भागं गृहीतवान्। विफले आन्दोलने यदा आमादमीदलस्य निर्माणं जातं तदा स तद्दलस्य राष्ट्रीयकार्यकारिण्याः सदस्यः अभवत्। २०१४ तमस्य ख्रिष्टाब्दस्य लोकसभानिर्वाचने स तद्दलेन अमेठीनगरे राहुलगान्धीविरुद्धं युद्ध्वा केवलं पञ्चविंशतिसहस्रमतं प्राप्य पराजितोऽभवत्। स अन्यैः दलसदस्यैः सह नियमविरुद्धं धनदानस्वीकरणार्थम् एकया पत्रकारसंस्थया आरोपितः। निर्वाचनकाले केचन विरूपितानि चलचित्राणि जनसम्मुखम् आगतानि येषु स इमामहुसैनुपरि च देवानाम् उपरि तथा च केरळस्य उपचारिकानाम् उपरि दुर्वादं करोति। परिणामतो तस्योपरि बहूनि प्रतिवेदनानि कृतानि। अनन्तरं स क्षमायाचनां विहितवान्। २०१६ तमे ख्रिष्टाब्दे एकया कार्यकर्त्र्या स दुर्व्यवहाराय निवेदितः। परन्तु देहल्यारक्षदलस्य निरीक्षणे कश्चित् साक्ष्यो न प्राप्तः। अग्रिमे वर्षे अभिनेत्रा अमिताभबच्चनेन स हरिवंशरायबच्चनस्य मधुशालायै प्रतिलिप्यधिकारोल्लङ्घनार्थं निवेदितः। चलचित्रस्य प्रसारणं विरुध्य स दण्डे द्वित्रिंशद्रुप्यकाणि अमिताभाय प्रतिदत्तवान्। तस्मिन्नेव काले स आमादमीदलेन सह क्लेशित्वा दलं त्यक्तुं तर्जितवान्। कालान्तरे स दलस्य कार्येभ्यो दूरं जातः। २०१९ तमे ख्रिष्टाब्दे सिक्खसमुदायोपरि परिहासार्थम् अपि स निवेदितः। २०२२ तमे ख्रिष्टाब्दे पञ्जाबनिर्वाचनात् पूर्वं तेन अरविन्दः खालिस्थानसङ्गठनस्य समर्थनाय आरोपितः। अरविन्देन एतत् परिहासम् इति उक्तः। इदानीं २०२३ तमे ख्रिष्टाब्दे स कविसम्मेलनेषु भाषयति च अपने अपने राम इति नाम्ना कार्यक्रमे श्रीरामोपरि प्रवदति। कृतयः कोयी दीवाना कहता है एक पगली लड़की के बिन उनकी खैरोखबर नहीं मिलती कुछ छोटे सपनो के बदले खुद को आसान कर रही हो ना जब भी मुँह ढक लेता हूँ जाने कौन नगर ठहरेंगे जिसकी धुन पर दुनिया नाचे तुम्हारा फोन आया है तुम्हारी छत पे निगरानी बहुत है तुम्हे मैं प्यार नहीं दे पाऊँगा दुःखी मत हो देवदास मत होना नेह के सन्दर्भ बौने हो गए पवन ने कहा प्यार जब जिस्म की चीखों में दफन हो जाये प्रीतो! फिर बसन्त आना है बाँसुरी चली आओ बात करनी है, बात कौन करे महफिल महफिल मुस्काना तो पड़ता है माँ मेरे सपनों के भाग में मैं तुम्हें ढूंढने स्वर्ग के द्वार तक मैं तो झोंका हूँ मौसम के गाँव ये इतने लोग कहाँ जाते हैं सुबह सुबह रङ्ग दुनिया ने दिखाया है रूह जिस्म का ठौर ठिकाना चलता रहता है विदा लाडो सफायी मत देना साल मुबारक हार गया तन मन पुकार कर तुम्हें हो काल गति से परे चिरंतन होठों पर गंगा हो, हाथों में तिरंगा हो ख्वाब या हकीकत सब तमन्नायें हों पूरी जिन्दगी की हसरत मेरा दीवानापन चेहरे पर चँचल लट उलझी ओ प्रीत भरे सङ्गीत भरे आना तुम मेरे घर सूरज पर प्रतिबन्ध अनेकों उपलब्धयः १९९४ तमे ख्रिष्टाब्दे डोक्टर्कुंवरबायीचैन्काव्यसम्मानस्य आवामपुरस्कारसमितिना काव्यकुमारपुरस्कारः प्रदत्तः। २००४ तमे ख्रिष्टाब्दे उन्नावे साहित्यभारत्या डोक्टर्सुमनालङ्कर्णपुरस्कार प्रदत्तः। २००६ तमे ख्रिष्टाब्दे हिन्द्युर्दूपुरस्कारसमितिना साहित्यश्रीः अदीयत। २०१० तमे ख्रिष्टाब्दे बदायूँनगरे डोक्टरुर्मिलेशजनचेतनासमितिना डोक्टरुर्मिलेशगीतश्रीः अदीयत। सन्दर्भाः १९७० जननम् भारतीयराजनेतारः

81068

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%B2%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%B6%E0%A5%81%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A4%83

बलरामशुक्लः

बलरामशुक्लः ॥आङ्ग्ले Balram Shukla॥ नवदेहल्या एकः शिक्षाविद् कविः लेखकश्च वर्तते। स संस्कृतस्य भारतीयसाहित्यस्य च स्वशिक्षितो विद्वान् अस्ति । स दिल्लीविश्वविद्यालये संस्कृतस्य प्राध्यापकरूपेण कार्यं करोति। स संस्कृतस्य हिन्द्या उर्दूभाषायाः फारसीभाषायाः अपि च प्राकृतस्य विद्वान् अस्ति । स उभयोः संस्कृते फारसीभाषायां च काव्यं रचयति। अपि च समानछन्दोभिः फारसीकाव्यं संस्कृते भाषान्तरीकरोति। भारतस्य राष्ट्रपतिना २०१३ तमे वर्षे संस्कृतस्य बद्रायणव्यासपुरस्कारेण पुरस्कृतः अस्ति। अष्टपुस्तकानि अनेन रचितानि सन्ति। जीवनम्‌ बलराम उत्तरप्रदेशस्य महाराजगञ्जस्य सोहरौनाराजाग्रामस्य निवासी अस्ति। एतस्य जन्म १९८२ तमे ख्रिष्टाब्दे जनवरिमासस्य ऊनविंशे दिनाङ्के जातः। तस्य पिता सेवानिवृत्तो विद्यालयशिक्षकोऽस्ति। तस्य प्रारम्भिकशिक्षा महाराजगञ्जे जाता। गोरक्षपुरतः कलास्नातकपदवीं तथा च दिल्लीविश्वविद्यालयात् संस्कृतभाषायां फारसीभाषायां च कलापरास्नातकपदवीं प्राप्तवान्। बलराम उभयविषयेषु शीर्षस्थानं प्राप्य सिडिदेशमुखस्वर्णपदकम् अपि प्राप्तवान्। ततो बलरामो दिल्लीविश्वविद्यालयात् संस्कृतव्याकरणविषये विद्यावाचस्पतिपदवीं प्राप्तवान्। बलरामः संस्कृते अनुसन्धानं सम्पद्य फारसीभाषायाम् अनुसन्धानं प्रारभत। २००४ तमात् वर्षात् बलरामो दिल्लीविश्वविद्यालयेन मानितेषु विभिन्नेषु महाविद्यालयेषु अध्यापनं करोति यथा हिन्दूकोलेज् हंसराजकालेज् इत्येतयोः। सम्प्रति स दिल्लीविश्वविद्यालयस्य संस्कृतविभागे प्राध्यापकोऽस्ति । २०२२ तमस्य वर्षस्य फेब्रुवरीमासे तेन शिमलाया भारतीयोच्चाऽध्ययनसंस्थाने प्राकृत कविता के चारुत्व के भाषिक प्रयोजक इत्यस्मिन् विषये अनुसन्धानं सम्पन्नम्। ख्यातिः बलरामोऽद्यत्वे संस्कृतस्य अग्रणियुवविद्वान् स्वीकृतः अस्ति। स भारते ईराणदेशे च संस्कृतफारसीज्ञानाय च संस्कृतव्याकरणस्य निपुणतायै च संस्कृतस्य काव्यार्थं च सुप्रसिद्धोऽस्ति। स प्रायः फारसीकाव्यस्य समानछन्दोभिः संस्कृते भाषान्तरीकरोति । बलरामो रूमिणः शतगझलगीतैः सह अनेकपरिशिष्टानां फारसीभाषया हिन्दीभाषायां भाषान्तरं कृतवान् अस्ति। सद्यः इराणस्य कलाशालायां तस्य उपस्थितौ पुस्तकस्य विमोचनं जातम्। साहित्यसमीक्षका अस्य पुस्तकस्य हिन्दीभाषायाम् अग्रणीकृतित्वेन अनुवादस्य आदर्शत्वेन च अत्यन्तं प्रशंसाम् अकुर्वन् । सम्प्रति स भारतीयसामाजिकाऽनुसन्धानपरिषदा प्रायोजितयोः मेण्ड् मौरेलिटि एण्ड् मोटिभ्स् : लर्णिङ्ग् फ्रौम् इण्डियन् ट्रडिशन् ॥आङ्ग्ले Mind, Morality and Motives : Learning from Indian Tradition इति॥ च इण्डवीराणियन् कोग्नेट् ग्लौसरी ॥आङ्ग्ले Indo-Iranian Cognate Glossary॥ चेत्येतयोः अनुसन्धानं करोति। बलरामस्य फारसीगीतयः सद्यः हफ्त शायर् अज् फर्दा इति खण्डे सङ्गृहीताः सन्ति येषु सप्तानीराणियुवानां फारसीकविनां प्रतिरूपकविताः सन्ति। पुरस्काराश्च सम्मानाः बलरामाय अनेकाः सम्मानाः प्रदत्ताः सन्ति। तेषु केचन अधो लिखिताः। २०१२ तमे ख्रिष्टाब्दे दिल्लीविश्वविद्यालये फारसीभाषायाः कलास्नातकोत्तरपाठ्यक्रमे स्वर्णपदकं प्रदत्तम्। २०१२ तमे ख्रिष्टाब्दे ईराणस्य तत्कालीनराष्ट्रपतिना महमूदाहमदीनेजाद् इत्यनेन फारसीसाहित्ये योगदानस्य कृते सम्मानितः। २०१३ तमे ख्रिष्टाब्दे भारतस्य तत्कालीनेन राष्ट्रपतिना प्रणबमुखर्जिना महर्षिबद्रायणव्याससम्मानः प्रदत्तः। २०१७ तमस्य ख्रिष्टाब्दस्य अक्टूबरमासस्य द्विदिनाङ्के पण्डितप्रतापनारायणमिश्रयुवसाहित्यकारसम्मानः लक्ष्मणपुरस्य भोरावदेवरससेवान्यासेन प्रदत्तः। तल्लिखितः परिवाहः साहित्याऽकादमीसंस्थया प्रकाशितश्च उत्तरप्रदेशसंस्कृतसंस्थानेन २०१८ तमे ख्रिष्टाब्दे कालिदाससम्मानप्रदत्तः अस्ति। २०२२ तमे ख्रिष्टाब्दे कविकुलगुरुकालिदाससंस्कृतविश्वविद्यालयेन महाकविकालिदाससंस्कृतव्रतिराष्ट्रीयपुरस्कारः प्रदत्तः। दृष्टिः बलरामस्य मतो यत् संस्कृतभाषायां फारसीभाषायां च प्रायः ३५० समानाः शब्दाः सन्ति। बलरामः कथयति यत् रूमी च हाफिज् शिराजी चेत्यादीनां केषाञ्चन फारसीकविनां प्रभावः संस्कृतसहितानाम् अनेकानाम् भारतीयभाषाणां काव्येषु दृश्यते अपि च बेदिल्देहलवी इत्यादिषु भारतस्य फारसीकविषु अपि दृश्यते। संस्कृतकाव्यस्य विषये बलरामस्य मतो यत् अद्यत्वे अपि वैदिककालस्य समानेषु छन्दःसु च समानेषु विषयेषु च संस्कृतकाव्यस्य रचना भवति। अद्यत्वे अपि वाल्मीकिव्यासेत्यादीनां काव्यरचने शक्नुवन्तः कवयो भारते सन्ति चेति। कृतयः ग्रन्थाः इति नाम भारते आधुनिकसंस्कृतकाव्यविषये हिन्दीसंशोधनग्रन्थस्य सम्पादको बलरामशुक्लः। देहल्या विद्यानिधिप्रकाशनात्। ISBN 978-81-86700-86-0 इष्ग्वतेश ॥फारसीभाषायां॥ फारसीकाव्यसङ्ग्रहः। तेहरानस्य ईराणमिधत्प्रकाशनात्।ISBN ९७८-६००-५३१२-११ -९ . नाम वाक्यार्थस्य भारतीयपाश्चात्यसिद्धान्तानां विषये हिन्दीसंशोधनग्रन्थस्य लेखकः । नवदेहल्याः प्रतिभाप्रकाशनात्। ISBN 978-81-7702-335-0 . मोहताशमकाशनिनः दवाजदेहबन्दस्य हिन्द्यनुवादः। रामपुरस्य रामपुररजापुस्तकालयात्। ISBN 978-93-82949-20-6 . नाम लघुसंस्कृतकाव्यसङ्ग्रहः। ISBN 978-93-85539-03-9 . नाम संस्कृतकाव्यसङ्ग्रहः ।ISBN ९७८-८१-२६०-४७८७-१ साहित्याऽकादमीद्वारा प्रकाशितः कवितापुत्रीकाजातिः मूलसंस्कृतकाव्यसंग्रह। नवदेहल्या राष्ट्रीयसंस्कृतसंस्थानात्। निःशब्दनूपुर नाम रूमिणः शतगझलगीतानां सङ्ग्रहश्च हिन्द्यनुवादः। नवदेहल्या राजकमलप्रकाशनात्।ISBN ९७८-९३-८८१८३-२५-३ शतावधानिरचनासञ्चयनं नाम आधुनिकसंस्कृतकवेः शतावधानिनो डो आर् गणेशस्य सप्तसुन्दररचनासु विस्तृतपरिचयेन च ६०० टिप्पणिभिः सह सम्पादितम्। नवदेहल्या साहित्याऽकादमीतः। ISBN 978-93-89195-01-9 झाफ्रानोसन्दल ॥फारसीभाषायाम् ॥ फारसीगझलसङ्ग्रहः तेहरानतः। पश्यन्ती नाम पञ्चसप्ततेः समकालीनसंस्कृतकविनां काव्यसङ्ग्रहः। प्रयागराजस्य राकाप्रकाशनात्। ISBN ९७८-९३-९०९६४-२७-७ निःशब्दनूपुरस्य द्वितीयसंस्करणम्। दिसम्बरमासः २०२१ ISBN ९७८-९३-९०९७१-६२-६ काव्योदाहरणम् बलरामस्य समछन्दोऽनुवादः रूमिणो मश्नवी इत्यस्य उद्घाटनद्वयस्य संस्कृतभाषायाम् बलरामेण रचित एकः संस्कृतश्लोकः सन्दर्भाः जीवतव्यक्तयः १९८२ जननम्

81084

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF%20%E0%A4%97%E0%A4%9C%E0%A4%83

भारतीय गजः

एशियायाः गजस्य चतुर्णां उपजातीनां मध्ये भारतीयः गजः अन्यतमः अस्ति | वितरणं निवासस्थानं च भारतीयगजः मुख्यभूमि एशिया-देशे : भारते, नेपाले, बाङ्गलादेशे, भूटानदेशे, म्यान्मारदेशे, थाईलैण्डदेशे, मलयद्वीपसमूहे, लाओस्, चीनदेशे, कम्बोडियादेशे, वियतनामदेशे च दृश्यन्ते ।

81097

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%B9%E0%A5%83%E0%A4%A6%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D

आदित्यहृदयम्

आदित्यहृदयम् एकम् पुरातनम् स्तोत्रम् अस्ति। एष: रामायणस्य युद्ध काण्डे अभवत्। एतस्मिन् समये यदा रामः रावणं दृष्टवान्, स: अचिन्तयेत्। तदा अगस्त्यमुनिम् तत्र देवैः सह आगतः। स: रामम् सूर्य देवस्य माहत्वम् अविव्रौनुत:। तस्य त्रिंशत् श्लोकाः सन्ति। स्तोत्रं सूर्यस्य शक्तयः अपि सूर्यपूजायाः लाभान् व्याख्यायते। हिन्दुभि: आदित्यहृदयम् अतीव पवित्रम् हिदुभि: इति मन्यते। ते सूर्यं गायित्वा पूजयन्ति। शुर्य: हिन्दुभि: प्रत्यक्षदैवम् इति मन्यति। अतः स पूज्यते। तस्य श्लोकाः ततो युद्धपरिश्रान्तं समरे चिन्तया स्थितम्। रावणं चाग्रतो दृष्टवा युद्धाय समुपस्थितम् ।।1।। दैवतैश्च समागम्य द्रष्टुमभ्यागतो रणम्। उपगम्याब्रवीद् राममगरत्यो भगवांस्तदा ।।2।। राम राम महाबाहो श्रृणु गुह्यं सनातनम्। येन सर्वानरीन् वत्स समरे विजयिष्यसे ।।3।। आदित्यहृदयं पुण्यं सर्वशत्रुविनाशनम्। जयावहं जपं नित्यमक्षयं परमं शिवम् ।।4।। सर्वमंगलमांगल्यं सर्वपापप्रणाशनम्। चिन्ताशोकप्रशमन- मायुर्वर्धन-मुत्तमम् ।।5।। रश्मिमन्तं समुद्यन्तं देवासुरनमस्कृतम्। पूजयस्व विवस्वन्तं भास्करं भुवनेश्वरम् ।।6।। सर्वदेवात्मको ह्येष तेजस्वी रश्मिभावनः। एष देवासुरगणाँल्लोकान् पाति गभस्तिभिः ।।7।। एष ब्रह्मा च विष्णुश्च शिवः स्कन्दः प्रजापतिः। महेन्द्रो धनदः कालो यमः सोमो ह्यपां पतिः ।।8।। पितरो वसवः साध्या अश्विनौ मरुतो मनुः। वायुर्वन्हिः प्रजाः प्राण ऋतुकर्ता प्रभाकरः ।।9।। आदित्यः सविता सूर्यः खगः पूषा गभस्तिमान्। सुवर्णसदृशो भानुर्हिरण्यरेता दिवाकरः ।।10।। हरिदश्वः सहस्रार्चिः सप्तसप्तिर्मरीचिमान्। तिमिरोन्मथनः शम्भुस्त्वष्टा मार्तण्डकोंऽशुमान् ।।11।। हिरण्यगर्भः शिशिरःस्तपनोऽहस्कारो रविः। अग्निगर्भोऽदितेः पुत्रः शंखः शिशिरनाशनः ।।12।। व्योमनाथस्तमोभेदी ऋम्यजुःसामपारगः। घनवृष्टिरपां मित्रो विन्ध्यवीथीप्लवंगमः ।।13।। आतपी मण्डली मृत्युः पिंगलः सर्वतापनः। कविर्विश्वो महातेजा रक्तः सर्वभवोद्भवः ।।14।। नक्षत्रग्रहताराणामधिपो विश्वभावनः। तेजसामपि तेजस्वी द्वादशात्मन् नमोऽस्तु ते ।।15।। नमः पूर्वाय गिरये पश्चिमायाद्रये नमः। ज्योतिर्गणानां पतये दिनाधिपतये नमः ।।16।। जयाय जयभद्राय हर्यश्वाय नमो नमः। नमो नमः सहस्रांशो आदित्याय नमो नमः ।।17।। नम उग्राय वीराय सारंगाय नमो नमः। नमः पद्मप्रबोधाय प्रचण्डाय नमोऽस्तु ते ।।18।। ब्रह्मेशानाच्युतेशाय सुरायादित्यवर्चसे । भास्वते सर्वभक्षाय रौद्राय वपुषे नमः ।।19।। तमोघ्नाय हिमघ्नाय शत्रुघ्नायामितात्मने। कृतघ्नघ्नाय देवाय ज्योतिषां पतये नमः ।।20।। तप्तचामीकराभाय हरये विश्वकर्मणे। नमस्तमोऽभिनिघ्नाय रुचये लोकसाक्षिणे ।।21।। नाशयत्येष वै भूतं तमेष सृजति प्रभुः। पायत्येष तपत्येष वर्षत्येष गभस्तिभिः ।।22।। एष सुप्तेषु जागर्ति भूतेषु परिनिष्ठितः। एष चैवाग्निहोत्रं च फलं चैवाग्निहोत्रिणाम् ।।23।। देवाश्च क्रतवश्चैव क्रतूनां फलमेव च। यानि कृत्यानि लोकेषु सर्वेषु परमप्रभुः ।।24।। एनमापत्सु कृच्छ्रेषु कान्तारेषु भयेषु च। कीर्तयन् पुरुषः कश्चिन्नावसीदति राघव ।।25।। पूजयस्वैनमेकाग्रो देवदेवं जगत्पतिम्। एतत् त्रिगुणितं जप्तवा युद्धेषु विजयिष्यति ।।26।। अस्मिन् क्षणे महाबाहो रावणं त्वं जहिष्यसि। एवमुक्त्वा ततोऽगस्त्यो जगाम स यथागतम् ।।27।। एतच्छ्रुत्वा महातेजा, नष्टशोकोऽभवत् तदा। धारयामास सुप्रीतो राघवः प्रयतात्मवान् ।।28।। आदित्यं प्रेक्ष्य जप्त्वेदं परं हर्षमवाप्तवान्। त्रिराचम्य शुचिर्भूत्वा धनुरादाय वीर्यवान् ।।29।। रावणं प्रेक्ष्य हृष्टात्मा जयार्थ समुपागमत्। सर्वयत्नेन महता वृतस्तस्य वधेऽभवत् ।।30।। भाव: यः पठति तस्य शत्रवः नाश्यन्ति, सः आरोग्यं धनं च प्राप्नोति। सूर्यः लोकानां राजा। स: विश्वेश्वरः | स देवदानवैः पूज्यते। स ब्रह्मा विष्णुश्च शिवः | स इन्द्रस्च० वरुणस्च सोमस्च यमस्च वायुस्च अग्निस्च अश्विनौस्च इत्यादयः अनेके देवा: भवन्ति। तस्य सूर्यः, आदित्यः, खगः, पूसनः, रविः, सावित्रः, मार्तण्डः, दिवाकरे इत्यादयः अनेकानि नामानि सन्ति। सः जनान् वर्षम् ददाति। सः तमान् नाशयति। अतः श्म्भुः घनवृष्टिः तमोभेदि इत्यपि उच्यते। सः पूर्वपश्चिमपर्वतानां राजा अस्ति। सः सर्वान् ग्रहान् नक्षत्रानाम्च आज्ञापयति। अगस्त्य: तदा सूर्यं प्रशंसति यतः सः जगतः प्रजापतिः नाशकः च अस्ति। सूर्यश्च तेन ब्रह्मविष्णुमहेश्वरशक्ति समः इति अगस्त्य: अवदत्। मुनिः रामं स्तोत्रं उपदिश्यम् कृत्वा। आदित्यह्रुदयं प्रयुज्य सूर्यं पूजयितुं वदति। ततः स गत्वा रामः सूर्यं पूजयति। आदित्यः रामं आशीर्वादं दत्व अपि "वच:" इति अवदत्। ततः रमा युद्धं गत्वा। स रणे रावणं हतवान् | सम्बद्धाः लेखाः भारतम् संस्कृतम् अष्टाङ्गयोगः हठयोगः स्तोत्रकाव्यानि

81119

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%97

शिंजियांग

शिंजियाङ्ग चीनदेशस्य स्वायत्तप्रदेशः अस्ति । मङ्गोलिया, रास्या,कजाखस्थान, किर्गिस्थान , ताजिकिस्तान, अफगानिस्तान, पाकिस्तान, भारतदेशः च देशैः सह सिन्जियाङ्ग-देशस्य सीमा अस्ति । जातीयसमूहाः झिन्जियाङ्गस्य मुस्लिम-तुर्क-जनाः उइघुर्-जनाः, कजाख-जनाः, किर्गिज्-जनाः, तातार-जनाः, उज्बेक्-जनाः च सन्ति ।

81123

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A4%A3%E0%A4%AE%E0%A5%8D

विपणम्

परिभाषा विपण्यसंशोधनं विज्ञापनं च सहितं उत्पादानाम् अथवा सेवानां प्रचारविक्रयणस्य क्रियाकलापः वा व्यापारः विपणम् इति कथ्यते . विपणनं सार्वत्रिकं भवति, अनादिदिनात् एकेन वा अन्येन वा रूपेण उपस्थितम् आसीत्. विपणनम् एकः प्रतिभा अस्ति या वर्तमानकाले ब्राण्ड्-निर्माणं करोति।व्यावसायिकपदार्थेषु विपणनम् उत्पादस्य सेवायाः वा क्रयविक्रयस्य प्रचारार्थं कम्पनी क्रियते इति क्रियाकलापाः निर्दिशन्ति. विपणनं कम्पनीयाः, उत्पादरेखायाः, व्यक्तिस्य, संस्थायाः वा विभागः अस्ति यः स्वसेवायाः प्रचारं करोति ।विपणनस्य प्रयासः भवति यत् मार्केट् प्रतिभागिनः स्वस्य उत्पादं क्रेतुं, विशिष्टकम्पनीं प्रति निष्ठां कर्तुं च प्रोत्साहयन्ति | विपणनं पूर्वं दूरदर्शनं, रेडियो, मेल, मुख-मुख-रणनीतिः च समाविष्टाः पारम्परिक-विपणन-प्रविधिषु केन्द्रीकृताः आसन् ।यद्यपि पारम्परिकविपणनम् अद्यापि प्रचलति तथापि डिजिटलविपणनम् अधुना कम्पनीभ्यः ई-मेल, सामाजिकमाध्यम, सम्बद्धता, सामग्रीविपणनरणनीतिषु च प्रवृत्ताः भवितुम् अर्हन्ति। फिलिप् कोटलरस्य मते विपणनं योजनायाः आयोजनं नियन्त्रणं च विश्लेषयति. चत्वारि P's विपणनस्य चत्वारि P's अन्तर्भवन्तिते:- उत्पादः(product) ,मूल्यं(price), स्थानं(place), प्रचारः(promotion) च सन्ति उत्पादः ग्राहकेभ्यः प्रदातुं व्यवसायः योजनां करोति इति द्रव्यं वा द्रव्यं वा निर्दिशति मूल्यं कम्पनी कियत् मूल्येन उत्पादं विक्रयति इति निर्दिशति स्थानं उत्पादस्य वितरणं निर्दिशति प्रचारः, चतुर्थः ,एकीकृतविपणनसञ्चारअभियानः अस्ति विशेषताः विपणनस्य विशेषताः सन्ति :- सार्वत्रिकम्, सृजनात्मकं कार्यम् अस्ति , कला विज्ञानं च, निरन्तरं नियमितं च क्रियाकलापः, उद्देश्यप्रधानम् डिजिटलविपणनं अस्मिन् युगे डिजिटलविपणनं अधिकं लोकप्रियतां महत्त्वं च प्राप्नोति। अतः डिजिटल मार्केटिंग् इति किम् ? डिजिटलविपणनं सामान्यतया सङ्गणके, दूरभाषे, टैब्लेट्, अन्येषु वा उपकरणेषु दृश्यमानानि विपणन-अभियानानि निर्दिशन्ति । इदं अनेकरूपेण भवितुं शक्नोति, यथा ऑनलाइन-वीडियो, प्रदर्शन-विज्ञापनम्, सर्च-इञ्जिन-विपणनम्, सशुल्क-सामाजिक-विज्ञापनं, सामाजिक-माध्यम-पोस्ट् च ।इदं ऑनलाइन मार्केटिंग् इति अपि कथ्यते, अन्तर्जालस्य अन्येषां च डिजिटलसञ्चाररूपानाम् उपयोगेन सम्भाव्यग्राहिभिः सह सम्पर्कं कर्तुं ब्राण्ड्-प्रचारः अस्ति । अङ्कीयविपणनस्य आरम्भेण विपणन-उद्योगः सदा परिवर्तितः अस्ति । अङ्कीयविपणनस्य प्रकाराः सर्चइञ्जिन् अनुकूलनं, अथवा एस.ई.ओ, स्वयमेव विपणनस्य रूपं न अपितु तकनीकीरूपेण विपणनसाधनम् अस्ति । सामग्रीविपणनम्, लक्षितदर्शकानां कृते प्रासंगिकस्य मूल्यवान् च सामग्रीवितरणस्य आधारेण रणनीतिः ।सामाजिक माध्यम मार्केटिंग् इत्यस्य अर्थः अस्ति यत् जनान् ऑनलाइन चर्चायां संलग्नं कृत्वा यातायातस्य ब्राण्ड् जागरूकतां च चालयितुं शक्यते। संबद्धविपणनम् एकः डिजिटलविपणनरणनीतिः अस्ति यत् कस्यचित् अन्यस्य व्यक्तिस्य व्यवसायस्य प्रचारं कृत्वा धनं प्राप्तुं शक्नोति। विपणनस्य लाभाः भवतः व्यवसायाय विपणनस्य महत्त्वं अस्ति यत् एतत् ग्राहकं भवतः उत्पादानाम् अथवा सेवानां विषये अवगतं करोति, तान् नियोजयति, क्रयणनिर्णये च तेषां सहायतां करोति। अपि च, विपणनयोजना, भवतः व्यवसाययोजनायाः एकः भागः माङ्गं, प्रासंगिकतां, प्रतिष्ठां, प्रतिस्पर्धां इत्यादीनां निर्माणे, निर्वाहने च सहायकं भवति| अतः यतः भवतः व्यवसायस्य महती सफलतां प्राप्तुं विपणनस्य महत्त्वपूर्णा भूमिका अस्ति, विपणनस्य महत्त्वं न अवगत्य अद्यतनजगति लाभप्रदव्यापारस्य प्रबन्धनं चालनं च किञ्चित् कठिनं भवितुम् अर्हति .ग्राहकानाम् संख्यां वर्धयति ।विशिष्टदर्शकान् लक्ष्यं करोति .मूलतः विपण्यस्य विस्तारं करोति, व्यापारस्य लाभं च वर्धयति .विपणनं सूचनां संग्रहयितुं उपभोक्तृणां विकल्पान् आवश्यकतां च व्युत्पादयितुं अपि उपयोगी भवति. भवतः कम्पनी किं करोति, किं किं उत्पादं विक्रयति, भवतः कम्पनी अन्येषां जीवनं कथं समृद्धं कर्तुं शक्नोति इति च विश्वेन सह संवादं कर्तुं विपणनस्य उपयोगः कर्तुं शक्यते . ब्राण्ड्-जन्मने सहायकं भवति .एतेन ग्राहकः कदापि स्वस्य उत्पादैः सह अन्तरक्रियां कर्तुं पूर्वं कम्पनी स्वस्य प्रतिबिम्बस्य आकारं दातुं शक्नोति । विपणनस्य परमं लक्ष्यं लाभं च विक्रयं चालयितुं भवति।यदा ग्राहकैः सह सम्बन्धाः दृढतराः, सुनिर्दिष्टाः, सकारात्मकाः च भवन्ति तदा ग्राहकाः विक्रयणं कर्तुं अधिकं सम्भावनाः भवन्ति ।विपणनस्य परमं लक्ष्यं वित्तीयलाभं वर्धयितुं भवति यदि कम्पनी तथा ब्राण्ड् नाम निर्माणं कुर्वन्तु नूतनग्राहकानाम् आकर्षणेन, धारणेन च एतत् द्रष्टुं शक्यते एतानि लक्ष्याणि प्राप्तुं कम्पनयः अनेकाः भिन्नाः विपणन-रणनीतयः प्रयोक्तुं शक्नुवन्ति विपणनस्य हानिः सामान्यतया विपणनस्य प्रथमः दोषः व्ययः एव । अनुचितमाध्यमस्य उपयोगेन गलतदर्शकान् लक्ष्यं कृत्वा विपणनप्रयत्नानाम् अपव्ययः गम्भीरः महती च त्रुटिः भविष्यति. तथैव आर्थिकव्ययः, भवतः व्यवसायस्य विपणनार्थं समयस्य निवेशस्य आवश्यकता भविष्यति। समुचितविपणनरणनीत्याः शोधः, विज्ञापनानाम् डिजाइनं लेखनं च, प्रकाशनं करणं, कस्यापि प्रतिक्रियायाः निवारणं च। अत्र विपणनस्य एकः सम्भाव्यः दोषः अस्ति यत् असफलस्य अभियानस्य कृते समयस्य अपव्ययस्य जोखिमः भवति । विपणनस्य कार्याणि आदानप्रदानस्य कार्यम्-ग्राहकहस्तं प्रति मालस्य प्रसारणप्रक्रिया विनिमयकार्यम् इति उच्यते ।तत् क्रय , संयोजनं विक्रयणं च इति विभक्तुं शक्यते भौतिक वितरण कार्य-तस्मिन् विक्रेतुः स्थानात् क्रेतुः स्थानं यावत् मालस्य परिवहनस्य प्रक्रिया अन्तर्भवति. अस्मिन् परिवहनं भण्डारणं च गोदामं च अन्तर्भवति कार्यस्य सुविधाजनकम्- एतत् कार्याणि विपणनप्रक्रियाम् सुलभं कुर्वन्ति यथा मूल्यनिर्धारण , ब्राण्डिंग , विक्रय , पैकेजिं विपणनस्य व्याप्तिः विपणनस्य व्याप्तिः विपणनं किम् , कथं कार्यं करोति , किं विपणनं भवति, विपणनं के करोति इति चर्चां कृत्वा अवगन्तुं शक्यते विपणनस्य केचन महत्त्वपूर्णाः व्याप्ताः मालम् - भौतिकवस्तूनि देशानाम् उत्पादनविपणनप्रयासानां प्रमुखं भागं भवन्ति सेवा- यथा बृहत् तेषां क्रियाकलापाः सेवानां उत्पादनं प्रति केन्द्रीकृताः सन्ति यस्मिन् विमानसेवानां , होटलानां , किरायादातृसंस्थाः, सौन्दर्यशास्त्रज्ञाः, सॉफ्टवेयरप्रोग्रामरः च इवेण्ट् - मार्केटर्स् इवेण्ट्स् प्रवर्धयन्ति ., कम्पनी वार्षिकोत्सवः , मनोरञ्जनपुरस्कारप्रदर्शनानि अनुभवाः - विपणिकाः मालस्य सेवायाः च मिश्रणं प्रदातुं अनुभवान् निर्मान्ति. न केवलं विशेषतानां संप्रेषणेन अपितु ग्राहकानाम् अद्वितीयं रोचकं च अनुभवं दत्त्वा अपि उत्पादस्य प्रचारः भवति व्यक्ति - सर्वेषां लोकप्रियव्यक्तित्वानां यथा चलचित्रनटः , क्रीडकानां एजेण्ट्, व्यक्तिगत प्रबन्धकाः च सन्ति स्थानानि- नगराणि राज्यानि प्रदेशानि च देशानि च पर्यटकानाम् आट्टर्क्ट् कर्तुं स्पर्धां कुर्वन्ति सूचना - सूचना उत्पादरूपेण उत्पाद्य विपणनं कर्तुं शक्यते . यथा शैक्षणिकसंस्थाः , वृत्तपत्राणि , पत्रिकाः उत्पादनपैकेजिंग्, सूचनायाः वितरणं च प्रमुखः उद्योगः अस्ति उत्पादनपैकेजिंग्, सूचनायाः वितरणं च प्रमुखः उद्योगः अस्ति. उत्पादाः सेवाश्च केचन विचाराः लाभाः च प्रदातुं मञ्चरूपेण उपयुज्यन्ते । मारुति उद्योग सीमित प्रचारित सुरक्षित वाहन चालन आदतों सीटबेल्ट आदि धारण की आवश्यकता है निगमन विपणनस्य अल्पाः दोषाः सन्ति चेदपि अद्यतनजगति उत्पादानाम् सेवानां च अस्तित्वाय अत्यावश्यकम् अस्ति. विपणनम् अतीव प्रभावशाली अस्ति तथापि उपभोक्तृभिः बुद्धिपूर्वकं सचेतनतया च किं क्रियते इति चयनं कर्तव्यम्

81125

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B9%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A4%B0%E0%A5%80%20%E0%A4%AB%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%B2%E0%A5%8D%20%E0%A5%A7%E0%A5%AA%20%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%83

हेनरी फयोल् १४ सिद्धान्ताः

हेनरी फयोल् एकः फ्रांसीसी खनन-इञ्जिनीयरः, खननकार्यकारी, लेखकः, खानिनिदेशकः च आसीत् यः व्यापारप्रशासनस्य सामान्यसिद्धान्तं विकसितवान् यत् प्रायः फयोलिज्म इति कथ्यते सः तस्य सहकारिभिः सह वैज्ञानिकप्रबन्धनात् स्वतन्त्रतया किन्तु मोटेन समकालीनरूपेण एतत् सिद्धान्तं विकसितवान् । तस्य समकालीनः फ्रेडरिक विन्स्लो टेलर इव सः आधुनिकप्रबन्धनपद्धतीनां संस्थापकत्वेन बहुधा स्वीकृतः अस्ति ।‘आधुनिकप्रबन्धनसिद्धान्तस्य पिता’ इति अपि प्रसिद्धः हेनरी फायोल् इत्यनेन प्रबन्धनस्य अवधारणायाः नूतना धारणा दत्ता । सः एकं सामान्यं सिद्धान्तं प्रवर्तयति स्म यत् प्रबन्धनस्य सर्वेषु स्तरेषु प्रत्येकस्मिन् विभागे च प्रयोक्तुं शक्यते । फयोल् सिद्धान्तः प्रबन्धकैः संस्थायाः आन्तरिकक्रियाकलापानाम् आयोजनाय, नियमनाय च अभ्यासः क्रियते । सः प्रबन्धकीयदक्षतां साधयितुं एकाग्रतां कृतवान् । तस्य कार्यम् हेनरी फायोल् इत्यनेन निर्मिताः प्रबन्धनस्य चतुर्दश सिद्धान्ताः अधः व्याख्याताः सन्ति । 1. कार्यविभाग- हेन्री इत्यस्य मतं आसीत् यत् कार्यबलस्य कार्यस्य श्रमिकस्य मध्ये पृथक्करणेन उत्पादस्य गुणवत्ता वर्धते इति । तथैव कार्यविभागेन श्रमिकाणां उत्पादकता, कार्यक्षमता, सटीकता, वेगः च वर्धते इति अपि सः निष्कर्षं गतवान् । एषः सिद्धान्तः प्रबन्धकीयस्य अपि च तकनीकीकार्यस्तरस्य कृते अपि उपयुक्तः अस्ति । 2. अधिकारः उत्तरदायित्वं च- एतौ प्रबन्धनस्य प्रमुखौ पक्षौ स्तः । प्राधिकरणं प्रबन्धनस्य कुशलतापूर्वकं कार्यं कर्तुं सुविधां ददाति, उत्तरदायित्वं च तेषां मार्गदर्शने अथवा नेतृत्वे कृतस्य कार्यस्य उत्तरदायी करोति । 3. अनुशासन- अनुशासनं विना किमपि साधयितुं न शक्यते। कस्यापि परियोजनायाः वा कस्यापि प्रबन्धनस्य वा मूलमूल्यं भवति । उत्तमं प्रदर्शनं, विवेकपूर्णः परस्परसम्बन्धः च प्रबन्धनकार्यं सुलभं व्यापकं च करोति। कर्मचारिणां सद्व्यवहारः अपि तेषां व्यावसायिकजीवने सुचारुरूपेण निर्माणं प्रगतिञ्च कर्तुं साहाय्यं करोति। 4. आज्ञा एकता- अस्य अर्थः अस्ति यत् कस्यचित् कर्मचारीनः एकः एव प्रमुखः भवेत्, तस्य आज्ञां च अनुसृत्य भवेत् । यदि कस्मैचित् कर्मचारिणः एकादशाधिकं प्रमुखं अनुसरणं कर्तव्यं भवति तर्हि हितविग्रहः आरभ्यते, भ्रमः च जनयितुं शक्नोति । 5. दिशा एकता- एकीकृतं लक्ष्यं यस्य तस्यैव कार्ये निरतः । अस्य अर्थः अस्ति यत् कम्पनीयां कार्यं कुर्वतः सर्वेषां व्यक्तिस्य एकं लक्ष्यं प्रेरणा च भवितुमर्हति यत् कार्यं सुलभं करिष्यति तथा च निर्धारितं लक्ष्यं सुलभतया प्राप्तुं शक्नोति। 6. व्यक्तिगतहितस्य अधीनता- एतेन ज्ञायते यत् कम्पनी व्यक्तिगतहितं न अपितु कम्पनीहितं प्रति एकीकृत्य कार्यं कर्तव्यम्। संस्थायाः प्रयोजनानां अधीनाः भवन्तु। एतेन कम्पनीयां समग्रं आज्ञाशृङ्खला निर्दिश्यते । 7. पारिश्रमिक- एतेन कम्पनीयाः श्रमिकान् प्रेरयितुं महत्त्वपूर्णा भूमिका भवति । पारिश्रमिकं मौद्रिकं वा अमौद्रिकं वा भवितुम् अर्हति । तथापि तेषां कृते व्यक्तिस्य प्रयत्नानुसारं भवेत् । 8. केन्द्रीकरण- कस्मिन् अपि कम्पनीयां निर्णयप्रक्रियायाः उत्तरदायी प्रबन्धनं वा कोऽपि प्राधिकारी तटस्थः भवेत् । परन्तु एतत् कस्यापि संस्थायाः परिमाणस्य उपरि निर्भरं भवति । हेनरी फायोल् इत्यनेन पदानुक्रमस्य सत्ताविभागस्य च सन्तुलनं भवितुमर्हति इति विषये बलं दत्तम् । 9. अङ्कशृङ्खला- अस्मिन् सिद्धान्ते फयोल् प्रकाशयति यत् पदानुक्रमस्य सोपानानि उपरितः अधमपर्यन्तं भवेयुः । एतत् आवश्यकं यत् प्रत्येकं कर्मचारी स्वस्य तत्कालीनवरिष्ठं अपि जानाति ते कस्यापि सम्पर्कं कर्तुं समर्थाः भवेयुः, यदि आवश्यकता अस्ति। 10. आदेश- अनुकूलकार्यसंस्कृतिः भवितुं कम्पनी सुनिर्दिष्टं कार्यव्यवस्थां निर्वाहयेत्। कार्यस्थले सकारात्मकवातावरणं अधिकं सकारात्मकं उत्पादकताम् वर्धयिष्यति। 11. समता- सर्वेषां कर्मचारिणां समानरूपेण आदरपूर्वकं च व्यवहारः करणीयः। प्रबन्धकस्य दायित्वं यत् कोऽपि कर्मचारी भेदभावस्य सामनां करोति । 12. स्थिरता- कश्चन कर्मचारी सर्वोत्तमं प्रदाति यदि ते स्वकार्य्ये सुरक्षिततां अनुभवन्ति। स्वकर्मचारिभ्यः कार्यसुरक्षां प्रदातुं प्रबन्धनस्य कर्तव्यम् अस्ति। 13. उपक्रमः- प्रबन्धनेन कर्मचारिणां समर्थनं, प्रोत्साहनं च कर्तव्यं यत् ते कस्मिन् अपि संस्थायां उपक्रमं कर्तुं शक्नुवन्ति। तेषां रुचिं वर्धयितुं तदा मूल्यं कर्तुं च साहाय्यं करिष्यति। 14. एस्प्रिट् डी कोर्- स्वकर्मचारिणः प्रेरयितुं नियमितरूपेण परस्परं समर्थकाः च भवितुम् प्रबन्धनस्य दायित्वम् अस्ति । विश्वासस्य परस्परबोधस्य च विकासेन सकारात्मकं परिणामं कार्यवातावरणं च भविष्यति। अनुप्रयोगाः महत्त्वं च हेनरी फयोल् इत्यनेन प्रस्तावितानां „प्रबन्धनस्य १४ सिद्धान्तानां‟ विश्लेषणं कृत्वा। तत् अशुद्धतया वक्तुं शक्यते अन्येषु यथा प्रयुक्ताः भवन्ति तथा तेषां आवश्यकता Startup संस्थासु भवति। यस्मात् कारणात् इति अपि वक्तुं शक्यते विविधप्रबन्धशैल्याः घटना, अस्य सिद्धान्तस्य केचन परिवर्तनस्य पुनर्परिभाषायाः च अधीनाः अभवन्, परन्तु अनुप्रयोगे संस्थानां कृते तान् उत्तमाः अधिकप्रभाविणः च कर्तुं उद्देश्यं कृत्वा।सर्वाणि संस्थानि परस्परं केनचित् प्रकारेण किमपि समानं भवितुं प्रवृत्ताः भवन्ति, यत् प्रबन्धन-अभ्यासः । न भवति लाभः भवति वा न वा, तेषां संस्थायाः वा उद्योगस्य वा परिमाणं महत्त्वम्। किं तान् करोति, इति एतादृशसङ्गठनस्य प्रबन्धनस्य दृष्टिकोणः। स्टार्टअप-सङ्गठनम् अन्येभ्यः भिन्नं नास्ति संस्थाः अतः तेषां प्रबन्धकीयव्यवहारे १४ सिद्धान्तानां प्रयोगस्य आवश्यकता अस्ति सर्वोपरि ।अस्मिन् पत्रे तु फयोलस्य १४ सिद्धान्तानां प्रत्येकस्य अनुप्रयोगः प्रस्तुतः अस्ति तथा च तस्य... यस्य परिणामाः अधिकसुधारार्थं केचन अनुशंसाः अधिकं सुचिताः सन्ति स्टार्टअपसंस्थासु प्रबन्धकीयप्रथाः| स्टार्टअपव्यापारः नवविकसितकम्पनी इति निर्दिश्यते, यस्याः उद्देश्यं क अभिनव उत्पादाः/सेवाः वा प्रदातुं लक्षितविपणनम्। एकः स्टार्टअपः तथैव अन्यः विद्यमानः व्यवसायः क, शीघ्रं विकासाय स्थापिताः। यस्याः समस्यायाः समाधानं भवति तस्य समाधानं प्रदातुं कार्यं कुर्वती कम्पनी अस्ति स्पष्टं न भवति तथा च तेषां सफलतायाः गारण्टी नास्ति (Blumenthal, 2014)।ते प्राचीनविद्यमानव्यापारेभ्यः भिन्नाः सन्ति मुख्यतया यतोहि ते द्रुतवृद्ध्यर्थं निर्मिताः सन्ति। अत्यन्तं विशालस्य कृते तेषां किमपि अर्पणीयम् अस्ति इति अर्थः विपणि। व्यवसायस्य आरम्भार्थं सर्वदा बृहत् विपण्यस्य आवश्यकता नास्ति । भवतः केवलं युक्तियुक्तः विपण्यप्रमाणः आवश्यकः यत्...प्रस्तावितेन उत्पादेन वा सेवायाः वा सह गृहीतुं शक्यते तथा च विपण्यं प्राप्तुं तेषां सर्वेषां सेवां कर्तुं च क्षमता भवतः विपण्यस्य अन्तः। द्रुतगत्या वर्धयितुं भवता किमपि निर्मातव्यं यत् भवता अतीव विशाले विपण्ये विक्रेतुं शक्यते । हेनरी-फयोल-लेखेन-प्रबन्धन-सिद्धान्ताः

81128

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B0%20%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A7%E0%A4%BF

व्यापार विधि

प्रस्तावना Australia BVI Canada Cayman Islands India South Africa UK United States Vietnam European Union France Germany|list2title=General corporate forms|list2=* Company Conglomerate Cooperative Corporation Holding company Joint-stock Partnership General Limited Limited liability Private limited Sole proprietorship|list3title=Corporate formsby jurisdiction|list3=|list4title=Doctrines|list4=* Business judgment rule Corporate governance De facto and estoppel corporations Internal affairs doctrine Limited liability Tag-along right Drag-along right Piercing the corporate veil Rochdale Principles Ultra vires|list6title=Related areas|list6=* Civil procedure Contract Corporate registers|below=*Company portal Law portal}}व्यापारन्यायः, यः वाणिज्यिककानूनम् अथवा निगमकानूनम् इति अपि ज्ञायते, सः वाणिज्ये, व्यापारव्यापारे, विक्रये च प्रवृत्तानां व्यवसायानां, व्यक्तिनां च अधिकारान्, सम्बन्धान्, व्यवहारान् च नियन्त्रयति विधानस्य निकायः अस्ति एतत् निजी-सार्वजनिक-कानूनस्य विषयेषु निबध्नाति, कदाचित् सिविल-कानूनस्य शाखारूपेण च दृश्यते । “Lag” इति ट्युटोनिकशब्दः “निश्चित” इति आङ्ग्लभाषायाः “law” इति पदस्य स्रोतः अस्ति । अस्मिन् आधारे नियमस्य लक्षणं स्पष्टाचारसंहिता, पारस्परिकसम्बन्धः च इति कर्तुं शक्यते । राज्यस्य सर्वेषां नागरिकानां कृते समानरूपेण प्रवर्तमानं मानक आचारसंहिता अपि निर्दिशति । राज्ये मानवकार्यस्य सामान्यपरिस्थितयः विधिना विहिताः नियमिताः च भवन्ति ।  प्रत्येकं सफलं संस्थायाः विपण्यां प्रतिस्पर्धां कर्तुं व्यापारनियमानाम् ग्रहणस्य आवश्यकता वर्तते। निगमानाम् कार्यस्य कानूनीपक्षं नियन्त्रयितुं एतादृशपदवीयुक्तानां वकिलदलस्य आवश्यकता भवति । तदतिरिक्तं व्यापारन्यायस्य उपाधियुक्तः व्यक्तिः अन्येभ्यः अपेक्षया अधिकानि विवेकपूर्णानि नीतयः विकसितुं शक्नोति यतोहि ते विपण्यस्य विचारं कुर्वन्तः तस्मिन् विपण्ये सर्वकारीयनियमविनियमानाम् प्रभावं च विचार्य रूपरेखां निर्मान्ति व्यापारन्यायस्य सम्यक् ज्ञानं विद्यमानः व्यावसायिकः कम्पनीं कानूनीविषयान् परिहरितुं साहाय्यं कर्तुं शक्नोति, येषां निवारणं कोऽपि कम्पनी न कर्तुम् इच्छति । व्यापारन्यायस्य अध्ययनस्य मुख्यलाभाः निम्नलिखितरूपेण सन्ति - 1. कानूनी सम्झौताः अनुबन्धाः च कस्यापि फर्मस्य सुचारुरूपेण संचालनार्थं कानूनी अनुबन्धाः आवश्यकाः भवन्ति । कानूनीप्रतिबन्धानां सम्मानः महत्त्वपूर्णः अस्ति । व्यावसायिककानूनस्य सम्यक् अवगताः व्यावसायिकाः संस्थायाः कानूनीसमझौतानां मसौदां निर्मातुं सहायतां कुर्वन्ति ये अधिकं उपयोगिनो दोषरहिताः च भवन्ति । प्रत्येकं कम्पनीयाः आन्तरिकं कानूनीदलं भवति, एतत् अवगत्य दलं सम्मिलितुं शक्यते । 2. व्यापारनियमानां अवगमनम् व्यावसायिककायदानानां नियमानाञ्च विषये अवगतः भूत्वा अनावश्यककानूनीक्लेशान् परिहरन् व्यापारस्य अधिकप्रभावितेण प्रबन्धनं कर्तुं शक्यते । एतेन अवगमनेन कस्यापि संस्थायाः कानूनीनियमाः शर्ताः च अवगन्तुं सरलतरं स्यात् । यदि भवान् स्वव्यापारस्य स्वामित्वं करोति तर्हि व्यापारविधेः उपाधिः भवतः कम्पनीं कानूनीरूपेण चालयितुं साहाय्यं करिष्यति। सम्यक् सूचनायाः सह कस्यापि कानूनी परिदृश्यस्य निबन्धनं अपि सरलं भविष्यति । 3. स्वस्य प्रभारं गृहाण व्यावसायिककानूनस्य अवगमनेन, कानूनीदलेन सह निरन्तरं संवादं विना कानूनस्य अन्तः स्थित्वा स्वकम्पनीं प्रबन्धयितुं विचारान् विकसितुं च शक्नोति।उत्तमव्यापाररणनीतयः, कर्मचारीनीतिः, निर्णयक्षमता च विकसितुं शक्यते। उत्तमव्यापार-कर्मचारि-नीतयः, वित्तीय-रणनीतयः, निर्णय-क्षमता च सर्वाणि विकसितुं शक्यन्ते । वित्तस्य प्रबन्धनार्थं, विपण्यां स्थितिं च प्रबन्धयितुं कस्यापि फर्मस्य अनेकाः कानूनीनिर्णयाः करणीयाः । एतेन उत्तमविकल्पं कर्तुं शक्यते । 4. क्षतिपूर्ति चिन्ता संस्थायां विविधक्षतिपूर्तिचिन्तानां प्रबन्धनार्थं व्यापारन्यायः महत्त्वपूर्णः अस्ति । वेतन-वेतन-प्रशासनेन सह विवादानाम् समाधानार्थं कम्पनयः सांता रोजा-नगरस्य योग्यव्यापारवकीलस्य सहायतां प्राप्तुं शक्नुवन्ति । ग्राहकेन क्षतिपूर्ति-लाभ-कायदानां किमपि उल्लङ्घनं निवारयितुं वकिलस्य सर्वाणि उचितपदानि स्वीकुर्वन्ति । यदि किमपि भेदाः सन्ति तर्हि परिणामाः घातकाः भवितुम् अर्हन्ति । 5. भागधारकाधिकारस्य रक्षणं कुर्वन्तु यदा कम्पनीयाः भागधारकाणां अधिकारस्य रक्षणस्य विषयः आगच्छति तदा व्यापारन्यायः अत्यावश्यकः । व्यावसायिककानूनविशेषज्ञाः अल्पसंख्यकभागधारकाणां, संवैधानिकप्रावधानानाम्, मध्यस्थतानिपटानानां, अन्यविषयाणां च द्वन्द्वान् सम्भालितुं शक्नुवन्ति । 6. व्यावसायिक गठन व्यापारस्य नियमः प्रत्येकस्य उद्यमस्य आधारशिलारूपेण कार्यं करोति । व्यवसायस्य आरम्भे अनेकाः कानूनीप्रक्रियाः, पट्टाः, अनुज्ञापत्राणि च सम्मिलिताः भवन्ति । एकः व्यापारिककानूनवकीलः सर्वेषां प्रासंगिककायदानानां विषये ज्ञाता भवति तथा च कम्पनीयाः सफलतया परिचालनस्थापने सहायतां कर्तुं शक्नोति। व्यापारन्यायः सामान्यतया न्यायालयस्य बहिः भवति । अत्र वा तत्र वा बोर्डानाम् अथवा नियामकसमितीनां समक्षं अनुमोदनार्थं कतिपयानि सुनवायीः भवितुम् अर्हन्ति । परन्तु प्रतिद्वन्द्वीन्यायालये स्थले एव दीर्घाः कठिनाः दिवसाः अत्यल्पाः एव भवन्ति । यदा विग्रहाः भवन्ति तदा कम्पनी तस्य निबन्धनार्थं स्वव्यापारवकीलस्य उपयोगं न कर्तुं शक्नोति । अपि तु न्यायालयस्य परिवेशे वर्षाणाम् अनुभवं विद्यमानस्य मुकदमकारस्य समीपं ते प्रकरणं निर्दिष्टुं शक्नुवन्ति । यतो हि व्यापारन्यायः व्यवहारेषु केन्द्रितः अस्ति, तेषां वकिलानां कृते एषः महान् विकल्पः अस्ति ये उच्चदबावन्यायालयस्य परिस्थितीनां चिन्तां न कुर्वन्ति । व्यापारन्यायेन सह वकिलः कदापि प्रतिद्वन्द्वीप्रक्रियायाः न्यायालये पादं न स्थापयित्वा पूर्णं सम्पूर्णं च अभ्यासं कर्तुं शक्नोति । विस्तरेषु ध्यानं दत्तवन्तः वकिलाः व्यापारन्याये वर्धन्ते । कम्पनीं नीतिं निर्मातुं, दाखिलीकरणं सम्पन्नं कर्तुं, अनुबन्धं कर्तुं वा व्यावसायिकव्यवहारस्य विषये सहमतिम् आनेतुम् सहायतां प्रायः सूक्ष्मविवरणेषु एव अवतरति । ये वकिलाः विवरणेषु ध्यानं दातुं शक्नुवन्ति ते व्यापारकानूनपरिवेशे प्रफुल्लिताः भवन्ति | व्यापारन्यायः किमर्थं महत्त्वपूर्णः? अधुना प्रत्येकस्य सफलनिगमस्य कृते विपण्यां सफलतां प्राप्तुं व्यापारकायदानानि अवगन्तुं आवश्यकम् अस्ति । व्यवसायस्य कानूनीपक्षं नियन्त्रयितुं निगमानाम् एतादृशी उपाधियुक्तानां वकिलानां दलस्य आवश्यकता वर्तते। न केवलं तत्, व्यापारन्यायस्य उपाधिं विद्यमानः व्यावसायिकः अन्येभ्यः अपेक्षया अधिकानि तार्किकनीतीनि निर्मातुम् अर्हति यतः ते विपण्यं मनसि धारयन् तस्मिन् विपण्ये सर्वकारीयनियमविनियमानाम् प्रभावं च मनसि धारयन्ति। कोऽपि कम्पनी कानूनीविषयाणां सामना कर्तुम् इच्छति, व्यापारन्यायस्य सम्यक् ज्ञानं विद्यमानः व्यावसायिकः च कम्पनीं तत् परिहरितुं साहाय्यं करोति व्यवसायः https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Employment_Law_Office.jpg http://www.law.harvard.edu/programs/olin_center/papers/pdf/Kraakman_643.pdf

81129

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%B5%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%83%20%E0%A4%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%83

जातिव्यवस्थायाः इतिहासः

भारते जातिव्यवस्थायाः दीर्घः इतिहासः अस्ति । समाजे व्यवसायसंरचनायाः सरलीकरणाय वर्गीकरणव्यवस्थारूपेण आरब्धा । परन्तु समाजे जनानां मध्ये भेदभावस्य मार्गः अचिरेण एव अभवत् । कस्मिन्चित् काले व्यक्तिस्य आनुवंशिकत्वं जातम्, एतेन समाजे संकुचितवृद्धिः अभवत् । यत् बहुजनाः न जानन्ति तत् जातिव्यवस्थायाः वास्तविकः इतिहासः। यदा आर्यवंशः भारते अनेकानि स्थानानि जित्वा अभवत् तदा तस्य आरम्भः अभवत् । ते सामान्यजनस्य भूमिं धारयन्ति स्म, येन जनाः स्वस्य अज्ञातेषु भिन्नक्षेत्रेषु गन्तुं बाध्यन्ते स्म । एकदा समाजः स्थिरस्थाने आगन्तुं आरब्धवान् तदा आर्यशासकाः जनसमूहं विविधवर्गीकरणेषु पृथक्करणस्य विचारं प्राप्तवन्तः । एतेन तेषां कार्यं बहु अधिकं कार्यक्षमतया सम्पादयितुं साहाय्यं भविष्यति। तेषां विचारः आसीत् यत् तेषां जनानां समुच्चयः भविष्यति ये उत्सवेषु विशेषेषु च पवित्रकर्मणां कार्याणां च पालनं करिष्यन्ति इति । एते जनाः ब्राह्मणाः इति उच्यन्ते स्म, तेषां लोकदेवज्ञानात् सुसम्मानाः आसन्। केचन आर्यनराजाः एतेषां याजकानाम् अपि प्रासादस्य अत्यन्तं समीपे भूमिं गृहाणि च प्रदत्तवन्तः येन ते तेभ्यः बहु आशीर्वादस्य वर्षणं कुर्वन्ति स्म, सर्वेषां शासकानाम् इच्छां साकारं भवेत् इति देवं प्रार्थयन्ति स्म। आर्यशासकाः युद्धे अतीव रुचिं लभन्ते स्म तथा च युद्धस्य विषये बहु ज्ञानं भवति स्म | तथा च तेषां बहु ज्ञानम् आसीत् यथा शस्त्रप्रयोगस्य तकनीकाः इत्यादयः…| ते भारते निवसितुं पूर्वं बहु स्थानानि जितवन्तः। भारते निवसित्वा अपि ते समीपस्थेषु राज्येषु देशेषु च युद्धं कर्तुं न त्यक्तवन्तः । तेषां एतस्याः आवश्यकतायाः पूर्तये तेषां शस्त्र-अश्व-गज-सामान्यतया युद्ध-कुशलैः बहुभिः जनाभिः सह महती सेनायाः आवश्यकता आसीत् । एतदर्थं ते समाजस्य अन्यं वर्गं गृहीत्वा युद्धज्ञानेन प्रशिक्षितुं, सुसज्जितुं च गतवन्तः । यथा यथा आर्यराज्यस्य विस्तारः भवति स्म तथा तथा अधिकसैनिकानाम् आवश्यकता वर्धमाना आसीत् । अनेन युद्धकार्यविशेषज्ञैः आर्यशासकैः जनानां अन्यवर्गीकरणस्य निर्माणं जातम् । समाजे जनानां एतत् वर्गीकरणं क्षत्रियः इति उच्यते स्म, तेषां कार्यं च सर्वदा राज्यस्य रक्षणं, राजा आदेशं ददाति चेत् युद्धस्य उपयोगेन क्षेत्रस्य विस्तारः च आसीत् क्षत्रियाणां कार्यं बहु सम्मानितम् आसीत् यतः ते सामान्यजनस्य हिताय कार्यं कुर्वन्ति स्म। समाजे तृतीयः जनानां समूहः कृषकाः, व्यापारिनः, शिल्पिनः च आसन् । समाजस्य सुचारुकार्यस्य कृते एते जनाः अतीव अत्यावश्यकाः आसन् । अस्मिन् जनसमूहेन दैनन्दिनस्य आवश्यकताः पूर्यन्ते स्म तथा च तेषां विना राज्यं स्थगितम् आगमिष्यति स्म। ते न तावत् अत्यन्तं सम्मानिताः आसन् यथा ब्राह्मणाः क्षतिराः वा। परन्तु तेषां समाजे अद्यापि तेषां सम्माननीयं स्थानं आसीत् । प्रथमयोः समूहयोः विरुद्धं तेषां भेदभावः अपि कृतः चेदपि तेषां मानवअधिकारस्य अभ्यासं कर्तुं अनुमतिः दत्ता आसीत् । जातिव्यवस्थायाः समाजे एतादृशाः जनाः आसन् ये एतेषु ३ वर्गेषु कस्यापि अन्तर्गतं न पतन्ति स्म । एते जनाः मानवरूपेण अशुद्धयः इति मन्यन्ते स्म । समाजे त्रयः समूहाः राजा च एतेषां जनानां किमपि कार्ये ध्यानं न दत्तवन्तः। एते जनाः शूद्राः बहिष्कृताः वा इति उच्यन्ते स्म। शूद्राणां कठोरनियमाः आसन् तथा च केचन इव आसन् यथा ते दिवा भ्रमणं कर्तुं न शक्नुवन्ति यतः तेषां छाया उच्चजातीयस्य उपरि पतति स्म। एतेन उच्चवर्णीयः व्यक्तिः अशुद्धः भविष्यति। अन्ये केचन प्रतिबन्धाः आसन् यत् ते साम्प्रदायिककूपस्य जलस्य उपयोगं कर्तुं वा मन्दिरपरिसरं प्रविष्टुं वा उच्चजातीयजनः यत्र भोजनं करिष्यति तत्र भोजनं कर्तुं वा न शक्नुवन्ति यतः तेषां अस्तित्वं अशुद्धं मन्यते स्म एतेषु सर्वेषु विषयेषु तेषां संलग्नता तानि तत्तदानि वस्तूनि अशुद्धानि भविष्यन्ति, उच्चवर्णीयः कोऽपि तस्य सम्पर्कं कर्तुं न शक्नोति। ते शौचालयस्य शोधनं, कचराणां निष्कासनं, केशच्छेदनं, जूतानां स्थापनम् इत्यादीनि कार्याणि कुर्वन्ति स्म । मूलतः तेषां कार्याणि अस्वच्छतायुक्तानि किन्तु अतीव आवश्यकानि इति व्यवह्रियन्ते स्म। एतदेव कारणं यत् तेषां समाजस्य भागः भवितुं अनुमतिः आसीत् किन्तु अस्पृश्यानां अमानवजीवानां इव व्यवहारः कृतः आसीत् । अस्माकं देशे अद्यापि जातिव्यवस्था अतीव प्रचलिता अस्ति किन्तु विशेषतः नगरक्षेत्रेषु तस्याः तीव्रता अवश्यमेव न्यूनीकृता अस्ति। नगरीयक्षेत्रेषु जनाः द्रुतगतिजीवने एतावन्तः व्यस्ताः सन्ति यत् ते कस्यचित् व्यक्तिस्य जातिपृष्ठभूमियोः विषये बहु ध्यानं न ददति। यदि व्यक्तिः स्वस्य परिश्रमस्य कारणेन पदं वा पदं वा प्राप्तवान् यत् सम्माननीयम्। ग्राम्यक्षेत्रेषु यद्यपि तस्य न्यूनीकृतं यत् किञ्चित् दशकपूर्वं आसीत् तस्य तुलने, जातिव्यवस्था अद्यापि प्रचलति। ग्राम्यतः नगरपर्यन्तं प्रवासस्य बहुभागः अस्य कारणात् भवति। जनाः स्वस्य वंशानुगतं स्थितिं त्यक्त्वा स्वस्य जातिपृष्ठभूमिसम्बद्धं जीवनं निर्मातुं नगरीयस्थानेषु आगच्छन्ति । सम्बद्धाः लेखाः भारतम् संस्कृतम् हठयोगः समाजशास्त्रम्

81136

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B2%E0%A5%87%E0%A4%96%E0%A4%BE%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A5%8D

लेखाशास्त्रम्

लेखाशास्त्रं सामान्यतया अन्तर्राष्ट्रीयव्यापारभाषा इति गण्यते । सरलतया वक्तुं शक्यते यत् भाषा मानकीकृत-हाव-भावानाम्, चिह्नानां, चिह्नानां, स्वरस्य च उपयोगेन विचाराणां वा भावनानां वा संप्रेषणस्य प्रणाली अस्ति । कम्पनीयाः वित्तीयप्रदर्शनस्य विषये विभिन्नेभ्यः इच्छुकपक्षेभ्यः हितधारकेभ्यः वा सूचयितुं सफलतया उपयुज्यते । तथैव निगमसञ्चालनस्य अनेकक्षेत्राणां विषये सूचनां प्रसारयितुं लेखापदानां उपयोगः भवति । संवादस्य प्रस्तावः मौलिकरूपेण व्यावसायिक-उद्यमात् विविध-जनानाम्, समूहानां, संस्थानां च कृते भवति ये तस्य उद्यमस्य क्रियाकलापाः, परिणामेषु च रुचिं लभन्ते यतो हि प्रत्येकं व्यक्तिगतं वाणिज्यिकं उद्यमं स्वस्य लेखा अभिलेखं रक्षति । लेखाशास्त्रस्य उपयोगः विविधसंस्थाभिः भवति, न केवलं व्यापारैः, यद्यपि प्रायः कम्पनी, व्यापारः, व्यवसायः च सह सम्बद्धः भवति । लेखाशास्त्रस्य उपयोगः जनानां कृते आरभ्य सर्वकारपर्यन्तं कानूनीसंस्थाभिः तेषां वित्तीयप्रदर्शनस्य राज्यस्य च आँकडानां संग्रहणार्थं भवति, सज्जीकृता च भवति । यथा वाणिज्यिकसञ्चालनानि (यथा व्यवसायाः, समाजाः, संस्थाः च) स्वस्य लेखा अभिलेखान् कथं निर्वाहयन्ति । संचारस्य, प्रतिवेदनस्य, निर्णयस्य, मूल्याङ्कनस्य वा प्रयोजनार्थं लेखासूचनाः अवगन्तुं लेखा-व्याकरणस्य (रूढिरूपेण, अवधारणानां, प्रस्तावना, सिद्धान्तानां, मानकानां इत्यादीनां रूपेण) ठोसबोधः भवितुमर्हति फर्मः बृहत् वा अल्पः वा, लक्ष्यं सर्वदा धनं प्राप्तुं भवति । कम्पनीयां व्यापारी विविधस्रोताभ्यां धनं अर्जयति, यथा वस्तूनाम् विक्रयणं, बैंकखातानां व्याजम् इत्यादीनि तदतिरिक्तं सः स्वस्य आयं, किराया, ऊर्जा, बीमा, अन्यव्ययः इत्यादीनां वस्तूनाम् अदाति एतानि कार्याणि वाणिज्यिककार्यक्रमं कर्तुं साहाय्यं कुर्वन्ति । व्यापारी वर्षस्य अन्ते स्वस्य कम्पनी कथं वर्तते इति ज्ञातुम् इच्छति। यतो हि एतावन्तः वाणिज्यिकव्यापाराः सन्ति, तस्मात् प्रत्येकं व्यवहारं, धनं कथं कृतम्, कथं व्ययितम् इति च स्मर्तुं व्यापारिणा न शक्यते । परन्तु व्यापारी स्वस्य अर्जनस्य व्ययस्य च निरीक्षणं करोति चेत् आवश्यकसूचनाः सहजतया प्राप्तुं शक्नोति । यद्यपि लेखाशास्त्रं लेखाशास्त्रं च वाक्यानि कदाचित् परस्परं प्रयुक्तानि तथापि तयोः किञ्चित् भेदः अस्ति । यद्यपि लेखाशास्त्रं सर्वेषां कम्पनीव्यवहारानाम् अभिलेखनं कृत्वा उपयोक्तृणां अभिप्रेतप्रयोगाय सर्वाणि अमूर्तसूचनाः परिवर्तयितुं व्यवस्थितप्रक्रिया अस्ति तथापि "लेखा" इति पदस्य उपयोगः लेखाकारानाम् व्यवसायं निर्दिशति, यः लेखाकार्यं करोति 1. अभिलेखपालनम् : वित्तीयव्यवहारस्य अभिलेखनप्रणाल्यां लेखानीतिनां, प्रक्रियाणां, प्रक्रियाणां च एकरूपसमूहस्य उपयोगः अवश्यं करणीयः। समुचितलेखापुस्तकेषु व्यवहारानां समये, क्रमबद्धरूपेण अभिलेखनस्य विषये अस्य विषयः अस्ति । 2. वित्तीयव्यवहारस्य निरीक्षणम् : कम्पनीसङ्गठनेषु भिन्नाः लेनदेनाः प्रविष्टाः भवन्ति, एतेषु प्रत्येकस्मिन् लेनदेने संग्रहणविश्लेषणयोः लेखाप्रक्रियाणां स्वकीयः समुच्चयः भवति 3. लेखा तथा प्रतिवेदन : अनेकाः रिपोर्टिंग प्रणाल्याः, यत्र सर्वाधिकं उल्लेखनीयाः सामान्यतया स्वीकृतलेखासिद्धान्ताः (GAAP), अन्तर्राष्ट्रीयवित्तीयप्रतिवेदनमानकाः (IFRS) इत्यादयः, निर्दिशन्ति यत् कथं निगमसङ्गठनस्य वित्तीयव्यवहारस्य प्रतिवेदनं वित्तीयविवरणेषु संयोजितं च भवितुमर्हति। फलतः लाभहानिविवरणं, तुलनपत्रं, विवरणं च निर्मितं भवति । उपयोक्तृभ्यः सूचनां दातुं तस्य प्राथमिकं लक्ष्यं पूर्णं कर्तुं लेखाशास्त्रे निम्नलिखितक्रियाकलापाः समाविष्टाः सन्ति । (i) पहिचानम् : स्रोतपत्रेभ्यः व्यावसायिकव्यवहारानाम् अभिज्ञानं कुर्वन्तु। (ii) अभिलेखनम् : सर्वेषां निगमव्यवहारानाम् व्यवस्थितं अभिलेखं रक्षितुं लेखाशास्त्रस्य द्वितीया भूमिका अस्ति। यया क्रमेण ते भवन्ति सः अभिलेखः भवति । प्रथमव्यवहाराः पत्रिकापुस्तके लक्षिताः सन्ति । पुनः एषा पत्रिका व्यापारस्य आकारस्य प्रकारस्य च आधारेण अनेकेषु सहायकखण्डेषु अधिकं विभक्ता भविष्यति । (iii) वर्गीकरणम् : शीघ्रसूचनाः प्रदातुं अभिलेखितानां दत्तांशस्य विश्लेषणं कृत्वा तेषां प्रकृत्यानुसारं समूहेषु व्यवस्थितीकरणस्य प्रक्रिया अस्ति यत्र वर्गीकरणं क्रियते तस्य पुस्तकस्य नाम लेजर इति । (iv) सारांशीकरणम् : लेखासूचनायाः उपभोक्तृभ्यः प्रासंगिकरूपेण वर्गीकृतदत्तांशस्य संकलनं प्रस्तुतीकरणं च सारांशीकरणम् इति उच्यते। अस्मिन् क्रमे निम्नलिखितवित्तीयविवरणानि निर्मीयन्ते । (v) विश्लेषणम् : वित्तीयविवरणेषु प्रस्तावितां लेखासूचनाः सर्वे न अवगन्तुं शक्नुवन्ति। फलतः वित्तीयविवरणात् प्राप्तानि दत्तांशं सरलीकर्तव्यम् । फलतः "विश्लेषणम्" इति पदं वित्तीयविवरणदत्तांशं उपयोक्तृणां कृते अधिकं सरलतया अवगन्तुं कार्यं निर्दिशति । (vi) व्याख्यानम् : व्याख्यानं विश्लेषणस्य सघनपरिणामानां महत्त्वं अर्थं च वर्णयितुं प्रक्रिया अस्ति। व्याख्याप्रक्रिया जनान् हस्ते विद्यमानसूचनायाः आधारेण सर्वोत्तमनिर्णयान् कर्तुं समर्थयति । (vii) संचारः - इच्छुकानाम् उपयोक्तृणां समूहं तदा निष्कर्षाणां विषये सूचितं भवति यदा सूचनायाः संकलनं, परीक्षणं, व्याख्या च भवति। सम्बद्धाः लेखाः भारतम् संस्कृतम् अष्टाङ्गयोगः हठयोगः व्यवसायः

81137

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%8F%E0%A4%95%E0%A4%B2%20%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE

एकल यात्रा

एकल यात्रा ट्रक चालनम् एकः एव यात्रा सर्वोत्तमः भागः अस्ति। अस्मान् सुस्थं करोति। एकेन आत्मना सह व्यतीतुं उत्तमः समयः। एकलयात्रायाः अर्थः परमस्वतन्त्रता ।एकलयात्रायाः लाभाः भवतः क्षितिजं विस्तृतं करोति,भवन्तं भवतः आरामक्षेत्रात् बहिः बाध्यं करोति,नूतनानां जनानां मिलनस्य अवसरं ददाति,तथा नूतनाः स्मृतयः सृजति। एकलयात्रा इति किम् ? एकलयात्रायाः अर्थः पर्यटकः अन्यत्र एकान्ते गच्छन् स्वयात्रायाः समये च, ते स्वस्य व्यक्तिगत आवश्यकतानां आधारेण सेवाः, क्रियाकलापाः, स्थानानि... इत्यादीनि सर्वं चयनं कुर्वन्ति, निर्णयं च कुर्वन्ति। एकलयात्रिकाः स्वयमेव विकल्पं निर्णयं च ददति। एकलयात्रायाः समये कर्तव्यानि कार्याणि यत्र यत्र गच्छसि तत्र पर्यटकः भवतु। पादचारेण भ्रमणं कुर्वन्तु। संगठितयात्रायां सम्मिलितं भवन्तु। एकस्मिन् कॉफी-दुकाने आलम्बं कुर्वन्तु। द्विचक्रिकायानं गच्छतु। समुद्रतटे दिवसं यापयन्तु। भोजनालये एकलभोजनं कुर्वन्तु। किमपि साहसिकं प्रयतस्व। एकलयात्रा तीव्ररूपेण अन्तःकरणीयः भवितुम् अर्हति । भवन्तः स्वस्य विषये अधिकं आविष्कर्तुं शक्नुवन्ति तस्मिन् एव काले भवन्तः भ्रमणार्थम् एतावत् दूरं गतानां स्थानानां विषये अधिकं आविष्करोति। स्वयमेव यात्रा मजेयम्, आव्हानात्मका, सजीवः, रोमाञ्चकारी च भवति । एकान्ते यात्रा सर्वथा सुरक्षिता, आत्मरक्षणार्थं किमपि भवितुं श्रेयस्करम्। अहं बहुवारं स्वयमेव बसयानेन वा निजीटैक्सीयानेन वा यात्रां कृतवान्। भ्रमपादिका केवलं यात्रा अस्मान् गहनतया किं शिक्षयति यत् जीवनं यात्रा च यत् किमपि अस्माकं मार्गं क्षिपति तत् वयं सम्भालितुं शक्नुमः। स्वयमेव भवतः अन्यः कोऽपि आश्रितः नास्ति—सर्वं भवतः निर्णयः अस्ति। तस्मिन् च परिस्थितौ स्थापिते वयं यथार्थतया आविष्करोमः यत् वयं किं निर्मिताः स्मः। प्रथमवारं एकलयात्रा भयङ्करः अनुभवः भवितुम् अर्हति, अनुभविनां एकलयात्रिकाणां कृते अपि भयङ्करं भवितुम् अर्हति । एकान्ते यात्रा कदाचित् कठिना भवितुम् अर्हति, विशेषतः यदि भवतः प्रथमयात्रा एकान्ते कुत्रचित् विदेशे भवति । घोरं भ्रष्टं भवेत् विदेशयात्रा च श्रमदायकं भवितुम् अर्हति। एकलयात्रा जीवने भवन्तः सम्मुखीभवितुं शक्नुवन्ति इति बृहत्तमेषु द्रुततमेषु च शिक्षणवक्रेषु अन्यतमम् अस्ति । यात्री कियत् अपि अनुभवी भवेत् तथापि भवन्तः प्रतिदिनं नूतनानि कौशल्यं शिक्षन्ते। प्रथमवारं भवन्तः एकान्ते यात्रां कुर्वन्ति तदा भयङ्करं भवितुम् अर्हति यतोहि भवन्तः स्वस्य आरामक्षेत्रात् बहिः सन्ति। भवतः सीमाः पुनः पुनः धक्कायन् ते विस्तारं करिष्यन्ति। स्त्रियः पृष्टे सति सर्वाधिकं प्रतिक्रियां ददति यत् “यत् इच्छामि, यदा इच्छामि तत् कुरु” इति । न केवलं केवलं यात्रायाः कारणेन भवतः मानसिकस्वास्थ्यस्य लाभः भवति, अपितु व्यक्तिगतरूपेण भवतः विकासे अपि साहाय्यं भवति । स्वातन्त्र्यं आत्मनिर्भरतां च शिक्षयति। एतत् भवन्तं स्वस्य स्वार्थस्य आधारेण निर्णयं कर्तुं शिक्षितुं साहाय्यं करोति, यत् किञ्चित् अस्माकं समाजे प्रायः न्यूनमूल्यं भवति । एकलयात्रायाः दोषाः द्विगुणकक्षस्य मूल्यं दातव्यम्। गृहे जनान् आश्वासयन् भवन्तः अद्यापि ठीकाः सन्ति। भिन्न-भिन्न मानसिकता। अतिशयम् अवांछितं ध्यानम्। एकलपुरुषयात्रीरूपेण विश्वासः न भवति। मित्रैः सह उत्तमं गपशपं गम्यते। एकान्ते भोजनम्। महान् फोटो प्राप्तुं संघर्षः। कथं भयं विना एकान्ते यात्रा कर्तव्या। 1. मद्यपानं मादकद्रव्याणि च परिहरन्तु। यद्यपि यात्रायाः माध्यमेन निद्रागुटिकां सेवनं वा कतिपयानि मद्यस्य गिलासं खादित्वा निद्रां कर्तुं प्रलोभनं भवति तथापि । आत्मचिकित्सा वस्तुतः भवतः अधिकं दुर्भावं जनयितुं शक्नोति। 2. किं अपेक्षितव्यम् इति ज्ञातव्यम्। 3. भवतः मार्गस्य योजनां कुर्वन्तु। 4. विश्रामं कृत्वा जलं कुर्वन्तु। 5. मित्रं गृहाण । 6. कल्पयतु। मस्तिष्कस्य क्रियाकलापस्य कतिपयेषु क्षेत्रेषु सामाजिकपरस्परक्रियाः महत्त्वपूर्णाः सन्ति चेदपि अस्माकं मस्तिष्कस्य विरामं कर्तुं पुनः चार्जं कर्तुं च समयः एव आवश्यकः । “नित्यं 'ऑन' भवितुं भवतः मस्तिष्कं विश्रामस्य, पुनः पूरणस्य च अवसरं न ददाति। एकान्ते यात्रायां कथं शान्तः भवितव्यम् ? 1. गन्तव्यस्थानं बुद्धिपूर्वकं चिनुत। 2. विस्तृतयात्रासूचीं योजनां कुर्वन्तु। 3. यत्किमपि भवतः आवश्यकता भवेत् तत् सर्वं सङ्गृह्यताम्। 4. ये जनाः तस्य माध्यमेन गतवन्तः तेषां सह वार्तालापं कुर्वन्तु। 5. चेक इन कर्तुं योजनां कुर्वन्तु। 6. कलमं कागदं प्रति स्थापयन्तु। 7. ध्यानं कुरुत। 8. मित्रवतः भवतु, परन्तु सद्यः एव भवतः एकान्ते इति मा प्रकाशयतु। सम्बद्धाः लेखाः भारतम् संस्कृतम् अष्टाङ्गयोगः हठयोगः भारतम्

81140

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE

भारतविद्या

भारतविद्याप्राचीनभारतीयसंस्कृतेः अवगमनाय प्राचीनग्रन्थानां व्याख्यां भाषाविज्ञानं च सम्बद्धं सामाजिकविज्ञानस्य एका शाखा अस्ति । अस्य परिप्रेक्ष्यस्य अनुसारं मनुष्यः भारतः अस्ति सः व्यक्तिः नास्ति यः स्वतन्त्रः, तर्कसंगतरूपेण च रिट्-द्वारा निर्देशितः अस्ति । अपितु मनुष्यः भारतः एकः व्यक्तिः अस्ति यस्य स्वसंस्कृतेः प्रति समितिसदस्याः सन्ति। मुख्यलक्षणानि ऐतिहासिकदृष्ट्या भारतीयसमाजः संस्कृतिः च अद्वितीयाः इति धारणायां इन्डोलॉजिकलदृष्टिकोणः आश्रितः आसीत् । भारतीयसमाजस्य एतत् विशिष्टता ग्रन्थानां माध्यमेन अधिकतया ग्रहीतुं शक्यते स्म । भारतीयसमाजस्य अध्ययने भारतीयग्रन्थाधारितं ऐतिहासिकं तुलनात्मकं च पद्धतिं इन्डोलॉजिकलदृष्टिकोणं निर्दिशति । भारतीयसामाजिकसंस्थानां अध्ययने इंडोलॉजिस्टाः प्राचीन-इतिहासस्य, महाकाव्यानां, धार्मिकपाण्डुलिपीनां, ग्रन्थानां च प्रयोगं कुर्वन्ति । भारतशास्त्रज्ञाः येषु ग्रन्थेषु निर्दिशन्ति तेषु मूलतः प्राचीनभारतीयसमाजस्य शास्त्रीयप्राचीनसाहित्यम् यथा वेदः, पुराणः, मनुस्मृतिः, रामायणः, महाभारत इत्यादयः सन्ति इन्डोलॉजिस्ट् शास्त्रीयग्रन्थानां व्याख्यां कृत्वा सामाजिकघटनानां विश्लेषणं कुर्वन्ति । संस्कृतविद्वांसः, इन्डोलॉजिस्ट् च विहाय अनेके समाजशास्त्रज्ञाः भारतीयसमाजस्य अध्ययनार्थं पारम्परिकग्रन्थस्य अपि बहुप्रयोगं कृतवन्तः ।अतः ग्रन्थाश्रयत्वात् सामाजिकघटनानां “पाठदृष्टिकोणः” अथवा “पाठदृष्टिकोणः” इति उच्यते । एवं १९७० तमे दशके समाजशास्त्रस्य पाठ्यविविधता उत्पन्ना सामाजिकनृविज्ञानस्य यूरोपीयपरम्परातः अमेरिकनपरम्परायां लक्ष्यमाणं परिवर्तनं चिह्नयति अस्मिन् कालखण्डे कृतेषु अध्ययनेषु सामाजिकसंरचना तथा सम्बन्धाः, सांस्कृतिकमूल्यानि, ज्ञातित्वं, विचारधारा, सांस्कृतिकव्यवहाराः तथा जीवनस्य विश्वस्य च प्रतीकात्मकता इत्यादयः विस्तृताः विषयाः सन्ति एतेषु अधिकांशः अध्ययनं महाकाव्येभ्यः आकृष्टेषु पाठ्यसामग्रीषु आधारितं भवति, आख्यायिकाः, पौराणिकाः वा लोकपरम्पराभ्यः अन्येभ्यः प्रतीकात्मकेभ्यः संस्कृतिरूपेभ्यः वा। तेषु अधिकांशः ‘भारतीयसमाजशास्त्रे योगदानम्’ इति ग्रन्थे टी.एन. मदन । एतस्य पद्धतेः अनुसरणं कृत्वा विदेशेषु स्थितैः विद्वांसैः सुसंख्याकाः अध्ययनाः कृताः सन्ति । एकः इन्डोलॉजिकल तथा सांस्कृतिकः दृष्टिकोणः अपि अनेकानाम् समाजशास्त्रज्ञानाम् विशेषता अभवत् । पाश्चात्यदेशानां सैद्धान्तिक-पद्धति-अभिमुखीकरणानां स्वीकारस्य विरुद्धं तेषां मुद्गरः कृतः । एते विद्वांसः सामाजिकसम्बन्धस्य आधाररूपेण परम्पराणां, व्यक्तिनां अपेक्षया समूहानां भूमिकायां, सामाजिकसङ्गठनस्य आधाररूपेण धर्मस्य, नीतिशास्त्रस्य, दर्शनस्य च भूमिकायाः ​​उपरि बलं दत्तवन्तः । योगेन्द्रसिंहस्य तर्कः अस्ति यत् यदा भारते तेषां रुचिस्य अनेकक्षेत्रेषु क्षेत्राध्ययनं कठिनं जातम् तदा पाठ्यविश्लेषणं, शास्त्रीयग्रन्थानां वा नीतिशास्त्रस्य वा पूर्वदत्तांशस्य क्षेत्रटिप्पणीनां वा, १९७० तमे दशके भारतीयसंरचनायाः परम्परायाः च निरन्तरविश्लेषणस्य फलप्रदं आधारं प्रतिनिधियति स्म तथा च १९८० तमे दशके । आर.एन. भारतीयसमाजस्य अध्ययनस्य अस्य इन्डोलॉजिकल अथवा शास्त्रीय आधारस्य सक्सेना सहमतः अस्ति। सः धर्म-अर्थ-काम-मोक्ष-अवधारणानां भूमिकायां बलं दत्तवान् । ‘मकिव मर्मोत’ तथा ‘मिल्टन् सिङ्गार’ इत्यनेन भारते अल्पसमुदायस्य प्रयोगः कृतः । वैचारिकदृष्टिकोणेन तेषां अल्पपरम्परायाः, महतीपरम्परायाः च अवधारणायाः विकासे साहाय्यं कृतम् । ड्यूमोण्ट्, पोकोक् च इन्डोलॉजिकल सूत्रीकरणस्य उपयोगितायाः उपरि बलं ददति।इण्डोलॉजी जनानां व्यवहारस्य प्रतिनिधित्वं करोति अथवा यत् जनानां व्यवहारस्य महत्त्वपूर्णरीत्या मार्गदर्शनं करोति। भारतीयसमाजशास्त्रस्य सामाजिकनृविज्ञानस्य च प्रारम्भिकनिर्माणवर्षेषु इन्डोलॉजिकलदृष्टिकोणस्य उपयोगः जी.एस.घुरये, लुईस् ड्यूमोण्ट्, के.एम. कपाडिया, पी. एच. प्रभुः इरावती कर्वे च धार्मिकग्रन्थानां सन्दर्भेण वा समकालीनप्रथानां विश्लेषणद्वारा वा हिन्दुसामाजिकसंस्थानां व्यवहारानां च अन्वेषणस्य प्रयासं कृतवन्तौ । प्रारम्भे सर विलियम जोन्स इत्यनेन १७८७ तमे वर्षे बङ्गालस्य एशियाटिकसमाजस्य स्थापना कृता, संस्कृतस्य, इन्डोलोजी इत्यस्य च अध्ययनस्य आरम्भः अपि कृतः । सैद्धान्तिक दृष्टिकोन ‘जी. एस. घुरये’ इत्यस्य कठोरता, अनुशासनं च अधुना भारतीयसमाजशास्त्रीयमण्डलेषु पौराणिकं वर्तते । अनुभवजन्यव्यायामेषु सिद्धान्तानां प्रयोगे अथवा दत्तांशसङ्ग्रहार्थं पद्धतीनां प्रयोगे सा पौराणिककठोरता कथञ्चित् न प्रतिबिम्बते। भिन्नरूपेण वक्तुं शक्यते यत् घुरये सिद्धान्तस्य पद्धतेः च प्रयोगे वादात्मकः नासीत् । सः सिद्धान्ते पद्धत्या च अनुशासित-सङ्घवादस्य अभ्यासे, प्रोत्साहने च विश्वासं कृतवान् इव दृश्यते । केम्ब्रिज्-नगरे डब्ल्यू.एच्.आर. रिवर्सः संरचनात्मक-कार्यात्मकदृष्टिकोणस्य व्यापकस्वीकारः च घुरये भारतीयसमाजस्य संस्कृतिस्य च जटिलपक्षेषु व्याख्यां कुर्वन् कार्यवादीपरम्परायाः सख्यं अनुरूपं न आसीत्, यस्य अन्वेषणं सः चयनं कृतवान् भारतीयसमाजशास्त्रस्य प्रवर्तकाः ‘आर्मचेयर’ अथवा ‘लेक्चर-इज्म’ समाजशास्त्रज्ञाः आसन् । परन्तु घुरये ग्राम-नगर-सामुदायिक-अध्ययनं कृतवान् आसीत् । ‘श्रीनिवासः पाणिनिः’ च “घुर्ये क्षेत्रकार्यस्य आग्रहं कृतवान्, यद्यपि सः स्वयं आर्मचेयरविद्वान् आसीत्” इति । एतत् अपमानजनकटिप्पणीरूपेण न अभिप्रेतम्, परन्तु एकहस्तस्य ‘मानवशास्त्रीयक्षेत्रकार्यस्य’ प्रचण्डं प्रीमियमं प्रतिबिम्बयति स्म । अतः इदं वक्तुं शक्यते यत् यद्यपि इन्डोलोजी-शिल्पे प्रशिक्षितः आसीत् तथापि घुर्ये सामाजिक-सांस्कृतिक-नृविज्ञानस्य क्षेत्रकार्यपरम्पराभ्यः विमुखः नासीत् । बम्बईनगरे ‘मध्यवर्गीयजनानाम् यौन-अभ्यासाः’ इति तस्य क्षेत्रसर्वक्षणेन महादेवकोलिस-विषये मोनोग्राफेन च घुरये आर्मचेयर-पाठ्य-विद्वत्तायाः प्रचारात् दूरम् इति प्रदर्शितम् सः अनुभवजन्यक्षेत्रकार्यकर्ता अपि आसीत् । भारतीयसमाजशास्त्रज्ञानाम् सामाजिकनृविज्ञानिनां च परवर्तीनां पीढयः स्वसंशोधनार्थं घुरये इत्यस्य अक्षयविषयाणां उपयोगं कुर्वन्ति । सम्बद्धाः लेखाः भारतम् संस्कृतम् अष्टाङ्गयोगः हठयोगः संशोधनम्

81141

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A5%88%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%80%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A4%A3%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%20%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BF

वैश्वीकरणस्य विभागानि

वैश्वीकरणस्य विभागानि वैश्वीकरणस्य त्रयः चरणाः सन्ति ।वैश्वीकरणस्य एतेषु चरणेषु विश्वस्य अर्थव्यवस्थायां प्रचण्डाः परिवर्तनाः अभवन् । वैश्वीकरणस्य प्रथमः चरणः १८७०-१९१४ यूरोपे औद्योगिकक्रान्तिस्य प्रभावस्य कारणेन अभवत् यत् एते औद्योगिकराष्ट्राणि कच्चामालस्य क्रयणार्थं नूतनभूमिं अन्वेष्टुं कृतवन्तः।उत्तर-अमेरिका, दक्षिण-अमेरिका, आस्ट्रेलिया, न्यूजीलैण्ड्, दक्षिण-आफ्रिका च प्रदेशाः उद्घाटिताः यतः एते प्रदेशाः संसाधन-पूरिताः आसन् किन्तु विरलजनसंख्या आसीत्।एतेषु प्रदेशेषु आप्रवासकानां विशालः प्रवाहः अभवत् तथा च अधिकतया इङ्ग्लैण्ड्देशेभ्यः विदेशीयनिवेशः अभवत् यस्य उद्योगानां कृते अधिककच्चामालस्य आवश्यकता आसीत्।एतेषु बस्तयः औद्योगिकदेशेषु समाप्तपदार्थानाम् विनिमयरूपेण खाद्यस्य कच्चामालस्य च निर्यातस्य माध्यमेन तीव्रवृद्धिं प्राप्तवन्तः । अधिकांशः यूरोपीयराष्ट्राः अस्य लाभं प्राप्नुवन् यतः एतेषां प्रदेशानां उपनिवेशीकरणद्वारा तेषां कृते अत्यधिकं कच्चामालं निःशुल्कं न्यूनतममात्रायां वा प्राप्यते स्म| १९१४ तमे वर्षे प्रथमविश्वयुद्धस्य भङ्गेन अयं कालः समाप्तः । वैश्वीकरणस्य द्वितीयः चरणः १९४५ तः १९८० पर्यन्तं आसीत् ।१९४५ तमे वर्षे द्वितीयविश्वयुद्धस्य समाप्तेः अनन्तरं एतत् आरब्धम् ।१९४५ तमे वर्षे द्वितीयविश्वयुद्धस्य समाप्तेः अनन्तरं एतत् आरब्धम् । महामन्दी-युद्धकाले हस्ताक्षरितानां गुरुव्यापारसम्झौतानां विच्छेदनं कृत्वा अन्तर्राष्ट्रीयव्यापारे वृद्धिः अभवत् । भारतं, चीनं च इत्यादीन् कतिपयान् देशान् विहाय अधिकांशेषु राष्ट्रेषु व्यापारस्य प्रवाहः वर्धितः यत् अधिकतया बन्द-आर्थिक-व्यवस्थानां अनुसरणं करोति स्म । वैश्विकव्यापारस्य वृद्ध्या, द्वितीयविश्वयुद्धस्य प्रभावात् राष्ट्राणि शीघ्रं स्वस्थतां प्राप्तुं शक्नुवन्ति स्म, तेषां अर्थव्यवस्थायां स्थिरतां प्राप्तुं सुधारं च कर्तुं शक्नुवन्ति स्म । वैश्वीकरणस्य तृतीयः चरणः १९८० तमे वर्षे आरब्धः यदा भारत (१९९१) चीन(१९७९) इत्यादयः देशाः ये बन्दाः एव आसन्, ते विदेशव्यापारस्य निवेशस्य च कृते स्वविपण्यं उद्घाटयितुं आरब्धवन्तः| दूरसञ्चारस्य परिवहनस्य च अविश्वसनीयप्रगतेः कारणात् अन्तर्राष्ट्रीयव्यापारः सुचारुतरः अभवत् । विश्वस्य सर्वेषां राष्ट्रानां सहभागितायाः कारणात् अयं वैश्वीकरणस्य सर्वाधिकव्यापकः नाटकीयः च कालः इति मन्यते । गृहयुद्धानि, अन्तर्राष्ट्रीययुद्धानि च इत्यादीनां वैश्विकसंकटानाम् अभावे अपि अनेककालेषु विभिन्नेषु देशेषु वित्तीयसंकटाः अथवा सम्पूर्णविश्वः अत्यन्तं हाले एव कोविड्-१९ महामारी वैश्वीकरणस्य अन्ययोः चरणयोः विपरीतम् केवलं अस्थायीरूपेण वैश्वीकरणस्य प्रक्रियां मन्दं कर्तुं समर्थाः अभवन्। सम्बद्धाः लेखाः भारतम् संस्कृतम् अष्टाङ्गयोगः हठयोगः व्यवसायः

81142

https://sa.wikipedia.org/wiki/Tally.ERP%209%20%28%20%E0%A4%9F%E0%A5%85%E0%A4%B2%E0%A5%80%20%29

Tally.ERP 9 ( टॅली )

Tally.ERP 9( टॅली ) Tally इति ERP लेखा सॉफ्टवेयर संकुलं यस्य उपयोगः कम्पनीयाः दैनन्दिनव्यापारदत्तांशस्य अभिलेखनार्थं भवति । Tally इत्यस्य नवीनतमं संस्करणं Tally ERP 9 अस्ति । Tally ERP 9 Software एकः प्रशंसितः वित्तीयलेखाप्रणाली अस्ति तथा च शक्तिसङ्गणकेन सह इन्वेण्ट्री प्रबन्धनप्रणाली अस्ति। इदं एकं सर्वोत्तमं लेखा-सॉफ्टवेयरं यत् अन्यैः व्यावसायिक-अनुप्रयोगैः सह एकीकृत्य यथा विक्रयणं, वित्तं, क्रयणं, वेतनसूची, इन्वेण्ट्री इत्यादिभिः सह एकीकृतं कर्तुं शक्नोति । Tally सॉफ्टवेयर प्रत्येकस्य खातेः सर्वाणि व्यापारिकव्यवहारं विस्तरेण संगृह्णाति । द्विगुणप्रवेशलेखाव्यवस्थायाः अनुसरणं करोति अतः सम्भाव्यदोषान् निवारयति, सुधारयति च । टॅली इतिहासः परिवारस्य कपासव्यापारः अग्निना नष्टः जातः ततः परं १९८६ तमे वर्षे श्यामसुन्दरगोयङ्का तस्य पुत्रेण भरतगोयङ्केन च सहस्थापनं कृतम् । अस्य आरम्भः Peutronics Financial Accountant इति लेखाशास्त्रस्य सॉफ्टवेयर-अनुप्रयोगः इति रूपेण अभवत् । १९९१ तमे वर्षे अस्य कम्पनीयाः स्थापना अभवत्, १९९९ तमे वर्षे तस्य नाम Tally Solutions इति अभवत् । श्यामसुन्दरगोएङ्का दक्षिणपूर्वभारतेषु संयंत्रेषु, वस्त्रचक्रेषु च कच्चामालस्य, यन्त्रस्य च भागानां आपूर्तिं कुर्वन्ती कम्पनीं चालयति स्म । स्वस्य लेखापुस्तकानां प्रबन्धनं कर्तुं शक्नुवन्तः सॉफ्टवेयरं न प्राप्य सः स्वपुत्रं भारतगोएङ्का गणितस्नातकं स्वव्यापारस्य वित्तीयलेखानां प्रबन्धनं कर्तुं सॉफ्टवेयर-अनुप्रयोगं निर्मातुं पृष्टवान् । टॅली विशेषताः Tally ERP 9 बहुभाषाणां समर्थनं करोति, अतः बहुभाषिकं tally software इति उच्यते । लेखानां परिपालनं एकया भाषायां कर्तुं शक्यते, प्रतिवेदनानि च अन्यभाषायां द्रष्टुं शक्यन्ते । अस्मिन् सॉफ्टवेयर् मध्ये भवान् ९९,९९९ कम्पनीपर्यन्तं खातानि निर्मातुं परिपालयितुं च शक्नोति । टैली इत्यत्र समन्वयनस्य विशेषता अस्ति, बहुस्थानेषु कार्यालयेषु परिपालिताः लेनदेनाः स्वयमेव अद्यतनं कर्तुं शक्यन्ते। कम्पनीयाः आवश्यकतानुसारं समेकितवित्तीयविवरणानि जनयन्तु। एकस्य बहुसमूहस्य च प्रबन्धनं गणनायाः अतीव महत्त्वपूर्णानि विशेषतानि सन्ति । टॅली लाभाः Tally ERP 9 सॉफ्टवेयर स्वामित्वस्य न्यूनव्ययः अस्ति तथा च तस्य कार्यान्वयनम् अनुकूलनं च सुलभतया कर्तुं शक्यते। विण्डोज इत्यादीनां बहुप्रचालनतन्त्राणां समर्थनं करोति। Tally सॉफ्टवेयर संस्थापनार्थं सङ्गणके अत्यल्पस्थानस्य उपयोगं करोति तथा च tally इत्यस्य संस्थापनं सुलभविधिः अस्ति । ९ भारतीयभाषासहिताः बहुभाषाणां समर्थनं करोति । टॅली अलाभाः Tally उपयोक्तृ-अनुकूलं सॉफ्टवेयरं भवितुं असफलं भवति । न भवतः सहजतया तस्य उपयोगे सहायकं भवति। भवद्भिः गुप्तशब्दस्य विषये अपि अतीव सावधानता भवितव्या । एकदा भवन्तः उपयोक्तृगुप्तशब्दं नष्टं कुर्वन्ति वा विस्मरन्ति वा तदा दत्तांशस्य पुनः प्राप्तिः अतीव कठिना भवति, अत्यन्तं समयग्राही च भवति । टॅली पुरस्कार Moneycontrol Pro’s Indian Family Business Awards 2021 इत्यस्मिन् Tally Solutions इत्यस्मै सर्वोत्तमः पारिवारिकव्यापारपुरस्कारः प्रदत्तः । टैली सोल्युशन्सस्य सहसंस्थापकः प्रबन्धनिदेशकः च भारतगोएन्का व्यापारोद्योगक्षेत्रे पद्मश्रीपुरस्कारं प्राप्तवान् । टॅली वाउचराः ( vouchers ) Tally software इत्यस्मिन् विविधाः प्रकाराः वाउचराः सन्ति । Contra बैंके निक्षिप्तं वा निष्कासितं वा धनं अभिलेखयितुम्, अथवा एकस्मिन् एव कम्पनीयां द्वयोः खातायोः मध्ये स्थानान्तरितस्य किमपि रकमस्य अभिलेखनार्थम्। Payment एतत् वाउचरं व्यापारेण कृतानां भुक्तिनां कृते उपयुज्यते। Receipts कम्पनीद्वारा अर्जितस्य कस्यापि आयस्य (विक्रयः, किराया, ब्याजः इत्यादि) अभिलेखनार्थं तथा च सुण्ड्री ऋणदातृभ्यः प्राप्तस्य आयस्य अभिलेखनार्थं। Journal सर्वेषां समायोजनानां वा देयप्रविष्टीनां अभिलेखनार्थं यथा पूर्वभुक्तव्ययः, उपार्जितआयः इत्यादयः, निवेशकरविपर्ययप्रविष्टीनां अभिलेखनार्थं सम्पत्तिक्रयणस्य अभिलेखनार्थं जीएसटी-अन्तर्गतं विपर्ययशुल्कप्रविष्टयः। Sales एतस्य उपयोगः कम्पनीद्वारा कृतस्य सर्वस्य विक्रयस्य अभिलेखनार्थं भवति। Purchase एतस्य उपयोगः व्यापारस्य क्रमे कम्पनीद्वारा क्रीतानां सर्वेषां सूचीनां अभिलेखनार्थं भवति। टैली व्यवसायानां कथं सहायतां करोति विशेषतः ध्वनिनिर्णयस्य, रिटर्न्-दाखिलीकरणस्य च कृते आँकडा-अखण्डता, सहकार्यं च समानरूपेण महत्त्वपूर्णम् अस्ति । यदि भवान् Tally इत्यस्य उपयोगं कुर्वन् व्यापारः अस्ति तर्हि भवान् पूर्वमेव व्यावसायिकवृद्धेः मार्गे अस्ति। Tally समय-समये मैनुअल्-दत्तांश-समन्वयनं प्रदातुं क्षमतायाः माध्यमेन भवतः व्यवसायः बहुस्थानेषु सुचारुतया चालयति इति सुनिश्चितं करोति । यदि भवतां समीपे सक्रियः TSS (Tally software subscription) अस्ति चेत् दूरतः कार्यं कर्तुं अपि शक्नोति । लचीलापनम् (FLEXIBILITY) क्लाउड् इत्यत्र टैली उपलब्धतायाः अनुसारं कार्यघण्टानां चयनस्य लचीलापनं प्रदाति - कर्मचारिणः नियोक्ताश्च एतस्मात् लाभं प्राप्नुवन्ति । न केवलं कदा अपितु कुत्र कार्यं कर्तव्यम् इति अपि परस्परं निर्णयः कर्तुं शक्यते। एतेन कार्यस्य सुविधा भवति तथा च क्रमेण, कर्मचारीधारणा अपि वर्धते। गृहात् कार्यं कुर्वन्तु (REMOTE WORK) मेघप्रौद्योगिकी दूरस्थकार्यक्षमतां प्रदातुं प्रसिद्धा अस्ति । बहुस्थानयुक्ताः व्यवसायाः अस्मात् बहुधा लाभं प्राप्नुवन्ति यतः ते एकत्रैव बहुस्थानेषु एकस्य Tally अनुज्ञापत्रस्य उपयोगं कर्तुं शक्नुवन्ति । उत्तमः निर्णयः (BETTER DECISION MAKING) Tally on Cloud इत्यनेन सह निर्णयनिर्माणं द्रुतं अपि च अधिकं सटीकं भविष्यति यतः वास्तविकसमयः एकीकृतः च आँकडा 24/7 उपलभ्यते। विक्रयदत्तांशः, क्रयदत्तांशः, बजटं, लाभहानिप्रतिवेदनानि, अद्यतनदत्तांशयुक्तानि अन्यप्रतिवेदनानि च शीर्षप्रबन्धनस्य कृते उपलभ्यन्ते येन निर्णयप्रक्रिया सशक्ताः भविष्यन्ति। भवन्तः Tally on Cloud इत्यनेन सह उत्तमाः द्रुताः च निर्णयाः कर्तुं शक्नुवन्ति। सुरक्षितः अभिगमः (SECURED ACCESS) Tally on Cloud इत्यस्य माध्यमेन Tally इत्यस्य अभिगमनं अधिकं सुरक्षितम् अस्ति । एतत् न्याय्यं भवितुम् अर्हति यतः भवतः सर्वरं प्रबन्धयन्तः IT-व्यक्तिः दूरतरम् अनुभविनो भवन्ति तथा च आँकडा-सम्बद्धसुरक्षा-धमकी-प्रबन्धने विशेषज्ञाः सन्ति । मेघसेवाप्रदातृषु Tally सर्वोत्तमाः व्यक्तिः सन्ति येन भवतः दत्तांशः सर्वदा सुरक्षितः भवति इति सुनिश्चितं कुर्वन्ति । मूल्ये न्यूनम् (COST SAVING) क्लाउड् इत्यत्र टैली इत्यनेन अधिकांशव्यापाराणां व्यावसायिकव्ययस्य न्यूनातिन्यूनं १५% कटौती कृता अस्ति । IT-दलस्य व्ययः, सर्वर-रक्षण-व्ययः, हार्डवेयर-व्ययः, विद्युत्-भाडा-व्ययः च समाप्तं कृत्वा Tally on Cloud इत्यनेन व्यापाराः कथं कार्यं कुर्वन्ति, भिन्न-भिन्न-व्ययस्य कथं बचतम् इति परिवर्तनं कृतम् अस्ति

81152

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%88%E0%A4%82%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%97

बैंकिंग

कोश कोश एकः संस्था अस्ति या धनस्य तस्य विकल्पानां च व्यवहारं करोति, अन्ये धनसम्बद्धानि सेवानि च प्रदाति । वित्तीयमध्यस्थरूपेण स्वस्य भूमिकायां बैंकः निक्षेपं स्वीकृत्य ऋणं करोति । निक्षेपाणां आकर्षणं सेवां च कर्तुं व्ययस्य (व्याजदेयतासहितं) ऋणग्राहकानाम् व्याजद्वारा वा प्रतिभूतिद्वारा अर्जितस्य वा आयस्य च मध्ये अन्तरात् लाभं प्राप्नोति अनेकाः बङ्काः वित्तीयप्रबन्धनम् इत्यादीनि सम्बद्धानि सेवानि, म्युचुअल् फण्ड्, क्रेडिट् कार्ड् इत्यादीनि उत्पादानि च प्रदास्यन्ति । केचन बैंकदेयताः धनरूपेण अपि कार्यं कुर्वन्ति-अर्थात् सामान्यतया स्वीकृतानि देयता-विनिमयसाधनरूपेण । इङ्ग्लैण्ड्-बैङ्के औपनिवेशिककार्यालयः सर्वाणि माध्यमानि पश्यन्तु प्रमुखजनाः : बेन्जामिन लैट्रोब सर जॉन सोआने गॉर्डन बन्शाफ्ट जियाकोमो एण्टोनियो डोमेनिको क्वारेन्घी हेनरी बेकन सम्बन्धित विषय : केन्द्रीय बैंक विकास बैंक निवेश बैंक बचत बैंक वाणिज्यिक बैंक अस्मिन् लेखे बैंककार्यस्य संस्थानां च विकासः, आधुनिकबैङ्क-अभ्यासस्य मूलभूतसिद्धान्ताः, महत्त्वपूर्णानां राष्ट्रियबैङ्कव्यवस्थानां संरचना च वर्णिताः सन्ति अत्र न सम्बोधिताः केचन अवधारणाः ये तथापि बैंकिंगस्य मौलिकाः सन्ति, ते लेखाशास्त्रं धनं च इति लेखेषु व्यवहरन्ति । बैंकिंग के सिद्धान्त बैंकस्य केन्द्रीयप्रथा ऋणं ऋणं च भवति । अन्येषु व्यवसायेषु इव परिचालनं पूंजी आधारितं भवितुमर्हति, परन्तु बङ्काः स्वव्यवहारस्य कुलमात्रायाः सम्बन्धे स्वस्य पूंजीम् तुल्यकालिकरूपेण अल्पं प्रयुञ्जते तस्य स्थाने बङ्काः निक्षेपद्वारा प्राप्तधनस्य उपयोगं कुर्वन्ति तथा च सावधानतारूपेण स्वऋणनिवेशयोः हानिभ्यः रक्षणार्थं अप्रत्याशितनगदनिष्कासनस्य व्यवस्थापनार्थं च पूंजी-आरक्षितलेखानां परिपालनं कुर्वन्ति वास्तविकबैङ्काः अन्यप्रकारस्य वित्तीयमध्यस्थेभ्यः न्यूनातिन्यूनम् केषाञ्चन देयतानां सहजतया हस्तांतरणीयस्य अथवा “व्यययोग्यस्य” प्रकृतेः कारणेन भिन्नाः भवन्ति, येन तानि देयताः विनिमयसाधनरूपेण कार्यं कर्तुं शक्नुवन्ति-अर्थात् धनरूपेण बैंकिंग प्रकाराः आधुनिक औद्योगिकजगति मुख्यप्रकाराः बङ्काः सन्ति वाणिज्यिक कोश, ये सामान्यतया निजीक्षेत्रस्य लाभोन्मुखाः फर्माः सन्ति, केन्द्रीयबैङ्काः च, ये सार्वजनिकक्षेत्रस्य संस्थाः सन्ति वाणिज्यिकबैङ्काः सामान्यजनात् निक्षेपं स्वीकृत्य व्यक्तिभ्यः व्यवसायेभ्यः च, केषुचित् प्रसङ्गेषु सर्वकारेभ्यः च विविधप्रकारस्य ऋणं (व्यापारिक, उपभोक्तृ, अचलसम्पत्ऋणानि च) ददति केन्द्रीयबैङ्काः तु मुख्यतया स्वप्रायोजकराष्ट्रीयसर्वकारैः, वाणिज्यिकबैङ्कैः, परस्परं च व्यवहारं कुर्वन्ति । एतेभ्यः ग्राहकेभ्यः निक्षेपं स्वीकृत्य तेभ्यः ऋणं प्रसारयितुं च अतिरिक्तं केन्द्रीयबैङ्काः कागजमुद्रां अपि निर्गच्छन्ति, वाणिज्यिकबैङ्कानां, राष्ट्रियधनसञ्चयानां च नियमनस्य उत्तरदायित्वं च भवति| {{tocleft}}

81155

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%20%E0%A4%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%83

अर्थशास्त्रस्य इतिहासः

अर्थशास्त्रस्य इतिहासः अर्थशास्त्रम् आधुनिकः आविष्कारः नास्ति । प्राचीनकाले फारस-चीन-भारत-ग्रीस-इत्यादीनां विभिन्नदेशानां जनाः अस्य प्रयोगं कुर्वन्ति स्म । प्राचीनभारते दार्शनिकः रणनीतिज्ञश्च चाणक्यः अर्थशास्त्रं, देशस्य शासनं कथं कर्तव्यमिति महान् पुस्तकं अर्थशास्त्रं लिखितवान् । भारते अर्थशास्त्रस्य राजनित्यस्य च विकासे अस्य ग्रन्थस्य प्रमुखा भूमिका आसीत् । सिन्धु उपत्यका सभ्यतायाः जनाः महान् व्यापारिणः आसन् ये मेसोपोटामिया इत्यादिभिः स्थानैः सह व्यापारं कुर्वन्ति स्म । महाजनपदानां काले राज्ञः निर्गताः रजतमुद्राः मानकमुद्रारूपेण उपयुज्यन्ते स्म । प्राचीनचीनदेशे सर्वकारीयपरीक्षां कर्तुं सर्वोत्तमस्य अभ्यर्थिनः चयनार्थं नौकरशाहीपरीक्षाः आसन् । एषा व्यवस्था चीनदेशे वर्षसहस्राणि यावत् आसीत् । १४ शतके ट्यूनीशियादेशस्य दार्शनिकः खाल्दुन् श्रमविभागस्य, लाभस्य प्रेरणायाः, अन्तर्राष्ट्रीयव्यापारस्य च परीक्षणं कृतवान् । अरबीव्यापारिणः स्वज्ञानस्य उपयोगेन चीनदेशात् आरभ्य वाइकिंग्-देशपर्यन्तं अनेकैः राष्ट्रैः सह व्यापारं कुर्वन्ति स्म । १८ शताब्द्यां स्कॉटिश-अर्थशास्त्रज्ञः एडम् स्मिथः फ्रांसीसी-प्रबोधन-लेखकानां विचाराणां उपयोगेन अर्थव्यवस्थाः कथं कार्यं कर्तव्यम् इति विषये एकं शोधप्रबन्धं विकसितवान् । सः “राष्ट्रसम्पदः” इति प्रसिद्धं पुस्तकं लिखितवान् यत् आधुनिक अर्थशास्त्रस्य आधारः अस्ति । १९ शतके कार्ल् मार्क्स्, थोमस माल्थस् च स्वकार्यस्य विस्तारं कृतवन्तौ । कार्ल मार्क्सः समाजवादस्य आर्थिकराजनैतिकसिद्धान्तस्य निर्माणं कृतवान् । १८०० तमे वर्षे आल्फ्रेड् मार्शलः अर्थशास्त्रस्य सांख्यिकीआधारितपद्धतिं प्रयुक्तवान् येन अनुशासनस्य महती उन्नतिः अभवत् । जॉन् मेनार्ड केन्स् इत्यनेन २० शताब्द्याः आरम्भे मौद्रिकनीतिप्रबन्धने सहायतार्थं सिद्धान्ताः विकसिताः । अद्यपर्यन्तं एते सिद्धान्ताः प्रयुक्ताः सन्ति । अधिकांशः आधुनिकः आर्थिकसिद्धान्ताः केन्स् इत्यस्य कार्ये, मिल्टन फ्रीड्मैन् इत्यस्य मुक्तविपण्यसिद्धान्तेषु च आधारिताः सन्ति, येषु न्यूनतया सर्वकारस्य संलग्नतायाः अनुशंसा भवति । हार्वर्डविश्वविद्यालयस्य अर्थशास्त्रज्ञस्य अमर्त्यसेनस्य इत्यादयः अद्यतनतराः सिद्धान्ताः आर्थिकदक्षतायाः समाजकल्याणगणनासु नैतिकतायाः कारकत्वेन तर्कयन्ति अधुना अर्थशास्त्रज्ञाः निर्णयार्थं अपि प्रौद्योगिक्याः उपयोगं कुर्वन्ति । ते गणकयन्त्राणां सङ्गणकानां च उपयोगं कर्तुं शक्नुवन्ति परन्तु अन्तिमेषु वर्षेषु भविष्यं कथं भवेत् इति भविष्यवाणीं कर्तुं कृत्रिमबुद्धेः उपयोगः कृतः अस्ति । संयुक्तराष्ट्रसङ्घस्य अर्थशास्त्रज्ञाः मार्गदर्शिकानां पालनम् अधुना एव पर्यावरणसौहृदविकासस्य विषये पश्यन्ति । एतत् तदर्थं यत् वैश्विकजलवायुपरिवर्तनस्य हानिकारकप्रभावाः न्यूनीकर्तुं शक्यन्ते । ते एतादृशं विश्वं निर्मातुं प्रयतन्ते यत्र आर्थिकविकासः पर्यावरणसौहृदः भवति, पृथिव्याः हानिं न करोति च इतिहासे आर्थिकविपदाः ऐतिहासिकदृष्ट्या अनेके कालखण्डाः अभवन् यत्र वैश्विक-अर्थव्यवस्था विपण्यशक्तयोः नकारात्मकरूपेण प्रभाविता अभवत् । तेषु बृहत्तमः प्रसिद्धः च महाविषादः अस्ति । १९२९ तमे वर्षे वैश्विकबैङ्कव्यवस्थायाः पतनेन महामन्दी अभवत् । कोटिकोटिजनाः निराश्रयाः भूत्वा कार्याणि त्यक्तवन्तः । द्वितीयविश्वयुद्धस्य कारणेन अर्थव्यवस्था महामन्दीतः पुनः स्वस्थतां प्राप्तवती । २००८ तमे वर्षे अन्यः वैश्विकमन्दी अभवत् यस्य कारणेन सम्पूर्णे विश्वे सामूहिकबेरोजगारी अभवत् । अनेकदेशानां शेयरबजाराः पतिताः, पुनः प्राप्तुं बहुवर्षं यावत् समयः अभवत् । अतीव सद्यः एव वैश्विक-अर्थव्यवस्थायां २०२० तमे वर्षे कोविड्-महामारी-काले प्रहारः अभवत् येन विश्वे सर्वत्र लॉकडाउन्-प्रकरणं जातम् । एतेषां तालाबन्दीनां अर्थः आसीत् यत् जनाः कार्यं कर्तुं न शक्नुवन्ति अतः तेषां कार्याणि नष्टानि अभवन् । इतिहासे आर्थिकव्यवस्थाः : प्राचीनतमकाले भूमिपशुपालनानां स्वामित्वं साम्प्रदायिकरूपेण आसीत् । एतत् कृषिपूर्वकाले आसीत् । जनाः परस्परं प्राप्तानि योजनानि मांसानि च विभजन्ति स्म । एषा परस्परव्यवस्था आसीत् । ततः कृषिस्य आविष्कारानन्तरं विनिमयव्यवस्था निर्मितवती यथा जनानां कृते मालस्य आदानप्रदानं कर्तुं शक्यते । परन्तु विनिमयव्यवस्थायां बहवः समस्याः आसन् अतः धनस्य आविष्कारः अभवत् । धनं मूल्यस्य भण्डारः इति मन्यते, अन्यस्य किमपि मूल्यं प्रतिपादयति इत्यर्थः । धनेन मालसेवानां पूर्वमेव व्यापारः, तेषां मूल्यं च लिखितुं शक्यते स्म । मध्ययुगे बहुषु स्थानेषु किन्तु विशेषतः यूरोप-एशिया-देशेषु सामन्तवादस्य व्यवस्था आसीत् यत्र राजा सर्वा भूमिं स्वामित्वं धारयति स्म, तस्याः भागं च स्वस्य वसीयेभ्यः शासनार्थं ददाति स्म तत् तदा दास्यन्ति स्म स्ववसीभ्यः इत्यादिभ्यः। अन्ततः औद्योगिकक्रान्तिकाले सामन्तवादस्य स्थाने पूंजीवादः अभवत् । उन्नीसवीं विंशतिशतकेषु समाजवादेन साम्यवादेन च पूंजीवादस्य स्पर्धा अभवत् । अर्थशास्त्रं विकासशीलं विज्ञानं अस्ति तथा च इतिहासे तस्य विकासः सम्यक् न ज्ञायते। नूतनानां पुरातत्त्वाविष्कारैः अर्थशास्त्रस्य इतिहासस्य विषये अधिकं ज्ञातुं शक्यते । अद्यत्वे वैश्ववादस्य कारणेन अर्थशास्त्रस्य महत्त्वम् अस्ति ।वैश्ववादः विश्वस्य अर्थव्यवस्थानां संस्कृतिनां च एकत्रीकरणम् अस्ति ।वैश्ववादस्य कारणात् एकस्य देशस्य अर्थव्यवस्था अन्यस्य प्रत्येकस्य देशस्य अर्थव्यवस्थायां प्रभावं कर्तुं शक्नोति । वैश्ववादः व्यापारं वाणिज्यं च शीघ्रं भवितुं अन्तर्राष्ट्रीयस्तरस्य च भवितुं शक्नोति। प्रौद्योगिक्याः साहाय्येन जनाः भिन्नभाषा-जातीय-धर्म-जनैः सह अतीव सुलभतया व्यापारं कर्तुं शक्नुवन्ति । परन्तु वैश्ववादस्य एतदपि अर्थः अस्ति यत् यदि एकस्मिन् देशे एकः बैंकः पतितः भवति तर्हि तस्य सम्पूर्णे विश्वस्य अर्थव्यवस्थायां महत् नकारात्मकं प्रभावं भवितुम् अर्हति । अस्य कारणात् देशेभ्यः परस्परं आर्थिकलाभार्थं मिलित्वा कार्यं कर्तुं महत्त्वपूर्णम् अस्ति सम्बद्धाः लेखाः भारतम् संस्कृतम् अष्टाङ्गयोगः हठयोगः अर्थशास्त्रम्

81156

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%A8-%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0

संस्थान-समाजशास्त्र

संस्थान-समाजशास्त्र मनुष्यः सामाजिकः पशुः अस्ति। सामाजिकः प्राणी इति कारणतः तस्य काश्चन इच्छाः सन्ति, तेषां अनुपालनाय लक्ष्याणि नियुक्तानि च सन्ति । संस्था इति प्रचलनस्य स्थायित्वस्य च विचारस्य वा कर्मस्य वा मार्गः, यः समूहस्य आदतेषु अथवा जनानां रीतिषु निहितः भवति । संस्था समाजशास्त्रस्य मूलभूतसंकल्पना अस्ति। अस्मिन् समाजस्य विविधाः पक्षाः सन्ति ये सद्यः परिवर्तनं न कुर्वन्ति । परिवर्तनं निर्गच्छति परन्तु एतेषु संस्थासु परिवर्तनार्थं गृहीतः समयः अतीव मन्दः भवति। मैकइवरस्य मते संस्था नियमितरूपेण स्थापितानां प्रक्रियाणां समुच्चयः भवति, यः समाजस्य अन्तः समानं कार्यं कुर्वन्तः समूहस्य अथवा समूहानां संख्यायाः लक्षणम् अस्ति | संक्षेपेण संस्था किमपि कर्तुं संगठितः मार्गः भवति। गिन्सबर्ग् इत्यस्य मते संस्थाः सामाजिकजीवानां परस्परं वा कस्यचित् बाह्यवस्तुनः विषये निश्चितरूपेण अनुमोदितरूपेण वा सम्बन्धगुणाः सन्ति| हॉर्टन् इत्यस्य मते संस्था सामाजिकसम्बन्धानां संगठितव्यवस्था अस्ति या कतिपयानि सामान्यमूल्यानि प्रक्रियाश्च मूर्तरूपं ददाति तथा च समाजस्य कतिपयानां मूलभूतानाम् आवश्यकतानां पूर्तिं करोति | सामाजिकभूमिकानां सामाजिकमान्यतानां च परस्परसम्बद्धा प्रणाली अस्ति, या महत्त्वपूर्णसामाजिकआवश्यकतानां वा कार्यस्य वा तृप्तिम् परितः संगठिता अस्ति | सामाजिककार्यं विश्वासानां व्यवहारस्य च संगठितप्रतिमानाः सन्ति ये मूलभूतसामाजिकआवश्यकतानां केन्द्रीकृताः सन्ति । संस्थाः मनुष्यस्य सामूहिकक्रियासु आश्रिताः भवन्ति यतः समाजस्य अन्तः समानं कार्यं कुर्वन्तः समूहस्य वा समूहसङ्ख्यायाः वा लक्षणम् अस्ति । संस्थासु अवगमनसामान्यताः सन्ति । तेषां काश्चन कार्यवाही रीतिरिवाजानां, सिद्धान्तानां च आधारेण निर्मिताः सन्ति । सामाजिकनियन्त्रणस्य अन्येभ्यः साधनेभ्यः अपेक्षया ते अधिकं स्थिराः भवन्ति । अन्येषां सामाजिकसंरचनानां तुलने संस्थासु स्थायित्वस्य सापेक्षिकं प्रमाणं अधिकं भवति । केचन अनिवार्यनियमाः सुनिर्दिष्टाः उद्देश्याः च सन्ति । संस्थाः उद्देश्यपूर्णाः सन्ति यत् प्रत्येकस्य सामाजिका आवश्यकतानां पूर्तये उद्देश्यं वा लक्ष्यं वा भवति । तेषां संरचना तुल्यकालिकरूपेण स्थायित्वं भवति । ते पारम्परिकाः स्थायित्वं च प्राप्नुवन्ति । प्रत्येकं संस्था एकीकृतसंरचना अस्ति, एकैकरूपेण कार्यं च करोति । संस्था अवश्यमेव मूल्यभारिता भवति, आचारसंहिता भवितुं प्रवृत्ता च भवति । प्रत्येकं संस्था सम्बद्धा भवति, कस्मात्चित् अन्यस्मात् वा समाजात् अधिकारं प्राप्नोति । संस्थासु भौतिक-अभौतिक-चिह्नानां उपस्थितिः भवति । ते प्राथमिक आवश्यकतानां पूर्तये निर्मिताः भवन्ति। संस्थासु सामाजिकमान्यता वर्तते। ते समाजस्य सदस्यानां सम्बन्धं नियन्त्रयन्ति । ते आचरणस्य व्यवहारस्य च मूलभूतसामाजिकस्थितयः प्रदास्यन्ति, सामाजिकपरिवर्तनस्य प्रतिरोधकाः च भवन्ति । प्रत्येकं समाजे भिन्नाः संस्थाः सन्ति । संस्थाः सामान्यतया सामाजिकप्रकृतयः भवन्ति । कस्यचित् समाजस्य अन्तः संस्थानां स्थापनायाः उत्तरदायित्वं व्यक्तिः समाजः एव भवति । संस्थाः प्रत्येकस्मिन् प्रकारे समाजे दृश्यन्ते। संस्थाः विशिष्टान् अन्त्यानां पूर्तये साधनानि सन्ति, ये समाजस्य निरन्तरस्य अस्तित्वाय मूलभूताः, महत्त्वपूर्णाः च सन्ति । एतेषु मूलभूतानाम् आवश्यकतासु आत्मसंरक्षणस्य, आत्मसज्जतायाः, आत्मव्यञ्जनस्य च आवश्यकता अन्तर्भवति । एकदा सामाजिकप्रतिमानाः समाजस्य सदस्यैः स्थापिताः स्वीकृताः च भवन्ति तदा ते न्यूनाधिकं स्थायिव्यवहारस्य प्रतिमानाः भवन्ति । संस्थानां मूलभूतसंरचना कार्याणि च न्यूनाधिकं समानानि एव तिष्ठन्ति, यद्यपि परिवर्तनशीलसामाजिकसंस्थानां कारणात् तेषु परिवर्तनं भवितुम् अर्हति । संस्थाः न दृश्यन्ते न मूर्ताः इति कारणेन वयं द्रष्टुं न शक्नुमः । तथापि एताः संस्थाः व्यवहार-संस्कार-संस्कार-रूपेण प्रकटिताः भवेयुः । संस्थाभिः सह विवाहसंस्कारः, धार्मिकार्पणप्रार्थनाः, कुटुम्बबन्धनस्य अस्तित्वं, ज्ञातिसम्बन्धानां नामकरणं, ज्ञातित्वस्य वा विविधाः प्रकाराः च सम्बद्धाः सन्ति | यथावत् संस्थाः द्रष्टुं वा अनुभूय वा न शक्यन्ते, ते अमूर्ताः एव । अधिकांशसंस्थाः सामाजिकव्यवहारस्य नियन्त्रणार्थं तन्त्ररूपेण स्थापिताः भवन्ति । यथा, आर्थिकसंस्थाः जनानां भौतिकावश्यकतानां नियन्त्रणं नियमनं च कुर्वन्ति, राजनैतिकसंस्थाः न्यायपालिका, कार्यपालिका, विधायिका इत्यादीनां औपचारिककार्यकर्तृणां माध्यमेन समाजस्य मूलभूतकार्यक्षमतां नियन्त्रयन्ति | यतो हि सामाजिकजीवनस्य विभागीकरणं कर्तुं न शक्यते, व्यक्तिगतजीवनस्य भिन्नाः पक्षाः अपि एकान्ते द्रष्टुं न शक्यन्ते, अतः सामाजिकजीवनस्य भिन्नपक्षं नियन्त्रयन्तः संस्थाः परस्परं सम्बद्धाः इति वक्तुं शक्यते | संस्थाः स्थास्यन्ति यतोहि ते मौखिकरूपेण वा लिखितरूपेण वा परम्परासु आधारिताः सन्ति। प्रत्येकस्य संस्थायाः स्वकीया परिचयः भवितुम् अर्हति, यः कतिपयानां प्रतीकानाम् उपयोगेन प्रकटितः भवति । यथा - भिन्न-भिन्न-धर्म-समूहानां भिन्न-भिन्न-चिह्नानि भवेयुः येन तेभ्यः तादात्म्यं प्राप्यते । समाजशास्त्रे पञ्च प्रमुखाः सामाजिकसंस्थाः सन्ति परिवारः, शिक्षा, धर्मः, सर्वकारः (राजनैतिकः), अर्थव्यवस्था च । सामाजिकसंस्थाः परस्परनिर्भराः सन्ति, नित्यसमाजस्य परस्परं निरन्तरं परस्परं संवादं कुर्वन्ति, प्रभावं च कुर्वन्ति । सम्बद्धाः लेखाः भारतम् संस्कृतम् अष्टाङ्गयोगः हठयोगः समाजविज्ञानम्

81157

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%20%E0%A4%89%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%AD%E0%A4%B5%E0%A4%83

समाजशास्त्रस्य उद्भवः

समाजशास्त्रस्य उद्भवः १८ शताब्द्यां प्रथमं इङ्ग्लैण्ड्देशे या औद्योगिकक्रान्तिः अभवत्, सा सम्पूर्णे यूरोपे व्यापकपरिवर्तनानि आनयत् ।इतिहासे पूर्वं कदापि एतादृशे विशालपरिमाणे सामाजिकपरिवर्तनानि न अभवन् ।समाजशास्त्रस्य उद्भवः व्यापकपरिवर्तनानां सन्दर्भे अभवत् ।कारखानाव्यवस्था, तदनन्तरं यंत्रीकरणं औद्योगिकीकरणं च समाजे अशान्तिं जनयति स्म ।नवीनाः उद्योगाः प्रौद्योगिकीश्च सामाजिकस्य भौतिकस्य च वातावरणस्य मुखं परिवर्तयन्ति। सरलग्रामीणजीवनस्य लघुगृहोद्योगस्य च स्थाने जटिलनगरजीवनं, सामूहिकनिर्माणवस्तूनि च अभवन् ।औद्योगिकीकरणस्य कारणेन नगरीकरणम् अभवत् ।कृषकाः ग्राम्यक्षेत्राणि त्यक्त्वा नगरेषु समुपस्थिताः भवन्ति स्म, यत्र ते खतरनाककार्यस्थितौ औद्योगिकश्रमिकरूपेण कार्यं कुर्वन्ति स्म ।द्रुतगतिना, विकासशीलनगरेषु सामाजिकसमस्याः प्रचण्डाः अभवन् ।कुलीनराज्याः राजतन्त्राः च क्षीणाः पतिताः च अभवन् । १७८९ तमे वर्षे यदा फ्रांसीसीक्रान्तिः प्रारब्धः तदा इतिहासस्य परिवर्तनं प्रारब्धम् । फ्रांसीसीक्रान्तिस्य उत्थानः समाजस्य विषये चिन्तनस्य इतिहासे एकः मोक्षबिन्दुः आसीत् ।समाजशास्त्रस्य विकासस्य अपि बहुधा उत्तरदायी आसीत् |फ्रान्सदेशे राजनैतिकक्रान्तिभिः उत्पन्ना अराजकता, अव्यवस्था च औद्योगिकीकरणेन आनितैः प्रचण्डपरिवर्तनैः मुक्ताः समस्याः च सामाजिकसमस्यानां अध्ययनं कृत्वा समाजेषु क्रमस्य नूतनानि आधाराणि अन्वेष्टुं प्रवृत्ताः | सामाजिकव्यवस्थायाः विषये रुचिः अगस्ट् कोम्ट् इत्यस्य प्रमुखचिन्तासु अन्यतमम् आसीत् यः समाजशास्त्रं पृथक् विज्ञानरूपेण निर्मितवान् । सः एकस्य सामाजिकविज्ञानस्य आवश्यकतां अनुभवति स्म यत् समग्रसमाजस्य अथवा समग्रसामाजिकसंरचनायाः विषये सम्बद्धं भवति यतोहि अन्ये सर्वे सामाजिकविज्ञानाः समाजस्य विशेषपक्षं निबध्नन्ति। सः प्रथमः पुरुषः आसीत् यः समाजस्य नूतनं विज्ञानं निर्माय समाजशास्त्रस्य विषयं अन्येभ्यः सर्वेभ्यः सामाजिकविज्ञानेभ्यः भेदं कृतवान् । कोम्टे इत्यनेन -समाजस्य वैज्ञानिक अध्ययनस्य प्रथमः सम्पूर्णः दृष्टिकोणः विकसितः । प्रारम्भिकसमाजशास्त्रज्ञैः विकसितानां विचाराणां मूलं यूरोपे प्रचलितसामाजिकपरिस्थितौ आधारितम् अस्ति । समाजशास्त्रस्य वैज्ञानिकविषयत्वेन उद्भवः यूरोपीय-इतिहासस्य तस्मिन् कालखण्डे अनुसन्धानं कर्तुं शक्यते, यस्मिन् फ्रांस-क्रान्ति-औद्योगिकक्रान्तियोः समाहिताः एतादृशाः प्रचण्डाः सामाजिकाः, राजनैतिक-आर्थिक-परिवर्तनानि दृष्टवन्तः | यूरोपीयसमाजस्य परिवर्तनस्य एषः कालः अष्टादशशताब्द्याः फ्रांसीसीदार्शनिकानां नूतनजागरणस्य भावनां मूर्तरूपं ददाति इति कारणतः प्रबुद्धताकालः इति प्रसिद्धः| प्रबुद्धताकालः सामन्तीययूरोपस्य पारम्परिकचिन्तनात् आमूलकपरिवर्तनं कृतवान् । तया नूतनं चिन्तनपद्धतिः, वास्तविकतायाः दृष्टिः च प्रवर्तते स्म । व्यक्तिः जीवनस्य प्रत्येकं पक्षं प्रश्नं कर्तुं आरब्धवन्तः तथा च किमपि पवित्रं न मन्यते स्म - चर्चतः राज्यपर्यन्तं राजपुत्रस्य अधिकारपर्यन्तं इत्यादि। प्रकृतेः समाजस्य च वैज्ञानिकरूपेण अध्ययनं कर्तुं शक्यते, मानवाः मूलतः तर्कशीलाः सन्ति, तर्कसंगतसिद्धान्तेषु निर्मितः समाजः मनुष्याणां अनन्तक्षमतानां साक्षात्कारं करिष्यति इति विश्वासः इत्यादीनां विचाराणां मूलं विकासे अनुसन्धानं कर्तुं शक्यते | वाणिज्यिकक्रान्तिस्य वैज्ञानिकक्रान्तिस्य च परिणामेण विकसितः नूतनः दृष्टिकोणः फ्रांसीसी-औद्योगिकक्रान्तिकाले च स्फटिकीकृतः समाजशास्त्रस्य विषयरूपेण जन्म दत्तवान् | प्रकृतेः, समाजस्य, मानवतायाः च विषये विचाराणां नूतनरूपरेखां निर्माय फ्रांसीसीक्रान्तिपश्चात् प्रबुद्धतायाः आरम्भः अभवत् । सामाजिका आर्थिकपरिवर्तनानि आरब्धानि, अग्रे आनयितानि च, तदनन्तरं औद्योगिकक्रान्तिः अभवत् । पूर्वं भारतस्य अध्ययनं पश्चिमे नृविज्ञानस्य अधीनम् आसीत् । यदा भारते समाजशास्त्रस्य उद्भवः अभवत् तदा भारतस्य अध्ययनं मानवशास्त्रस्य समाजशास्त्रस्य अथवा सामाजिकनृविज्ञानस्य मिश्रणस्य अधीनं कृतम् । समाजशास्त्रस्य उद्भवेन भारते मध्यमवर्गस्य शिक्षितवर्गेषु परिवर्तनम् इत्यादयः अनेके परिवर्तनाः अभवन् । भारते समाजशास्त्रस्य उद्भवस्य उत्पत्तिः १९२० तमे वर्षे प्रायः आरब्धा । यद्यपि १९१४ तमे वर्षे बम्बई विश्वविद्यालये समाजशास्त्रस्य अध्यापनं भवति स्म तथापि समाजशास्त्रस्य यथार्थः उद्भवः । भारते लखनऊ-मुम्बई-नगरयोः समाजशास्त्रविभागानाम् स्थापनायाः आरम्भः अभवत् । भारतीय उपमहाद्वीपे समाजशास्त्रस्य अनुसन्धानस्य आगमनं तस्य अध्ययनं च राष्ट्रवादी भावना आसीत् । औद्योगिकक्रान्तिः, फ्रांसीसीक्रान्तिः, प्रबुद्धता च मुख्यत्रयकारणानि आसन् ये समाजशास्त्रस्य उद्भवे प्रभावं कृतवन्तः अथवा योगदानं दत्तवन्तः । १८ शताब्द्याः अन्ते १९ शताब्द्याः आरम्भे च समाजशास्त्रस्य उद्भवः आरब्धः । अस्मिन् ऐतिहासिककाले सामान्यजनानाम् जीवनं बहु उत्तमं सुकरं च आसीत् । अस्मिन् काले ये सर्वे परिवर्तनाः अभवन्, तेषां कारणेन जनाः अधिकं मुक्तचित्ताः अभवन्, अनेकविकल्पैः सह सुजीवनं च जीवितुं आरब्धवन्तः । एते सर्वे परिवर्तनाः तस्य कालस्य महत्त्वपूर्णः मोक्षबिन्दुः आसीत्, येन आर्थिक-प्रौद्योगिकी-उत्साहः अभवत्, जनान् समाजेषु जीवितुं शिक्षितुं च साहाय्यं कृतवान् | एमिल डुर्खेम् समाजशास्त्रस्य संस्थापकपितृषु अन्यतमः इति मन्यते । आत्महत्याविषये तस्य सैद्धान्तिकं कार्यं सामाजिकविज्ञानेषु अत्यन्तं लोकप्रियं जातम् । सः जर्मनी-फ्रांस्-देशयोः शिक्षितः आसीत्, सः फ्रान्स्-देशस्य प्रथमेषु समाजशास्त्रस्य प्राध्यापकानाम् एकः अभवत् । व्यक्तिगतक्रियायाः अपेक्षया समग्ररूपेण सामाजिकसन्दर्भस्य अवगमनस्य तस्य अवधारणा तस्य कार्यपङ्क्तौ अतीव महत्त्वपूर्णा आसीत् । जनजातीनां अध्ययनं कृत्वा तस्य कार्यस्य, समूहस्य समर्थनार्थं धर्मस्य महत्त्वं च सम्यक् अध्ययनं कृतम् । सम्बद्धाः लेखाः भारतम् संस्कृतम् अष्टाङ्गयोगः हठयोगः समाजविज्ञानम्

81160

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A5%88%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%95%20%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AC%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A4%A8

वैज्ञानिक प्रबन्धन

वैज्ञानिक प्रबन्धन वैज्ञानिकप्रबन्धनं शास्त्रीयविद्यालयस्य एकः धारा अस्ति । फ्रेद्रिक विंसल्पे टेलर एकः अमेरिकनः यांत्रिक-इञ्जिनीयरः आसीत् यः औद्योगिक-अभावं स्वयमेव सुधारयति । टेलरः चिन्तितवान् यत् कार्यस्य वैज्ञानिकरूपेण विश्लेषणेन तस्य कृते एकः उत्तमः उपायः अन्वेष्टुं शक्यते इति। सः अपि इच्छति स्म यत्श्र मिकः प्रबन्धनेन सह निगमं करोतु तथा च तेषां श्रमिकसङ्घस्य आवश्यकता न भविष्यति। सर्वोत्तमपरिणामाः व्यापारस्य योग्यप्रबन्धनस्य च सहकारीस्य अभिनवकार्यबलस्य च साझेदारीतः आगमिष्यन्ति स्म। १९११ तमे वर्षे प्रकाशितस्य वैज्ञानिकप्रबन्धनस्य सिद्धान्तानां लेखे वैज्ञानिकप्रबन्धनपदस्य मुद्राकरणार्थं प्रसिद्धः अस्ति। सः वैज्ञानिकप्रबन्धनस्य पिता इति मन्यते स्म। वैज्ञानिकप्रबन्धनस्य अर्थः अस्ति यत् भवन्तः किं कर्तुम् इच्छन्ति इति सम्यक् ज्ञात्वा ते तत् उत्तमतया सस्तीतया च कुर्वन्ति इति द्रष्टुं। वैज्ञानिकप्रबन्धनस्य सिद्धान्ताः ● विज्ञानं न नियमः ● समूहकर्मणि सामञ्जस्यम् ● सहयोग ● अधिकतमं उत्पादनम् ● श्रमिकाणां सुधारः विज्ञानं न नियमः वैज्ञानिकरूपेण कार्यं कर्तुं पुरातनपद्धतेः प्रतिस्थापनम् इत्यर्थः। प्रत्येकं श्रमिकेन कृतस्य शब्दस्य स्वरूपं स्पष्टतया निर्धारयेत्। तस्मिन् प्रत्येकं श्रमिकं प्रति न्यायपूर्णकार्यस्य आवंटनं समावेशितम् अस्ति।टेलर मन्यते स्म यत् अधिकतमं कार्यक्षमतां प्राप्तुं केवलम् एकः एव उत्तमः विधिः अस्ति। अध्ययनेन विश्लेषणेन च पद्धतिः विकसितुं शक्यते। यदा सर्वं कार्यं सम्यक् भवति तदा मानवशक्तिस्य प्रचण्डं रक्षणं भवति तथा च समयस्य सामग्रीयाः च अपव्ययः भवति। समूहकर्मणि सामञ्जस्यम् टेलर समूहक्रियायां शान्तिं मैत्रीं च बोधयन्ति। समूहक्रियायां कस्यचित् श्रमिकस्य असन्तुष्टिः परिहर्तव्या। एषा असन्तुष्टिः वैज्ञानिकचयनेन, प्रशिक्षणेन, श्रमिकानाम् सामरिकस्थापनेन च समाप्तं भवति। उत्पादनस्य कारखानाव्यवस्थायाः तात्पर्यं यत् प्रबन्धकः स्वामिनः श्रमिकाणां च मध्ये कडिरूपेण कार्यं करोति स्म। यतः प्रबन्धकाः इति नाम्ना तेषां श्रमिकाणां कार्यं प्राप्तुं आज्ञापत्रं दातव्यम् आसीत् यत् भवद्भ्यः प्रशंसितुं कठिनं न भवेत् यत् प्रबन्धकस्य विरुद्धं श्रमिकाणां विरुद्धं एकप्रकारस्य वर्गविग्रहस्य सम्भावना सर्वदा एव आसीत्।टेलर प्रबन्धनस्य श्रमिकस्य च पूर्णमानसिकक्रान्तिं आह्वयत्। प्रबन्धनेन कम्पनीयाः क्रीडाः श्रमिकैः सह साझाः करणीयाः तस्मिन् एव समये श्रमिकाः परिश्रमं कुर्वन्तु तथा च कम्पनीयाः हिताय एम्बुलेन्सपरिवर्तनं कर्तुं इच्छुकाः भवेयुः। सहयोग तत् प्रबन्धनस्य श्रमिकस्य च सहकार्यं भवेत् तद्विपरीतम्। श्रमिकः प्रबन्धनस्यबृहत्तरं लाभं, उत्तमगुणवत्तायुक्तं उत्पादं, उत्पादनस्य न्यूनव्ययः च प्राप्तुं साहाय्यं कर्तव्यः। प्रबन्धनेन श्रमिकान् न्याय्यं वेतनं दातव्यं ,कार्यस्य निष्पादनं स्वीकुर्वन्तु तथा च उत्पादकतावर्धनार्थं श्रमिकान् स्वीकुर्वन्तु । परस्परं अवगमनं परिवर्तनं च चिन्तनं च सहकार्यस्य कृते आवश्यकाः कारकाः सन्ति। अधिकतमं उत्पादनम् प्रबन्धनस्य श्रमिकाणां च संयुक्तरूपेण उत्तरदायित्वं स्वीकृत्य कार्यविभाजनस्य माध्यमेन अधिकतमं उत्पादनं प्राप्यते। अधिकतमं उत्पादनस्य परिणामः भवति यत् प्रबन्धनस्य लाभः वर्धते तथा च आधाराः श्रमिकाणां कृते बोनसः च भवति। प्रबन्धनेन कार्यं आर्थिकरूपेण कुशलतया च कर्तुं मानकसामग्री ,उपकरणं कार्यस्थितयः च प्रदातव्या। श्रमिकाणां सुधारः वैज्ञानिकप्रबन्धनस्य अन्तर्गतं सर्वेभ्यः श्रमिकेभ्यः यथासम्भवं पूर्णतया सुधारस्य अवसरः दातव्यः। श्रमिकाः वैज्ञानिकरूपेण चयनिताः भवन्ति तथा च कार्यप्रशिक्षणं प्रदत्तं भवति अतः प्रबन्धनेन प्रत्येकस्य कार्यस्य शारीरिकशैक्षिकमनोवैज्ञानिक आवश्यकताः ज्ञातव्याः तथा च प्रत्येकस्य कार्यस्य कृते उपयुक्ताः व्यक्तिः अन्वेष्टव्याः। व्यवस्थितप्रशिक्षणं श्रमिकं तेभ्यः नियुक्तस्य कार्यस्य सम्बन्धे आकारं दातुं शक्नोति। वैज्ञानिकप्रबन्धनस्य तकनीकाः कार्यात्मक फोरमैनशिप विधि अध्ययन गति अध्ययन काल अध्ययन श्रान्त अध्ययन कार्यात्मक फोरमैनशिप - योजनाकार्यं कार्यकारीकार्यात् पृथक् कृत्वा। योजनाकार्यं कार्यकारीकार्यं च एकेन एव श्रमिकेन कृतम् आसीत् एकः श्रमिकः अपमानं करोति कार्यस्य योजनां करोति तथा च कार्यं कर्तुं आवश्यकं साधनं स एव श्रमिकः पर्यवेक्षकस्य निरीक्षणे कार्यं करोति। तस्य परिणामः भवति यत् श्रमिकाणां पर्यवेक्षकस्य च मध्ये अनेकविषयेषु असहमतिः भवति अतः योजनाकार्यं पर्यवेक्षकेन कर्तव्यं कार्यकारीकार्यं च श्रमिकेन कर्तव्यम्। विधि अध्ययन - विधि अध्ययनस्य उद्देश्यं तत्र कार्यं कर्तुं एकं उत्तमं मार्गं ज्ञातुं भवति एकं कार्यं कर्तुं विविधाः पद्धतयः सर्वोत्तममार्गं निर्धारयितुं तत्र अनेकाः पैरामीटर् सन्ति । गति अध्ययन - गति अध्ययन इति वस्तु उत्थापनं, स्थापनं ,उपविष्टं, स्थितिं परिवर्तयितुं च इत्यादीनां गतिनां अध्ययनं निर्दिशति ये कार्यं कुर्वन्तः क्रियन्ते। काल अध्ययन - इदं सुनिर्दिष्टं कार्यं कर्तुं गृहीतं मानकसमयं निर्धारयति कार्यस्य प्रत्येकस्य तत्त्वस्य कृते समयमापनयन्त्राणां उपयोगः भवति। श्रान्त अध्ययन - कस्यचित् व्यक्तिना कार्यसमयान्तरस्य अन्तररूपेण गृहीताः विविधाः समयान्तराः । एफ डब्ल्यू टेलर इत्यस्य योगदानम् एफ डब्ल्यू टेलर वैज्ञानिकप्रबन्धनस्य पिता आसीत् । सः प्रबन्धनक्षेत्रे अन्ये केचन योगदानं दत्तवान् । ते अधः सूचीबद्धाः सन्ति - १ सः प्रबन्धनस्य समस्यानां समाधानार्थं वैज्ञानिकप्रबन्धनस्य सिद्धान्तान् प्रयुक्तवान् अस्ति । २ तस्य मते प्रबन्धनस्य कर्तव्यम् आसीत्प्रबन्धनस्य अपेक्षाणां विषये कर्मचारिभ्यः कथयितुं कर्मचारिभ्यः । तदतिरिक्तं प्रबन्धनेन कार्यं यथा पूर्णं कर्तव्यं तत् निर्दिष्टव्यम् । ३ सः प्रथमः व्यक्तिः आसीत् यः नियोक्तृणां कर्मचारिणां च मानसिकक्रान्तिस्य समर्थनं कृतवान् । ४ काल अध्ययनं गति अध्ययनं च यत्र प्रथमवारं तेन संचालितम् । ५ योजनाकार्यं कार्यकारीकार्यात् पृथक् कर्तुं प्रथमः व्यक्तिः इति प्रसिद्धः । ६ पुरुषाणां कृते कार्यात्मकः अवधारणा प्रथमं तेन एव आविष्कृता । वैज्ञानिकप्रबन्धनस्य आलोचना एफ डब्ल्यू टेलर इत्यस्य वैज्ञानिकप्रबन्धनं आविष्कारस्य आरम्भिककाले अद्वितीयरूपेण व्यवह्रियते स्म । २० शताब्द्याः प्रथमत्रिमासे वैज्ञानिकप्रबन्धनस्य आलोचना अभवत् । केचन आलोचनाः अधः सारांशतः दर्शिताः सन्ति - १ वैज्ञानिकप्रबन्धनस्य अनुसारं अधिकतमं उत्पादनं उत्पादयितुं श्रमिकाः परिश्रमं कर्तुं बाध्यन्ते । तस्मिन् एव काले प्रबन्धनस्य एषा अवधारणा श्रमिकाणां शारीरिकं मानसिकं च भविष्यति इति विचारयितुं असफलं भवति । २ सः उत्पादनप्रबन्धने बहु बलं दत्तवान् परन्तु वित्तीयप्रबन्धनविक्रयप्रबन्धनलेखा इत्यादिषु सः किमपि भारं न त्यजति । तस्य मते प्रथमश्रेणीकार्यकर्तृणां नियुक्त्या एव अधिकतमं उत्पादकता प्राप्यते | व्यवहारे सर्वेषां श्रमिकाणां उत्कृष्टत्वं अपेक्षितुं न शक्यते । ३ वैज्ञानिकप्रबन्धने उत्पादनवृद्धिः सम्भवति | परन्तु श्रमिकाणां वेतनं न वर्धते ततः प्रत्यक्षानुपातेन । तर्कः आसीत् यत् समयस्य अध्ययनं, गतिस्य अध्ययनं ,क्लान्तिस्य अध्ययनं ,वेतनदरस्य मानकीकरणम् इत्यादयः वैज्ञानिकरूपेण न मापिताः | ४ वैज्ञानिकप्रबन्धने श्रमिकविभाजनस्य सिद्धान्तः स्वीक्रियते | प्रत्येकं श्रमिकं सम्पूर्णप्रक्रियायाः कार्यस्य भागं कर्तुं अर्हति | श्रमिकः न जानाति यत् तस्य कार्यं अन्तिमस्य उत्पादस्य निर्माणे कथं योगदानं ददाति | ५ प्रत्येकं श्रमिकं साधनानि उपकरणानि च सामग्री च आपूर्तिः भवति | फोरमैन् कार्यस्य निष्पादनस्य विषये विस्तृतानि निर्देशानि निर्गच्छति , तेषां निष्पादनस्य पद्धतयः च | एतादृशेषु परिस्थितिषु श्रमिकाणां तां क्षमतां दर्शयितुं तथा च समानं कार्यं प्रभावीरूपेण कर्तुं नूतनानि उन्नतानि उपायानि अन्वेष्टुं कोऽपि अवसरः नास्ति | ६ श्रमिकाः वैज्ञानिकप्रबन्धनस्य अधीनं उत्तरदायी , महत्त्वाकांक्षिणः च व्यक्तिः इति व्यवहारं कुर्वन्ति | श्रमिकाः मार्गनियन्त्रणे पर्यवेक्षणे च कार्यं कुर्वन्ति अतः उत्पादनपद्धतिषु कार्यवातावरणे च यत्किमपि किञ्चित् परिवर्तनं भवति तस्य विरोधः श्रमिकेन भवति | ७ वैज्ञानिकप्रबन्धनस्य अन्तर्गतं शान्तिदरव्यवस्थानुसारं वेतनं प्रदत्तं भवति | प्रणाली अनुभवस्य प्रभावी श्रमिकाणां च लाभाय भवति ।नवीनाः श्रमिकाः अकुशलाः श्रमिकाः च व्यवस्थायाः किमपि लाभं न प्राप्नुवन्ति | एतेन सामान्यतया श्रमिकाणां मनसि कार्यस्य असुरक्षायाः भावः उत्पद्यते । <ref>principles of management<ref> <ref>2 puc business studies textbook<ref> वैज्ञानिकप्रबन्धनस्य सिद्धान्ताः विज्ञानं न नियमः समूहकर्मणि सामञ्जस्यम् सहयोग अधिकतमं उत्पादनम् श्रमिकाणां सुधारः सम्बद्धाः लेखाः वैज्ञानिकप्रबन्धनस्य तकनीकाः कार्यात्मक फोरमैनशिप विधि अध्ययन गति अध्ययन काल अध्ययन श्रान्त अध्ययन एफ डब्ल्यू टेलर इत्यस्य योगदानम् वैज्ञानिकप्रबन्धनस्य आलोचना https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Scientific_management.jpg भारतम् संस्कृतम् अष्टाङ्गयोगः हठयोगः विज्ञानम् विज्ञानसम्बद्धाः स्टब्स्