Datasets:

saucam

/

wikipedia-sans

like 0

82666

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%20%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D

प्रयागराज मण्डलम्

प्रयागराजविभागः पूर्वं इलाहाबादविभागः इति नाम्ना प्रसिद्धः भारतस्य उत्तरप्रदेशराज्यस्य प्रशासनिकैककम् अस्ति। २००० तमे वर्षे यदा उत्तरप्रदेशस्य उत्तरप्रदेशस्य उत्तरक्षेत्रेभ्यः बहिः उत्तराञ्चलस्य निर्माणं कृत्वा पुनर्गठनं जातम् तदा प्रयागराजविभागस्य मण्डलस्य च मुख्यतया पुनर्गठनं अपि अभवत् प्रयागराजप्रभागस्य इटावा, फर्रुखाबाद, कानपुरमण्डलम् पृथक् कानपुरविभागं कृतम्। प्रयागराजमण्डलस्य पश्चिमक्षेत्राणां भागाः कौशाम्बी इति नूतनमण्डलस्य निर्माणार्थं उत्कीर्णाः अभवन्। तस्मिन् एव काले अवधदेशे पतति प्रतापगढमण्डलम् प्रयागराजविभागे समावेशितम्। २००० तमे वर्षात् प्रयागराजविभागे निम्नलिखितमण्डलानि सन्ति:- प्रयागराज जनपद फतेहपुर जनपद कौशाम्बी जनपद प्रतापगढ़ जनपद २००० तमे वर्षात् पूर्वं प्रयागराजविभागे निम्नदोआबस्य सर्वाणि मण्डलानि आसन्:- प्रयागराज जनपद इटावा जनपद फर्रुखाबाद जनपद फतेहपुर जनपद कानपुर जनपद सन्दर्भः

82689

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%A5%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A5%80%20%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D

पृथिवी संविधानम्

पृथिव्याः संविधानं विश्वस्य सर्वोच्चविधानम् अस्ति यत् संविधानसभायाः २७ जूनं १९७७ दिनाङ्के पारितम् । अयं दिवसः (२७ जूनं) विश्वस्य संविधानदिवसः इति घोषितः अस्ति। संविधानम्

82740

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%81%20%E0%A4%AE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A5%8D

कियोमिजु मन्दिरम्

कियोमिजु मन्दिर(清水寺,Kiyomizu-dera) इति जापानदेशस्य क्योटो-जपान् एकं मन्दिरम् अस्ति । ७७८ तमे वर्षे स्थापिता ।　क्योटो-नगरस्य प्रतिनिधित्वं कुर्वतां पर्यटनस्थलेषु अन्यतमम् अस्ति । बाह्यलिङ्कः आधिकारिक साइट क्योटो

82741

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%9F%E0%A5%8B

क्योटो

क्योटो(京都,Kyoto) जापानदेशस्य एकं नगरम् अस्ति । पूर्वं जापानदेशस्य राजधानी आसीत् ।　अद्यत्वे एतत् पर्यटननगरम् अस्ति यत् जापानदेशस्य प्रतिनिधित्वं करोति । बाह्यलिङ्कः आधिकारिक साइट क्योटो जपान्-देशः

82755

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A5%A6%E0%A5%A9.%20%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%97%E0%A4%83

०३. कर्मयोगः

अर्जुन उवाच। ज्यायसी चेत्कर्मणस्ते मता बुद्धिर्जनार्दन ।तत्किं कर्मणि घोरे मां नियोजयसि केशव ॥1॥व्यामिश्रेणेव वाक्येन बुद्धिं मोहयसीव मे ।तदेकं वद निश्चित्य येन श्रेयोऽहमाप्नुयाम् ॥2॥ अर्जुन ने कहा! हे जनार्दन, यदि आप बुद्धि को कर्म से श्रेष्ठ मानते हैं तब फिर आप मुझे इस भीषण युद्ध में भाग लेने के लिए क्यों कहते हो? आपके अनेकार्थक उपदेशों से मेरी बुद्धि भ्रमित हो गयी है। कृपया मुझे निश्चित रूप से कोई एक ऐसा मार्ग बताएँ जो मेरे लिए सर्वाधिक लाभदायक हो।३.१,२ श्रीभगवानुवाच। लोकेऽस्मिन्द्विविधा निष्ठा पुरा प्रोक्ता मयानघ । ज्ञानयोगेन साङ्ख्यानां कर्मयोगेन योगिनाम् ॥3॥

82777

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%98%E0%A5%81%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A5%20%E0%A4%AE%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A5%8D

रघुनाथ मंदिरम्

रघुनाथमन्दिरं भारतस्य जम्मू- कश्मीरराज्यस्य जम्मू-नगरे स्थितं हिन्दुमन्दिरम् अस्ति । अत्र सप्त हिन्दुमन्दिराणां परिसरः अस्ति । रघुनाथमन्दिरस्य निर्माणं १८३५ तमे वर्षे प्रथमेन डोगराशासकेन महाराजागुलाबसिंहेन तदनन्तरं तस्य पुत्रेण महाराजरणबीरसिंहेन १८६० तमे वर्षे डोग्राशासनकाले सम्पन्नम् । मन्दिरमूर्तीनां जटिलतायां बहवः देवताः सन्ति, परन्तु मुख्य देवता रामः अस्ति - विष्णुस्य रघुनाथ अवतार इति अपि ज्ञायते । सर्वेषु सर्पिलगोपुरेषु सुवर्णयुक्ताः शिखराः सन्ति । तीर्थानां भित्तिषु स्थिताः आलम्बाः सूर्यशिवसहिताः ३०० तः अधिकैः सुनिर्मितैः देवदेवीनां प्रतिमाभिः अलङ्कृताः सन्ति, परन्तु तेषु अधिकांशः मुख्यतया रामकृष्णयोः जीवनकथाभिः सह सम्बद्धः अस्ति मुख्यतीर्थस्य १५ पटलेषु चित्राणि रामायण, महाभारत, भगवद्गीतायाः विषयेषु आधारितानि सन्ति | मन्दिरपरिसरस्य विद्यालयः, पुस्तकालयः च अस्ति यत्र सारदालिप्याः संस्कृतपाण्डुलिपिनां महत्त्वपूर्णः संग्रहः सहितं अनेकभारतीयभाषासु ६००० पाण्डुलिप्याः संरक्षणं भवति । २००२ तमे वर्षे अस्मिन् मन्दिरे आतङ्कवादीनां आक्रमणद्वयं दृश्यते स्म, मार्च-नवम्बर-मासेषु यदा इस्लामिक-उग्रवादिनः ग्रेनेड्-इत्यनेन, अन्धविवेकी-गोलीकाण्डेन च आक्रमणं कृतवन्तः, यस्य परिणामेण २० भक्ताः मृताः, ४० तः अधिकाः घातिताः च अभवन् स्थितिः तवीनद्याः उत्तरदिशि जम्मूनगरस्य पुरातनभागे अस्य मन्दिरसङ्कुलस्य समासे जनाः सन्ति उच्चम् अस्ति। अस्य नगरस्य मार्ग-रेल-वायुसेवाभिः सुसम्बद्धम् अस्ति । राष्ट्रियराजमार्गः १ ए जम्मू-नगरात् गच्छति, देशस्य सर्वैः भागैः सह सम्बध्दयति । जम्मू-नगरे उत्तररेलमार्गे जम्मू-तवी-नामकं रेलस्थानकं वर्तते, यत् भारतस्य प्रमुखनगरैः सह सुसम्बद्धम् अस्ति । अस्मात् स्टेशनात् दिल्ली, मुम्बई, चेन्नै, कोलकाता, अमृतसर - देशेभ्यः एक्स्प्रेस् रेलयानानि प्रचलन्ति | जम्मूविमानस्थानकं भारतस्य अनेकनगरेषु यथा दिल्ली, लेह, श्रीनगर इत्यादिषु विमानयानानि चालयति । इतिहास जम्मू-नगरस्य शिवालिक-शासकानाम् शासनकाले १७६५ तमे वर्षे अनन्तरं जम्मू-प्रदेशे मन्दिरनिर्माण-कार्यक्रमेषु वृद्धिः अभवत्, १९ शताब्द्याः आरम्भपर्यन्तम् अपि एषा कार्या अभवत् । शासकाः इष्टकानां सर्पिलरूपेण मन्दिराणि निर्मितवन्तः, प्रत्येकं गोपुरं सिखारस्य (उदयमानस्य गोपुरस्य) आकारेण उज्ज्वलकलशैः मुकुटं युक्तम् आसीत् । एतादृशं एकं मन्दिरसङ्कुलं १८२२ तमे वर्षे (१८३५ तमे वर्षे अपि उल्लिखितम् ) जम्मू-नगरस्य शासकेन गुलाबसिंहेन स्वस्य गुरुबाबाप्रेमदासाय समर्पितं । अस्य निर्माणं १८६० तमे वर्षे तस्य पुत्रेण महाराजा रणबीरसिंहेन सम्पन्नम् । परन्तु ब्राह्मणलिपिना (तकरीमन्दिरस्य प्रवेशद्वारे) एकस्य शिलालेखस्य अनुसारं गुलाबसिंहस्य भ्राता ध्यानसिंहस्य श्रेयः १८२७ तमे वर्षे महन्तजगन्नाथस्य सम्मानार्थं मन्दिरस्य निर्माणस्य श्रेयः दत्तः । पुस्तकालय, धार्मिक विद्यालय रणबीरसिंहस्य शासनकाले मन्दिरसङ्कुलेन पाठाला (विद्यालयः) उद्घाटितः यस्मिन् सर्वेषां जातिवर्गस्य छात्राणां स्वागतं भवति स्म । अस्मिन् मन्दिरे ६००० पाण्डुलिपिभिः सह पुस्तकालयः अस्ति । एतानि प्रायः पुस्तकालयेन नियुक्तैः लेखकैः उन्नीसवीं शताब्द्यां निर्मिताः प्रतिलिपाः आसन्, सारदामूलग्रन्थात्, देवनागरीभाषायां, विक्रयणार्थं न उपलब्धानां पाण्डुलिप्याः १९ शतके शारदालिप्यां एकदर्जनं दुर्लभाः संस्कृत-बर्च-वल्कलचिह्नानि कौतुकं जनयन्ति स्म । स्टीन इत्यनेन सुझाते संग्रहे वैदिकसाहित्यं, व्याकरणं, कोशः, गद्यशास्त्रं, संगीतं, अलंकारः, काव्यं, नाटकं, दंतकथां, धर्मसूत्रं, मीमामसा, वेदान्तं, सांख्यं, योगः, न्यायः, वास्तुकला, न्यायः, ज्योतिषः, पुराणः, भक्तिः, तन्त्रः च सन्ति । सिंहः अनुवादकेन्द्रस्य वित्तपोषणं कृतवान्, यस्मिन् अरबी - फारसी -ग्रन्थानां संस्कृतभाषायां अनुवादस्य प्रयासः अपि अन्तर्भवति स्म । ज़ुत्शी इत्यस्य मते अस्याः अन्तरधर्मस्य उपक्रमस्य प्रशंसा तस्य समकालीनैः कृता । रघुनाथमन्दिरं कश्मीरीपरम्परायाः हिन्दु-बौद्धग्रन्थानां बृहत्तमेषु संग्रहेषु अन्यतमं शारदालिपिनां पाण्डुलिपिनां महत्त्वपूर्णं विद्वान् स्रोतः अस्ति । रघुनाथमन्दिरं अत्र स्थापितानां पाण्डुलिपिनां अङ्कीकरणस्य उपक्रमस्य प्रारम्भिकः प्रवर्तकः आसीत्, भारतस्य अन्येभ्यः भागेभ्यः प्राचीनपाण्डुलिपीनां अङ्कीकरणार्थं इगङ्गोत्री- उपक्रमस्य आरम्भं कृतवान् आतङ्कवादी आक्रमण २००२ तमे वर्षे मार्चमासस्य ३० दिनाङ्के प्रथमवारं आतङ्कवादीसमूहः ग्रेनेड्-इत्यनेन विपण्यक्षेत्रे आक्रमणं कृत्वा मन्दिरं प्रविश्य तत्रैव गोलीकाण्डं कृतवान् । सुरक्षाबलाः तान् परितः कृतवन्तः । चतुर्णां सुरक्षाबलानाम्, द्वौ आतङ्कवादिनः च सहितं दश जनाः मृताः, बहवः घातिताः च अभवन् । द्वितीयः आक्रमणः २००२ तमस्य वर्षस्य नवम्बर्-मासस्य २४ दिनाङ्के अभवत् यदा हिन्दुजनाः मन्दिरे पूजां कुर्वन्ति स्म; लश्कर-ए-तैबा-बम्ब-प्रहारकैः एतत् आक्रमणं कृतम्, तस्य परिणामेण १३ भक्ताः मृताः, ४० तः अधिकाः घातिताः च अभवन् । मूलानि

82828

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%8B%E0%A4%B9%E0%A5%8D-%E0%A4%87-%E0%A4%A8%E0%A5%82%E0%A4%B0%E0%A5%8D%20%E0%A4%B9%E0%A5%80%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A4%AE%E0%A5%8D

कोह्-इ-नूर् हीरकम्

कोह्-इ-नूर् (फारसीभाषायां 'प्रकाशस्य पर्वतः'; /ˌkoʊɪˈnʊər/ KOH-in-OOR), इति वर्तनी कोहिनूर् इति अपि भवति, विश्वस्य बृहत्तमेषु कटितहीरकेषु अन्यतमः अस्ति, यस्य भारः १०५.६ कैरेट् ( २१.१२ ग्रामः)। अयं संयुक्तराज्यस्य मुकुटमणिस्य भागः अस्ति। सम्प्रति राज्ञीमातुः एलिसाबेथ् इत्यस्याः मुकुटे हीरकं स्थापितं अस्ति। हीरकस्य उत्पत्तिविषये बहुविधाः परस्परविरोधिनः कथाः सन्ति। परन्तु औपनिवेशिकप्रशासकस्य थियो मेट्काल्फस्य वचनेषु १७४० तमे दशके पूर्वं कोह्-इ-नूर्स्य प्रारम्भिक-इतिहासस्य "अति अल्पानि अपूर्णानि च" प्रमाणानि सन्ति अस्य मूलभारस्य अभिलेखः नास्ति, परन्तु प्रारम्भिकः प्रमाणितः भारः १८६ पुरातनः कैरेट् (१९१ मेट्रिक कैरेट् अथवा ३८.२ ग्रामः) अस्ति। हीरकस्य प्रथमः सत्यापनीयः अभिलेखः मुहम्मदकाजिम मारवी इत्यस्य नादिरशाहस्य उत्तरभारतस्य १७४० तमे वर्षे आक्रमणस्य इतिहासात् आगतः । मारवी टिप्पणी करोति यत् कोह्-इ-नूरः मुगलमयूरसिंहासनस्य अनेकशिलासु अन्यतमः इति टिप्पणीं करोति यत् नादिरशाहः देहलीतः लुण्ठितवान् । ततः दक्षिणपश्चिम एशियायाः विभिन्नसाम्राज्यानां मध्ये अयं हीरकः हस्तं परिवर्तयति स्म, यावत् १८४९ तमे वर्षे ब्रिटिश-ईस्ट् इण्डिया-कम्पनीयाः पञ्जाब-देशस्य विलयस्य अनन्तरं तत्कालीनस्य ११ वर्षीयस्य सिक्ख-साम्राज्यस्य दलीपस्य महाराजस्य शासनकाले राज्ञी विक्टोरिया-महोदयाय न दत्तः सिंह । दलीपसिंहः कम्पनीसहयोगिनः गुलाबसिंहस्य छायाप्रभावेण शासनं कृतवान्, यः जम्मू-कश्मीरस्य प्रथमः महाराजः आसीत्, यस्य पूर्वं शिला आसीत् । मूलतः एषः शिलाः अन्येषां मुगलयुगस्य हीराणां सदृशस्य कटस्य आसीत्, यथा दरिया-इ-नूर्, ये अधुना ईरानी-राष्ट्रीय-रत्नेषु सन्ति। १८५१ तमे वर्षे लण्डन्-नगरस्य महान् प्रदर्शन्यां प्रदर्शितम्, परन्तु तस्य अस्पष्टः कटः दर्शकान् प्रभावितं कर्तुं असफलः अभवत् । राजकुमारः अल्बर्टः, राज्ञ्याः विक्टोरियायाः पतिः, कोस्टर डायमण्ड्स् इत्यनेन अण्डाकारं तेजस्वीरूपेण पुनः कटयितुं आदेशं दत्तवान् । आधुनिकमानकेन क्युलेट् (रत्नस्य तलभागे बिन्दुः) असामान्यतया विस्तृतः भवति, यत् शिलायाः शिरः शिरसा दृष्ट्वा कृष्णरन्ध्रस्य आभासं ददाति; तथापि रत्नविज्ञानिभिः "जीवनपूर्णम्" इति गण्यते । यूके-देशम् आगत्य केवलं ब्रिटिश-राजपरिवारस्य महिलाभिः एव एतत् धारितम् अस्ति । विक्टोरिया शिलाखण्डं ब्रोच-वृत्ते च धारयति स्म । १९०१ तमे वर्षे तस्याः मृत्योः अनन्तरं तस्य स्थापना राज्ञ्याः अलेक्जेण्ड्रा इत्यस्य मुकुटे अभवत् । १९११ तमे वर्षे राज्ञी मेरी इत्यस्याः मुकुटं प्रति, अन्ते च १९३७ तमे वर्षे राज्ञी एलिजाबेथ् द क्वीन् मदर इत्यस्याः अभिषेकार्थं मुकुटं प्रति स्थानान्तरितम् । अद्यत्वे लण्डन्-नगरस्य गोपुरे स्थिते ज्वेल हाउस् इत्यत्र हीरकं सार्वजनिकरूपेण प्रदर्शितम् अस्ति । भारतस्य, इरान्, पाकिस्तानस्य, अफगानिस्तानस्य च सर्वकारेण, तालिबान् -सङ्घस्य च सर्वकारेण १९४७ तमे वर्षे भारतस्य आङ्ग्लसाम्राज्यात् स्वातन्त्र्यं प्राप्तस्य समयात् आरभ्य कोह्-इ-नूर्स्य स्वामित्वस्य दावाः कृताः आङ्ग्लाः सर्वकारः आग्रहं करोति यत् एतत् रत्नं लाहौरस्य अन्तिमसन्धिस्य शर्तानाम् अन्तर्गतं कानूनानुसारं प्राप्तम् आसीत् तथा च दावाः अङ्गीकृताः।

82907

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%9C%E0%A5%87%20%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%88%20%E0%A4%A6%E0%A5%80%E0%A4%AA%E0%A4%95

जे साई दीपक

जे. साइ दीपक भारतीयाधिवक्ताः एकः भारतीयः मुकदमेबाजः अस्ति यः मुख्यतया भारतत्रयस्य लेखकत्वेन प्रसिद्धः अस्ति । वकीलरूपेण सः भारतस्य सर्वोच्चन्यायालयस्य,दिल्लीनगरस्य उच्चन्यायालयस्य च समक्षं अभ्यासं करोति| अध्ययनम्बाल्यञ्च तस्य परिवार द्राविड ब्राह्मणस्य अस्ति | सः यन्त्रशास्त्रानुसारन्नभियांत्रिकिं अण्णा विश्वविधालय अन्तः पठितवन्ति | सोविधि्वक्तुश्शास्त्रं भारतीयप्रौद्यौगिकीसंस्थानम्, खडगपुरम् अन्तोऽपि पठितवन्ति | जामियामिलियेस्लामिया विवाद ३० अप्रिल २०२० तिथ्या सोजामियामिलियेस्लामियां व्याख्यानं आमन्त्रितददाति| परन्तु तस्मादेतल्लोप्यते यस्मादैतन्नेच्छाम इति जामियामिलियेस्लामियां छात्राः वदन्ति। आलोचना जे.साई दीपकः स्वस्य कथनस्य अनुरूपं चेरी-पिकिंग्-सिद्धान्तान् आलोचितः अस्ति तथा च सः पूर्वमेव विद्यमानवैकल्पिकसिद्धान्तैः सह सूचनां दातुं असफलः अभवत् । सः सुब्रमण्यमस्वामी, राजीव मल्होत्रा, संजीव सान्याल, आनन्दरङ्गनाथन्, स्मिता प्रकाशः, अभिजीतचवदा च सह आङ्ग्लभाषिणां हिन्दुत्वविचारकाणां भागः अस्ति, ये प्राचीनहिन्दुसभ्यतायाः श्रेष्ठतायाः विषये मतं धारयन्ति। सन्दर्भाः जीवतव्यक्तयः

82954

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A4%B0%3A

विद्याकर:

विद्याकरः (क्री.स. १०५० – ११३०) बौद्धविद्वान् कविः च, संस्कृतकाव्यसङ्ग्रहम् सुभाषितरत्नकोश इति ग्रन्थस्य रचयिता आसीत् । संस्कृतभाषायां "सर्वतोऽपि लोकप्रियः" सुभाषितसंग्रहः इति मन्यते । विद्याकरस्य विषये वयं अत्यल्पं जानीमः। डी.डी.कोसाम्बी इत्यस्य प्रचण्डतया तर्कः अस्ति यत् उत्तरबङ्गस्य जगद्दलाविहाराश्रमे विद्याकरः वरिष्ठः तपस्वी आसीत् । तदर्थं विद्याकरेन लिखिते पूर्वतालपत्रे प्राप्तानां केषाञ्चन चिह्नानां आधारेण विद्याकरस्य मूलमिति दावान् करोति । अद्यापि जगदला पुस्तकालये अस्ति । सुभाषितरत्नकोशम् अस्मिन् संग्रहे द्वौ भिन्नौ ग्रन्थौ स्तः । इस्लामिककाले बङ्गदेशे एताः पाण्डुलिप्याः नष्टाः अभवन् । १९ शताब्द्याः अन्ते एतेषु ताडपत्रेषु एकः पाण्डुलिपिः टिबेट् नगरे मठे प्राप्ता । इदानीं प्रथमग्रन्थः इति मन्यते, अत्र प्राप्ताः ताताकुदस्तावेजाः १०९० तमे दशके उत्तरार्धे संकलिताः इति कोसाम्बी इत्यस्य मतं यत् पाण्डुलिपिः विद्याकरस्य मूलमपि भवितुम् अर्हति इति अस्य द्वितीयः ग्रन्थः नेपालस्य राजगुरुस्य (राजापुरोहितस्य) पण्डितहेमराजस्य निजसङ्ग्रहे प्राप्तः । ११३० तमे वर्षे संकलितं द्वितीयं संस्करणं इति मन्यते ।पूर्वं संकलनं १९१२ तमे वर्षे एफ.डब्ल्यू . तालापत्रे केषुचित् श्लोकेषु केचन अतिरिक्ताः उद्धरणाः सन्ति । अस्य ग्रन्थस्य द्वितीयः अनुवादः १७३२ श्लोकयुक्तः डी.डी.कोसाम्बी, वी.वी.गोखले च सम्पादितः । कविः सुभाषितरत्नकोशस्य अधिकांशः लेखकाः अज्ञाताः सन्ति । चिह्नितानां २७५ नामानां मध्ये केवलं एकादश नाम ७ शताब्द्याः इति दृश्यते । एवं चयनस्य विशिष्टं आधुनिकतावादी आकर्षणं वर्तते । अद्यतनशताब्द्याः प्रसिद्धाः कवयः सन्ति : राजशेखरः, मुरारी, भवभूतिः च । वल्लनः, योगेश्वरः, वासुकल्पः, मनोविनोदः, अभिनन्दः, बहवः प्रियलेखकाः, सर्वे बङ्गलाजनाः अथवा न्यूनातिन्यूनं पालराज्यस्य पूर्वीजनाः आसन्, यस्य मुख्यभागः बङ्गालः, बिहारः च आसीत् एते सर्वे लेखकाः न्यूनाधिकं विद्याकरस्य समकालीनाः पूर्ववर्ती वा आसन् । न्यूनतया उद्धृतानां लेखकानां मध्ये अनेके पालराजकुमाराः सन्ति । तेषु धर्मपालः, राज्यपालः, बुद्धकारगुप्तः, खिपकः, ज्ञानश्रीः च आसन् । यद्यपि विद्याकरः कालिदासराजशेखरस्य (कविः), भवभूति इत्यादीनां शास्त्रीयलेखकानां काव्यानि उद्धृतवान् तथापि "पूर्वीयानां वा बङ्गला-कविनां प्रति विशेषानुरागः" दर्शितवान्| एतेषु केचन लेखकाः विद्याकरस्य समकालीनाः आसन्, तं ज्ञातवन्तः स्यात् । जगद्दालविहारेन सह विद्याकरस्य एग्रन्थस्य सम्पूर्णे पूर्वभारते पञ्च प्रमुखपुस्तकालयानां निश्चितप्रवेशः आसीत् ।कोसाम्बी-गोखले इत्यनेन प्रस्तुतः सर्वाधिकवारं लेखकविच्छेदः अस्ति :| यद्यपि विद्याकरः बौद्धभिक्षुः अपि आसीत् तथापि अस्य संग्रहस्य मुख्यविषयः प्रेमकाव्यः अस्ति, येषु अनेकेषु रोमान्टिकस्वरः अस्ति । पुस्तकस्य पृष्ठभूमिः भिन्नभिन्नखण्डेषु संकलितः अस्ति । बोधिसत्त्वेषु स्तोत्रैः आरभ्य । ग्रन्थे हिन्दुदेवतानां ( शिव, विष्णु ) विषये अपि अनेकाः खण्डाः सन्ति । विद्याकरेण बुद्धापेक्षया हिन्दुदेवतानां स्तुतिषु अधिकानि स्तोत्राणि समाविष्टानि आसन् । अग्रिमाः खण्डाः शीघ्रं रोमान्टिक-उपमासु स्खलन्ति, यत्र ऋतु-दूत-विविध-काल-विषयेषु बहवः अध्यायाः सन्ति । अस्य परं संकलनं श्रीधरदासस्य बङ्गालस्य सादुक्तिकर्णमृतम् (१२०५ श्लोकयुक्तम्) विद्याकरेन सह लिखितम् (६२३ श्लोकैः सह) बहुधा प्रसारितम् । यद्यपि एतत् विशालं तथापि छात्रस्य सौन्दर्यविवेकस्य तुलने विवर्णं भवति । इङ्गल्स् नामकः लेखकः तस्य सम्पूर्णतया आङ्ग्लभाषायां अनुवादं कृतवान् यस्मिन् अनुवादानाम् काव्यगुणः स्पष्टः अस्ति । अस्मिन् संग्रहे चयनिताः काव्याः अपि अन्यैः अनेकैः अनुवादिताः सन्ति । सन्दर्भाः

83001

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%B5%E0%A4%B8%E0%A4%9E%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A5%8D

मानवसञ्चारतन्त्रम्

आमुख रक्तसञ्चारतन्त्रम् अङ्गतन्त्रम् अस्ति यस्मिन् हृदयं, रक्तवाहिकाः, रक्तं च समाविष्टं भवति यत् मानवस्य अन्यस्य कशेरुकस्य वा सम्पूर्णशरीरे परिसञ्चरितं भवति | अस्मिन् हृदयं रक्तवाहिनीं च युक्तं हृदयतन्त्रं वा नाडीतन्त्रं वा अन्तर्भवति | संचारतन्त्रस्य द्वौ विभागौ भवतः, प्रणालीगतसञ्चारः वा परिपथः, फुफ्फुससञ्चारः वा परिपथः वा । केचन स्रोताः हृदयतन्त्रं नाडीतन्त्रं च इति पदानाम् उपयोगं संचारतन्त्रेण सह विनिमयरूपेण कुर्वन्ति | रक्तवाहिनीनां जालं हृदयस्य महान् नाडीः सन्ति येषु बृहत् लोचदारधमनयः, बृहत् नाडीः च सन्ति; अन्ये धमनयः, लघुधमनी, शिराभिः (लघुनाडीभिः) सह सम्बद्धाः केशिकाः, अन्याः नाडीः च । कशेरुकेषु रक्तसञ्चारतन्त्रं निमीलितं भवति, यस्य अर्थः अस्ति यत् रक्तं रक्तवाहिनीनां जालं कदापि न त्यजति | आर्थ्रोपोड् इत्यादीनां केषाञ्चन अकशेरुकाणां मुक्तसञ्चारतन्त्रं भवति । स्पञ्जः, कङ्कणजिलेबी इत्यादीनां द्विकोशिकानां रक्तसञ्चारतन्त्रस्य अभावः भवति । रक्तं प्लाज्मा, रक्तकोशिका, श्वेतकोशिका, प्लेटलेट् च युक्तः द्रवः अस्ति यः शरीरस्य परितः प्राणवायुः पोषकाणि च ऊतकयोः कृते वहति, अपशिष्टानि च दूरं वहति परिसञ्चारितपोषकद्रव्याणि प्रोटीनानि खनिजाः च सन्ति, अन्ये घटकाः परिवहनं कुर्वन्ति आक्सीजन इत्यादयः वायुः, कार्बनडाय-आक्साइड्, हार्मोनाः, हीमोग्लोबिन् च पोषणं प्रदातुं, रोगैः सह युद्धं कर्तुं प्रतिरक्षातन्त्रे सहायतां कर्तुं, तापमानं प्राकृतिकं पीएच च स्थिरं कृत्वा होमियोस्टेसिसं निर्वाहयितुं च | पोषणं प्रदातुं, रोगैः सह युद्धं कर्तुं प्रतिरक्षातन्त्रे सहायतां कर्तुं, तापमानं प्राकृतिकं पीएच च स्थिरं कृत्वा होमियोस्टेसिसं निर्वाहयितुं च। मेरुदण्डेषु रक्तसञ्चारतन्त्रस्य पूरकं लसिकातन्त्रम् अस्ति । एषा प्रणाली केशिकाभ्यः छानितं अतिरिक्तं प्लाज्मा कोशिकानां मध्ये अन्तरालद्रवरूपेण, शरीरस्य ऊतकात् दूरं सहायकमार्गेण वहति यत् अतिरिक्तं द्रवं पुनः रक्तसञ्चारं प्रति लसिकारूपेण प्रत्यागच्छति | रक्तस्य अपेक्षया लसिकागमने बहुकालं भवति ।[६] लसिकातन्त्रं रक्तसञ्चारतन्त्रस्य कार्याय अत्यावश्यकं उपतन्त्रम् अस्ति; तद्विना रक्तं द्रवक्षयः स्यात् । लसिकातन्त्रं रोगप्रतिरोधकतन्त्रेण सह मिलित्वा कार्यं करोति ।[७] निमीलितसञ्चारतन्त्रस्य विपरीतम् लसिकातन्त्रं मुक्ततन्त्रम् अस्ति । केचन स्रोताः गौणसञ्चारतन्त्रम् इति वर्णयन्ति । रक्तसञ्चारतन्त्रं अनेकैः हृदयरोगैः प्रभावितं भवितुम् अर्हति । हृदयरोगविशेषज्ञाः चिकित्साव्यावसायिकाः सन्ति ये हृदयस्य विशेषज्ञतां प्राप्नुवन्ति, हृदयस्य वक्षःशल्यचिकित्सकाः च हृदयस्य तस्य परितः च शल्यक्रियायां विशेषज्ञतां प्राप्नुवन्ति नाडीशल्यचिकित्सकाः रक्तवाहिनीनां, लसिकावाहिनीनां च विकारेषु ध्यानं ददति | संरचना रक्तवाहिनीतन्त्रे हृदयं, रक्तवाहिनीं, रक्तं च अन्तर्भवति । सर्वेषु कशेरुकेषु हृदयरोगतन्त्रं, हृदयं रक्तवाहिनीं च भवति । संचारतन्त्रम् अग्रे द्वयोः प्रमुखपरिपथयोः विभक्तम् अस्ति – फुफ्फुससञ्चारः, प्रणालीगतसञ्चारः च |फुफ्फुससञ्चारः दक्षिणहृदयात् एकः परिपथपाशः भवति यः विआक्सीजनयुक्तं रक्तं फुफ्फुसेषु नेति यत्र तत् आक्सीजनयुक्तं भवति तथा वामहृदयं प्रति प्रत्यागच्छति प्रणालीगतसञ्चारः एकः परिपथपाशः अस्ति यः वामहृदयात् शरीरस्य शेषभागं प्रति आक्सीजनयुक्तं रक्तं प्रदाति, तथा च शिराकावे इति नाम्ना प्रसिद्धैः बृहत्नाडीभिः आक्सीजनयुक्तं रक्तं पुनः दक्षिणहृदयं प्रति प्रत्यागच्छति | प्रणालीगतसञ्चारः द्वौ भागौ अपि परिभाषितुं शक्यते – एकः स्थूलसञ्चारः एकः सूक्ष्मसञ्चारः च । एकस्य औसतप्रौढस्य पञ्चषट् क्वार्ट् (प्रायः ४.७ तः ५.७ लीटरपर्यन्तं) रक्तं भवति, यत् तेषां कुलशरीरभारस्य प्रायः ७% भागं भवति ।[९] रक्ते प्लाज्मा, रक्तकोशिका, श्वेतकोशिका, प्लेटलेट् च भवन्ति । पाचनतन्त्रं रक्तस्य पम्पं स्थापयितुं तन्त्रस्य आवश्यकानि पोषकाणि प्रदातुं रक्तसञ्चारतन्त्रेण सह अपि कार्यं करोति । अग्रे रक्तसञ्चारमार्गाः सम्बद्धाः सन्ति, यथा हृदयं प्रति एव कोरोनरीसञ्चारः, मस्तिष्कं प्रति मस्तिष्कसञ्चारः, वृक्कं प्रति मूत्रपिण्डसञ्चारः, फुफ्फुसेषु ब्रोन्किषु ब्रोन्कियलसञ्चारः च| मानवस्य रक्तसञ्चारतन्त्रं निमीलितं भवति, रक्तं नाडीजालस्य अन्तः एव भवति इति अर्थः ।[११] पोषकाः सूक्ष्मसञ्चारस्य लघुरक्तवाहिनीभिः अङ्गपर्यन्तं गच्छन्ति । लसिकातन्त्रं रक्तसञ्चारतन्त्रस्य एकः आवश्यकः उपतन्त्रः अस्ति यस्मिन् लसिकावाहिनी, लसिकाग्रन्थिः, अङ्गाः, ऊतकाः, परिसञ्चारितलसिका च जालम् अस्ति इयं उपतन्त्रं मुक्ततन्त्रम् अस्ति । एकं प्रमुखं कार्यं लसिका-वाहनं, अन्तराल-द्रवस्य निष्कासनं, लसिका-नलिकां प्रति प्रत्यागमनं च पुनः हृदयं प्रति रक्तसञ्चारतन्त्रं प्रति प्रत्यागमनाय भवति अन्यत् प्रमुखं कार्यं रोगजनकानाम् विरुद्धं रक्षणार्थं रोगप्रतिरोधकशक्तिना सह मिलित्वा कार्यं करोति । हृदयम् हृदयं शरीरस्य सर्वेषु भागेषु रक्तं पम्पं कृत्वा प्रत्येकं कोशिकायां पोषकाणि प्राणवायुः च प्रदाति, अपशिष्टानि च निष्कासयति । वामहृदयः प्रणालीगतसञ्चारस्य फुफ्फुसात् शरीरस्य शेषभागं प्रति आक्सीजनयुक्तं रक्तं पम्पं करोति । दक्षिणहृदयः फुफ्फुससञ्चारस्य आक्सीजनयुक्तं रक्तं फुफ्फुसेषु पम्पं करोति ।मानवहृदये प्रत्येकं परिसञ्चरणार्थं एकं अलिन्दं एकं निलयं च भवति, प्रणालीगतं फुफ्फुससञ्चारं च भवति चेत् कुलम् चत्वारि कक्ष्यानि सन्ति : वामअलिन्दः, वामनिलयः, दक्षिणः अलिन्दः, दक्षिणनिलयः च दक्षिण अलिन्दः हृदयस्य दक्षिणपार्श्वस्य ऊर्ध्वकक्षः भवति । दक्षिण-अलिन्दं प्रति यत् रक्तं प्रत्यागच्छति, तत् रक्तं वि-आक्सीजनं (आक्सीजनं न्यूनं) भवति, दक्षिण-निलय-मध्ये च गच्छति, यत् पुनः आक्सीजन-करणाय, कार्बन-डाय-आक्साइड्-निष्कासनाय च फुफ्फुस-धमनीद्वारा फुफ्फुसेषु पम्पं भवति वाम-अलिन्दः फुफ्फुसात् अपि च फुफ्फुस-नाडीतः नव-आक्सीजनयुक्तं रक्तं प्राप्नोति यत् महाधमनीद्वारा शरीरस्य विभिन्नेषु अङ्गेषु पम्पं कर्तुं प्रबलवामनिलयं प्रति गच्छति | फुफ्फुसस्य परिसञ्चरणम् फुफ्फुससञ्चारः संचारतन्त्रस्य सः भागः अस्ति यस्मिन् प्राणवायुक्षययुक्तं रक्तं हृदयात् दूरं फुफ्फुसधमनीद्वारा फुफ्फुसेषु पम्पं कृत्वा फुफ्फुसनाडीद्वारा हृदयं प्रति आक्सीजनयुक्तं प्रत्यागच्छति | उच्चतर-अधम-शिराकावातः आक्सीजन-विहीनं रक्तं हृदयस्य दक्षिण-अलिन्दं प्रविश्य त्रिकस्पिड-कपाटेन (दक्षिण-अलिन्द-निलय-कपाटेन) दक्षिण-निलय-मध्ये प्रवहति, यस्मात् ततः फुफ्फुस-अर्धचन्द्र-कपाटेन फुफ्फुस-धमनी-मध्ये पम्पं कृत्वा फुफ्फुसाः । फुफ्फुसेषु वायुविनिमयः भवति, येन रक्तात् CO2 मुक्तः भवति, प्राणवायुः च अवशोष्यते । फुफ्फुसनाडी इदानीं प्राणवायुयुक्तं रक्तं वाम-अलिन्दं प्रति प्रत्यागच्छति । प्रणालीगतसञ्चारात् पृथक् परिपथः, ब्रोन्कियलसञ्चारः फुफ्फुसस्य बृहत्तरवायुमार्गस्य ऊतकं प्रति रक्तं प्रयच्छति । प्रणालीगत परिसञ्चरण प्रणालीगतसञ्चारः एकः परिपथपाशः अस्ति यः वामहृदयात् महाधमनीद्वारा आक्सीजनयुक्तं रक्तं शरीरस्य शेषभागेषु प्रसारयति । आक्सीजनरहितं रक्तं प्रणालीगतसञ्चारेण दक्षिणहृदयं प्रति बृहत् नाडीद्वयेन, अधमशिराकावा, श्रेष्ठशिराकावा च माध्यमेन प्रत्यागच्छति, यत्र दक्षिणालिन्दतः आक्सीजनीकरणार्थं फुफ्फुससञ्चारं प्रति पम्पं भवति |प्रणालीगतसञ्चारस्य द्वौ भागौ इति अपि परिभाषितुं शक्यते – स्थूलसञ्चारः सूक्ष्मसञ्चारः च । रक्तवाहिनी रक्तवाहिकाः रक्तवाहिकाः धमनी, नाडी, केशिका च । हृदयं प्रति, दूरं च रक्तं नयन्ति ये बृहत् धमनयः, नाडयः च महानाडी इति ज्ञायन्ते | धमनयः आक्सीजनयुक्तं रक्तं वामनिलयात् निर्गत्य, महाधमनी अर्धचन्द्रकपाटद्वारा प्रणालीगतसञ्चारं प्रविशति । प्रणालीगतसञ्चारस्य प्रथमः भागः महाधमनी इति विशालः स्थूलभित्तियुक्तः धमनी । महाधमनी कमानं कृत्वा शरीरस्य उपरिभागस्य आपूर्तिं कुर्वन्तः शाखाः ददाति, वक्षःस्थलदशकशेरुकस्य स्तरस्य डायफ्रामस्य महाधमनी उद्घाटनं गत्वा उदरं प्रविशति पश्चात् अधः अवतरति, उदरं, श्रोणिं, पेरिनेमं, अधोङ्गं च शाखाः प्रयच्छति | महाधमनीस्य भित्तिः लोचना भवति । एषा लोचः सम्पूर्णशरीरे रक्तचापं स्थापयितुं साहाय्यं करोति । यदा महाधमनी हृदयात् प्रायः पञ्चलीटरं रक्तं प्राप्नोति तदा सः प्रतिवर्तते, रक्तचापस्य स्पन्दनस्य च उत्तरदायी भवति । यथा यथा महाधमनीः लघुधमनीषु शाखाः भवन्ति तथा तथा तेषां लोचः न्यूनः भवति, तेषां अनुपालनं च वर्धते । केशिका धमनयः धमनीकोशिका इति लघुमार्गेषु शाखाः भवन्ति ततः केशिकासु । केशिकाः विलीनाः भूत्वा शिरातन्त्रे रक्तम् आनयन्ति । नाडीः केशिकाः शिरारूपेण विलीयन्ते, ये नाडीषु विलीयन्ते ।[२१] शिरातन्त्रं प्रमुखनाडीद्वये भोजनं करोति : श्रेष्ठशिराकावा – या मुख्यतया हृदयस्य उपरि ऊतकानाम् निष्कासनं करोति – तथा च अवरशिराकावा – या मुख्यतया हृदयस्य अधः ऊतकानाम् निष्कासनं करोति एतौ बृहत् नाडीद्वयं हृदयस्य दक्षिणे अलिन्दे रिक्तौ भवतः। नियोग समुद्रतलस्य दाबेन वायुं श्वसन् स्वस्थमानवस्य धमनीरक्तस्य नमूनायां प्रायः ९८.५% प्राणवायुः रासायनिकरूपेण हीमोग्लोबिन-अणुभिः सह संयोजितः भवति प्रायः १.५% अन्येषु रक्तद्रवेषु शारीरिकरूपेण विलीनः भवति, हिमोग्लोबिनेन सह न सम्बद्धः भवति । कशेरुकेषु प्राणवायुस्य प्राथमिकः परिवहनकः हीमोग्लोबिन-अणुः भवति । हृदयरोग हृदयतन्त्रं प्रभावितं कुर्वन्तः रोगाः हृदयरोगः इति उच्यन्ते । एतेषु बहवः रोगाः "जीवनशैलीरोगाः" इति उच्यन्ते यतोहि ते कालान्तरेण विकसिताः भवन्ति तथा च तेषां सम्बन्धः व्यक्तिस्य व्यायामाभ्यासैः, आहारेन, धूम्रपानं करोति वा, अन्यैः जीवनशैलीविकल्पैः च भवति एतेषां बहूनां रोगानाम् पूर्ववर्ती धमनीकाठिन्यः अस्ति | अत्रैव मध्यमबृहत् धमनीनां भित्तिषु लघुधमनीफलकानि निर्मीयन्ते । एतेन अन्ते धमनीनां निरुद्ध्यर्थं वर्धनं वा भग्नं वा भवितुम् अर्हति । तीव्र-कोरोनरी-लक्षणस्य अपि एतत् जोखिमकारकं भवति, येषां लक्षणं हृदयस्य ऊतकं प्रति आक्सीजनयुक्तस्य रक्तस्य आकस्मिकं न्यूनता भवति धमनीकाठिन्यः धमनीविस्फारस्य निर्माणं वा धमनीनां विभाजनं ("विच्छेदनम्") इत्यादिभिः समस्याभिः सह अपि सम्बद्धः भवति । अन्यः प्रमुखः हृदयरोगः "थ्रोम्बस्" इति नामकं स्थूलस्य निर्माणं भवति । एते नाडीषु धमनीषु वा उत्पद्यन्ते । गभीरशिराघननाशः, यः अधिकतया पादौ भवति, सः पादनाडीषु जठरस्य एकं कारणं भवति, विशेषतः यदा व्यक्तिः दीर्घकालं यावत् स्थिरः भवति एते स्थूलाः एम्बोलीजं कर्तुं शक्नुवन्ति, अर्थात् शरीरे अन्यस्थानं प्रति यात्रां कुर्वन्ति । अस्य परिणामेषु फुफ्फुसस्य एम्बोलस्, क्षणिकः इस्कीमिक-आक्रमणः, आघातः वा भवितुम् अर्हति । हृदयरोगाः अपि जन्मजातप्रकृतौ भवेयुः, यथा हृदयदोषः अथवा निरन्तरं भ्रूणस्य परिसञ्चरणम्, यत्र जन्मनः अनन्तरं ये संचारपरिवर्तनं भवितव्यम् इति कल्प्यते ते न भवन्ति रक्तसञ्चारतन्त्रे सर्वे जन्मजातपरिवर्तनानि रोगैः सह सम्बद्धानि न भवन्ति, बहुसंख्या शरीररचनाविविधताः सन्ति । कोरोनरी परिसञ्चरण हृदयं स्वयं प्रणालीगतसञ्चारस्य लघु "पाश"द्वारा प्राणवायुः पोषकद्रव्याणि च आपूर्तिं करोति तथा च चतुर्णां कक्षेषु निहितस्य रक्तात् अत्यल्पं प्राप्तं भवति कोरोनरी-सञ्चार-प्रणाली हृदयस्नायुः एव रक्तस्य आपूर्तिं करोति । कोरोनरी-सञ्चारः महाधमनी-उत्पत्तेः समीपे द्वयोः कोरोनरी-धमनीयोः आरभ्यते : दक्षिण-कोरोनरी-धमनी, वाम-कोरोनरी-धमनी च ।हृदयस्नायुः पोषणं कृत्वा कोरोनरी नाडीभिः कोरोनरी साइनस् मध्ये अस्मात् दक्षिण अलिन्दं प्रति रक्तं प्रत्यागच्छति । अलिन्द-सिस्टोल्-काले तस्य उद्घाटनद्वारा रक्तस्य पृष्ठप्रवाहः थेबेसियन-कपाटेन निवारितः भवति । लघुतमाः हृदयनाडयः प्रत्यक्षतया हृदयकक्षेषु निर्वहन्ति । मस्तिष्क परिसंचरण मस्तिष्कस्य द्वयं रक्तप्रदायं भवति, अग्रे पृष्ठे च धमन्याः अग्रे पश्चात् च परिसञ्चरणं भवति । मस्तिष्कस्य अग्रभागस्य आपूर्तिं कर्तुं आन्तरिककैरोटिड् धमनीनां कृते पूर्वसञ्चारः उत्पद्यते । मस्तिष्कस्य पृष्ठभागस्य मस्तिष्ककाण्डस्य च आपूर्तिं कर्तुं कशेरुकधमनीभ्यः पश्चसञ्चारः उत्पद्यते । अग्रे पृष्ठतः च परिसञ्चरणं विलिसस्य वृत्ते (anastomise) सम्मिलितं भवति । मस्तिष्कस्य अन्तः विविधकोशिकाभिः, संवहनीमार्गैः च निर्मितः न्यूरोवास्कुलर-एककः सक्रिय-न्यूरोन्-पर्यन्तं रक्तस्य प्रवाहं नियन्त्रयति यत् तेषां उच्च-ऊर्जा-माङ्गल्याः पूर्तये | गुर्दा परिसञ्चरण मूत्रपिण्डसञ्चारः वृक्केभ्यः रक्तस्य आपूर्तिः भवति, अनेके विशेषरक्तवाहिनीः सन्ति, हृदयस्य उत्पादनस्य २०% भागं च प्राप्नोति उदरस्य महाधमनीतः शाखाः कृत्वा आरोहणं नीचशिराकावायां रक्तं प्रत्यागच्छति ।

83007

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%A7%E0%A4%BF%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0%E0%A4%BF%E0%A4%B0%20%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%95%3A

युधिष्ठिर मीमांसक:

महामहोपाध्याय पंडित युधिष्ठिर मीमामसक: (१९०९ - १९९४) विख्यात संस्कृतविद्वान्, व्याकरणशास्त्रज्ञः, वैदिकसाहित्यस्य निपुणः समीक्षकः च आसीत् । संस्कृतस्य प्रचारार्थं तस्य अपारं योगदानम् कृतवान्। जीवनस्य विशेषताः पंडित युधिष्ठिरस्य जन्म राजस्थानस्य अजमेरमण्डलस्य विराच्यवसनामके ग्रामे मीमामसाका भद्रपदशुक्लनवमी दिनाङ्के अभवत् | तस्य पिता पण्डितगोरीलालसरस्वतः ब्राह्मणः आसीत्, आजीवनं आर्यसमाजस्य मौनप्रचारकरूपेण कार्यं कृतवान् । युधिष्ठिरस्य मातुः नाम श्रीमति यमुना देवी आसीत् । मातुः महती इच्छा अस्ति यत् तस्याः पुत्रः गुरुकुलम् अधीत्य सच्चा वेदपति ब्राह्मणः भवेत्। युधिष्ठिरस्य माता तस्मिन् एव काले मृता यदा सः ८ वर्षीयः आसीत्, परन्तु तस्याः मृत्योः पूर्वं माता स्वपत्नात् बालकस्य गुरुकुले नामाङ्कनं कर्तुं प्रतिज्ञां प्राप्तवती तदनुसारं १२ वर्षे युधिष्ठिरः स्वामी सर्वदानन्देन ३ अगस्त १९२१ दिनाङ्के पुल काली नदी (जिल्ला - अलीगढ ) इत्यत्र स्थापिते साधु आश्रमे सम्मिलितः । तस्मिन् समये पण्डितब्रह्मदत्त जिज्ञासुः, पंडितशङ्करदेवः, पंडितबुद्धदेव उपाध्यायः ( धारनिवासी ) च तस्मिन् आश्रमे अध्यापनं कुर्वन्ति स्म । किञ्चित्कालानन्तरं आश्रमः गण्डासिंगवाला ( अमृतसर ) नगरं गतवान् । अत्र विर्जनन्दश्रम इति नाम । १९२५ तमे वर्षे डिसेम्बरमासे पण्डितब्रह्मदत्तजिज्ञासुः पण्डितशङ्करदेवः च १२-१३ छात्रैः सह काशीं गतवन्तौ । अत्र एते छात्राः भाडेगृहे अध्ययनं कुर्वन्ति स्म । प्रायः सार्धद्विवर्षेभ्यः अनन्तरं जिज्ञासुजी एतेषु ८-९ छात्रैः सह अमृतसरं प्रत्यागतवान् तथा च घटनासु परिवर्तनं जातम् । अमृतसरनगरे निवसन्तः प्रख्यातः कागदव्यापारिणः रामलालकपुरमहोदयस्य पुत्राः वैदिकसाहित्यस्य प्रकाशनार्थं प्रचारार्थं च स्वपितुः श्री. रामलाल कपूर न्यासस्य स्थापनां कृतवन्तः यस्मिन् ते जिज्ञासमहोदयं महत्त्वपूर्णं कार्यं कर्तुं अमृतसरं प्रति आहूतवन्तः। ततः प्रायः सार्धत्रिवर्षं यावत् अमृतसरनगरे युधिष्ठिरस्य अध्ययनम् अभवत् । किञ्चित्कालानन्तरं जिज्ञासुजी पुनः केनचित् छात्रैः सह काशीनगरं प्रत्यागतवान् । अस्मिन् समये तस्य काशीयात्रायाः उद्देश्यं स्वयं मीमामसातत्त्वस्य अध्ययनं, स्वछात्राणां कृते अस्य तत्त्वस्य गम्भीरतापूर्वकम् अध्ययनस्य अवसरं दातुं च आसीत् । फलतः युधिष्ठिरः काशीनगरे स्थित्वा महामहोपाध्यायपण्डितचीनस्वामी शास्त्री, पण्डितपट्टाभिरामशास्त्री इत्यादिभ्यः मीमामसाकेभ्यः एतस्य शास्त्रस्य गहनतया अध्ययनं कृत्वा आचार्याणां प्रसादेन कठिनमीममसाशास्त्रे निपुणतां प्राप्तुं समर्थः अभवत् । मीमामसाध्ययनानन्तरं १९३५ तमे वर्षे युधिष्ठिरः तस्य आचार्यः पण्डितः । ब्रह्मदत्तः जिज्ञासकेन सह लाहौरं प्रत्यागतवान् | तत्र सः रविनद्याः पारं बर्हदरीनगरस्य समीपे रामलालकपूरस्य परिवारे आश्रमं चालयितुं आरब्धवान् | भारतस्य विभाजनपर्यन्तं विर्जनन्दश्रमः अत्र एव स्थितवान् | जिज्ञासुजी १९४७ तमे वर्षे यदा लाहौरः पाकिस्तानदेशं गतः तदा भारतम् आगतः | १९५० तमे वर्षे काशीनगरे पाणिनीमहाविद्यालयस्य पुनः स्थापनां कृत्वा रामलालकपूरन्यासस्य कार्याणि प्रबन्धितवान् । पंडित युधिष्ठिरः अपि काशीनगरे, कदाचित् दिल्लीनगरे वा अजमेरनगरे वा निवसन् अपि न्यासस्य कार्ये योगदानं ददाति स्म । तस्य सरस्वतसमागमः अचलत् । दिल्ली-नगरेषु अजमेरेषु च स्थितः सः " इण्डियन ओरिएंटल एजुकेशन फाउण्डेशन " इत्यस्य माध्यमेन स्वलेखितानि कृतीनि लिखितवान् प्रकाशितवान् च । इतरथा १९५९-१९६० तमवर्षेषु दयानन्दजनमस्थानस्मारकन्यासस्य टङ्कारा-अन्तर्गतं शोधविभागस्य अध्यक्षः अपि आसीत् । १९६७ तः जीवनस्य अन्त्यपर्यन्तं बहलगढ ( सोनेपत ) इत्यत्र रामलाल कपूर न्यासस्य कार्याणि प्रबन्धयति स्म । १९७६ तमे वर्षे भारतस्य राष्ट्रपतिना संस्कृतस्य महान् विद्वान् इति सम्मानितः सन् १९८९ तमे वर्षे सम्पूर्णानन्दसंस्कृतविश्वविद्यालयेन वाराणसीद्वारा महामहोपाध्याय इति उपाधिः प्रदत्तः १९८५ तमे वर्षे आर्यसमाजः सांताक्रूज् बम्बई इत्यनेन युधिष्ठिरं ७५००० रूप्यकाणां छात्रवृत्तिः प्रदत्ता । उल्लेखनीय कृतियाँ पंडित युधिष्ठिर मीमामसकस्य प्राचीनग्रन्थानां सम्पादनस्य, ऋषिदयानन्दस्य कृतीनां समीक्षात्मकसम्पादनस्य च दायित्वम् आसीत् | संस्कृतव्याकरणस्य इतिहासः संस्कृतं शिक्षितुं सुलभः उपायः (संस्कृत पठान-पाठना कीलभावना सरलता विधि (हिन्दीभाषायां)। स्वामी दयानन्द सरस्वती की रचनाओं के अनुवाद। ऋग्वेद भाष्यभूमिका। श्रौत यज्ञ मीमांसा : संस्कृतं हिन्दी च। संस्कार विधि - वैदिक मंत्रों की संस्कार विधि पर एक ग्रन्थ। सत्यार्थ प्रकाश। संस्कृत शब्द प्रबोध। वेदङ्ग प्रकाशः । पूना प्रवचनम् - पूना प्रवचनस्य उपलब्धग्रन्थानां तथा प्रामाणिकग्रन्थस्य निश्चितग्रन्थानां तुलनात्मकः अध्ययनः । भागवत-खण्डनम् - वर्षेभ्यः अनुपलब्धस्य स्वामी दयानन्दस्य अस्य मूलसंस्कृतस्य ग्रन्थस्य संशोधनं अनुवादात्मकं च संशोधनम् । ऋग्वेद भाष्य - दयानन्द के ऋग्वेद भाष्य (मण्डल १, १०५ श्लोक तक) का सम्पादन त्रिखण्ड में। यजुर्वेदभाष्य संग्रह - पंजाब विश्वविद्यालय की परीक्षा में निर्धारित दयानन्दिया यजुर्वेदिक भाषा के प्रासंगिक भाग का संशोधन। यजुर्वेद संहिता। ऋषि दयानन्द जी के पुस्तकों का इतिहास। वेदाङ विषये रचना: विद्या सूत्राणी - अपिशाली, पाणिनी एवं चन्द्रगोमिन विचरित् शिक्षा सूत्र। वैदिक स्वरा मीमांसा। वैदिकसाहित्ये प्रयुक्त स्वरविधा (वेदिका वङ्गमय मे प्रयुक्त स्वरङ्कनक)। सामवेदस्वरस्य अनुसारम् । वैदिक चन्धोमीमामसा। निरुक्त समुचाय (वररुचि प्रनीतामु)। संस्कृतव्याकरणविषये कार्याणि संस्कृत व्याकरण का इतिहास (संस्कृत व्याकरण शास्त्र का इतिहास - 3 vols. क्षीरा तरङ्गिणी - पाणिनीयस्य धातुपथस्य आदिचौ पाठस्य विषये प्रनीता टीका इत्यस्य संशोधनम्। दशवर्षीयः व्यवसायः। देवपुरुष्कर वार्थिकोपेत् (पाणिनीय-धातुपथ का उपयोगी पुस्तक)। भगवृत्ति संकलन - अष्टाध्यायी द्वारा प्राचीन भगवती संकलन एवं संशोधन। काशकृत्स्नधातुभाष्यम् - कन्नडलिप्यां आचार्यकाशकृत्स्नस्य प्रवचनं कन्नडभाषायां तस्मिन् लिखितस्य चन्नवीरकविस्य टीकस्य संस्कृतानुवादः। उपलभ्यते । काशकृत्स्नाव्याकरणम् - अस्य व्याकरणस्य १३८ सूत्रैः सह व्याख्यानसहितं स्रोतसङ्ग्रहः उपलब्धः । उणादि कोना । संस्कृत धातुकोसा - व्याख्यात्मक भाषा सहित। पतंजलि महाभाष्यम् - हिन्दी टीका दो भाग। शब्द रूपावली, धातुपथा। कर्मकाण्ड विषये रचना: अग्निहोत्रमतः अश्वमेधपर्यन्तं श्रौतयज्ञानाम् संक्षिप्तपरिचयः (सहलेखकः डॉ. विजयपालः, १९८४)। श्रौतयज्ञ मीमांसा (1987). श्रौतपदार्थस्य परिभाषा (संशोधित, १९८४)। वैदिक नित्यकर्म विधि। अन्ये रचना: संस्कृतशिक्षणस्य सुगममार्गः, भाग 2 (संस्कृतपाठना पाठना की अनुभूतसरलतम विधि) - अस्य ग्रन्थस्य प्रथमभागस्य अध्ययनं कुर्वन्तु। ब्रह्मदत्त जिग्नासु लिखित। द्वितीयः भागः युधिष्ठिरेन लिखितः । जैमिनीय मीमांसाभाष्यम् - युधिष्ठिरः मीमामसा दर्शनविषये प्रसिद्धस्य शाबरभाष्यस्य अनुवादं कृत्वा तस्य विषये 'अर्शमत्विमर्षिणी' इति हिन्दीभाष्यं लिखित्वा महत् पराक्रमं कृतवान् । एतावता एषा भाष्यः पञ्चखण्डेषु प्रकाशिता, प्रथमखण्डे प्रथमाध्यायः, द्वितीयखण्डे तृतीयप्रकरणस्य प्रथमशब्दः, तृतीयखण्डे तृतीयाध्यायान्तः, चतुर्थखण्डे पञ्चमप्रकरणं च... पञ्चमे खण्डे षष्ठोऽध्यायः आवृतः ।

83025

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A5%8B%20%E0%A4%9C%E0%A5%82%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%9F%E0%A5%8D%20%E0%A4%9A

रोमियो जूलियट् च

Articles with hAudio microformats रोमियो जूलियट् इति विलियम शेक्सपियरेन स्वस्य कार्यक्षेत्रस्य आरम्भे एव लिखिता त्रासदी अस्ति, यत्र विवादितपरिवारस्य इटालियनयुवकद्वयस्य रोमांसस्य विषये शेक्सपियरस्य जीवनकाले लोकप्रियतमानां नाटकानां मध्ये एतत् आसीत्, हैम्लेट् इत्यनेन सह तस्य बहुधा प्रदर्शितानां नाटकानां मध्ये एकम् अस्ति । अद्यत्वे शीर्षकपात्राणि आर्केटाइप् युवाप्रेमिणः इति गण्यन्ते । रोमियो-जूलियट्-योः प्राचीनपरम्परा दुःखद-रोमान्टिक-परम्परा-अन्तर्भवती-परम्परा-पूरिता अस्ति । कथा इटालियनभाषायां Matteo Bandello Etienne इत्यनेन लिखिता, कथा अस्टी तथा च. १५९१ तामे वर्ने १५९५ तामे वर्णे च लिखितं इति मन्यते, एतत् नटकं प्रथमावरण १५९७ ताशेक्सपियरः उभयोः बहु ऋणं गृहीतवान् परन्तु विशेषतः मर्क्युटियो, पेरिस् च अनेकाः सहायकपात्राणि विकसित्वा कथानकस्य विस्तारं कृतवान् । १५९१ तमे वर्षे १५९५ तमे वर्षे च लिखितम् इति मन्यते, एतत् नाटकं प्रथमवारं १५९७ तमे वर्षे क्वार्टो-संस्करणे प्रकाशितम् । तथापि प्रथमस्य क्वार्टो-संस्करणस्य पाठः दुर्गुणः आसीत् तथापि पश्चात् संस्करणैः पाठस्य संशोधनं कृत्वा शेक्सपियरस्य मूलग्रन्थेन सह अधिकतया अनुरूपं कृतम्मे वर्ने क्वार्टो-संस्करण प्रकाशित। शेक्सपियरस्य काव्यनाट्यसंरचनायाः प्रयोगः (तनावस्य उन्नयनार्थं हास्य-त्रासदीयोः मध्ये परिवर्तनम् इत्यादयः प्रभावाः, लघुपात्राणां विस्तारः, कथायाः अलङ्कारार्थं असंख्यानि उपकथानानि च सन्ति) तस्य नाटककौशलस्य प्रारम्भिकचिह्नरूपेण प्रशंसितः अस्ति नाटके भिन्न-भिन्न-पात्रेभ्यः भिन्न-भिन्न-काव्य-रूपाः आरोपिताः, कदाचित् पात्रस्य विकासेन रूपं परिवर्तयन्ति । रोमियो यथा नाटकस्य क्रमेण सोनेट्-विषये अधिकं निपुणः भवति । रोमियो जूलियट् च मञ्चस्य, चलच्चित्रस्य, संगीतस्य, ओपेरा-स्थलानां च कृते बहुवारं रूपान्तरणं कृतम् अस्ति । आङ्ग्लपुनर्स्थापनकाले विलियम डेवेनेण्ट् इत्यनेन तस्य पुनरुत्थानं, बहुधा संशोधनं च कृतम् । डेविड् गैरिकस्य १८ शताब्द्याः संस्करणेन अपि अनेकदृश्यानि परिवर्तितानि, तदा अशोभनीयानि इति मन्यमानानि सामग्रीनि अपसारितानि, जॉर्ज बेण्डा इत्यस्य रोमियो उण्ड् जूली इत्यनेन च क्रियायाः अधिकांशं परित्यज्य सुखान्तस्य प्रयोगः कृतः १९ शताब्द्यां शार्लोट् कुशमैन् सहितं प्रदर्शनं मूलग्रन्थस्य पुनर्स्थापनं कृत्वा अधिकवास्तविकतायां केन्द्रितम् आसीत् । १९३५ तमे वर्षे जॉन् गिल्गुड् इत्यस्य संस्करणं शेक्सपियरस्य पाठस्य अत्यन्तं समीपे एव स्थितवान् तथा च नाटकस्य वर्धनार्थं एलिजाबेथ-कालस्य वेषभूषाणां मञ्चनस्य च उपयोगं कृतवान् । वर्णाः वेरोना-नगरस्य शासकगृहम् राजकुमारः एस्कलस् वेरोना - नगरस्य शासकः राजकुमारः अस्ति | काउण्ट् पेरिस् एस्कालस् इत्यस्य ज्ञातिः अस्ति यः जूलियट् इत्यनेन सह विवाहं कर्तुम् इच्छति । रोमियो इत्यस्य मित्रस्य एस्कलस् इत्यस्य अन्यः ज्ञातिः मर्क्युटिओ अस्ति । कैपुलेट् इत्यस्य गृहम् कपुलेट् कपुलेट् इत्यस्य गृहस्य पितृपुरुषः अस्ति । लेडी कैपुलेट् कैपुलेट् इत्यस्य गृहस्य मातृसत्ता अस्ति । Juliet Capulet, Capulet इत्यस्य १३ वर्षीयः पुत्री नाटकस्य महिलानायिका अस्ति । टायबाल्ट् लेडी कैपुलेट् इत्यस्याः भ्रातुः जूलियट् इत्यस्याः मातुलपुत्रः अस्ति । नर्स जूलियट् इत्यस्याः व्यक्तिगतः परिचारिका विश्वासपात्रः च अस्ति । रोजालिन् लॉर्ड कैपुलेट् इत्यस्य भगिनी अस्ति, कथायाः आरम्भे रोमियो इत्यस्य प्रेम्णः । पीटरः, सैम्पसनः, ग्रेगोरी च कैपुलेट्-गृहस्य सेवकाः सन्ति । हाउस ऑफ मोंटेग्यू मोण्टेग् मोण्टेग् इत्यस्य गृहस्य पितृपुरुषः अस्ति । लेडी मोण्टेग् मोण्टेग् इत्यस्य गृहस्य मातृसत्ता अस्ति । रोमियो मोंटेग्यू , मोंटेग्यू इत्यस्य पुत्रः, नाटकस्य पुरुषनायकः अस्ति । बेन्वोलियो रोमियो इत्यस्य मातुलपुत्रः, परममित्रः च अस्ति । अब्रामः बाल्थासरः च मोण्टेग्-गृहस्य सेवकौ स्तः । अन्ये फ्रायर् लॉरेन्सः फ्रांसिस्कन् भिक्षुः रोमियो इत्यस्य विश्वासपात्रः च अस्ति । फ्रायर् जॉन् फ्रायर् लॉरेन्सस्य पत्रं रोमियो इत्यस्मै वितरितुं प्रेषितः भवति । एकः औषधचिकित्सकः यः अनिच्छया रोमियो विषं विक्रयति। प्रथमयोः कृतयोः प्रत्येकस्य प्रस्तावना कोरसः पठति । सार इटलीदेशस्य वेरोनानगरे निर्मितस्य नाटकस्य आरम्भः मोंटेगुए-कैपुलेट्-सेवकानां मध्ये वीथिविवादेन भवति ये तेषां सेवां कुर्वन्तः स्वामिनः इव शपथप्राप्ताः शत्रवः सन्ति । वेरोना-नगरस्य राजकुमारः एस्कालस् हस्तक्षेपं कृत्वा शान्तिस्य अधिकं भङ्गं कृत्वा मृत्युदण्डः भविष्यति इति घोषयति । पश्चात् काउण्ट् पेरिस् कैपुलेट् इत्यनेन सह स्वपुत्री जूलियट् इत्यस्याः विवाहस्य विषये वार्तालापं करोति, परन्तु कैपुलेट् पेरिस् इत्यस्मै वर्षद्वयं अपि प्रतीक्षितुं वदति, योजनाबद्धे कैपुलेट्-कन्दुक-क्रीडायां भागं ग्रहीतुं च तं आमन्त्रयति लेडी कैपुलेट्, जूलियट्-नर्सः च जूलियट्-महोदयं स्वीकुर्वितुं प्रेरयितुं प्रयतन्ते एतस्मिन् समये बेन्वोलियो स्वस्य मातुलपुत्रेण रोमियो इत्यनेन सह मोण्टाग् इत्यस्य पुत्रेण सह रोमियो इत्यस्य हाले अवसादस्य विषये वार्तालापं करोति । बेन्वोलियो इत्ययं आविष्करोति यत् एतत् कैपुलेट् इत्यस्य भगिन्यानां मध्ये एकस्याः रोसालिन् इति बालिकायाः ​​प्रति अप्रतिउत्तरं मोहात् उद्भूतम् अस्ति । बेन्वोलियो, मर्क्युटिओ च इत्यनेन अनुनयितः रोमियो रोजालिन इत्यनेन सह मिलितुं आशां कुर्वन् कैपुलेट्-गृहे कन्दुकक्रीडायां उपस्थितः भवति । तथापि रोमियो तस्य स्थाने जूलियट् इत्यनेन सह मिलित्वा प्रेम्णा पतति । जूलियट् इत्यस्याः मातुलपुत्रः टायबाल्ट् रोमियो इत्यस्य उपरि क्रुद्धः अस्ति यत् सः कन्दुकस्य अन्तः लुब्धः अभवत् किन्तु केवलं जूलियट् इत्यस्याः पित्रा रोमियो इत्यस्य वधं कर्तुं निवारितः अस्ति, यः स्वगृहे रक्तं पातुं न इच्छति कन्दुकस्य अनन्तरं इदानीं प्रसिद्धतया 'बाल्कनीदृश्यम्' इति प्रसिद्धे रोमियो कैपुलेट्-फल-उद्यानं लुब्धतया प्रविशति, तस्याः खिडक्यां जूलियट्-इत्यस्याः स्वपरिवारस्य मोण्टेग्-वंशस्य प्रति द्वेषस्य अभावेऽपि तस्मै प्रेम्णः प्रतिज्ञां कुर्वन्ती शृणोति रोमियो तस्याः कृते स्वं ज्ञापयति, विवाहं कर्तुं च सहमताः भवन्ति । बालसंयोगद्वारा द्वयोः परिवारयोः सामञ्जस्यं कर्तुं आशां कुर्वन् फ्रायर् लॉरेन्सस्य साहाय्येन परदिने गुप्तरूपेण विवाहः भवति । इतरथा रोमियो कैपुलेट-काण्डुकस्य अन्तः लुब्धा: इति टक्की क्रुद्ध: टायबाल्ट तन द्वन्द्वायुद्धाय अवचनम् करोति। रोमियो इदानिन टायबाल्ट इत्यस्य ज्ञितत्वम् मन्या युद्ध कर्तुम् नकारयति। मर्क्युटिओ टायबाल्ट इत्यस्य अनादरस्य, तथाइव रोमियो इत्यस्य 'कुशलवशिकरणस्य' छ करणेन आहत भवती, रोमियो इत्यस्य पक्षथा द्वन्द्वायुधां स्विकुरवती छ. रोमियो युद्ध भङ्गायितुं प्रायते तदा मर्क्युटिओ घातक क्षति: भवती, मृत्युः पूर्वम् गृहद्वायं शपन च घोषयति। ('एकः प्लेगः ओ' भवतः गृहद्वयम्!') मोंटागुए इत्यस्य मतं यत् रोमियो इत्यनेन् मर्क्युतिओ इत्यस्य हतयः करणे टायबाल्ट इत्यस्य न्ययपूर्वकं वधः कृतः । विनिध्यता कुटुम्बन व्यदवे स्वाजन मथ हव्राजुमादानः आविरोना निर्वासित, उन कदपि पर आलिप्तुदंदः । रोमियो गुप्त्रुपेन जूलियट्-कक्षे रत्रौ वसति, यात्रा ते स्वविवास्या सम्पन्नं कुर्वन्ति। जूलियट-दुहखास्य दुर्व्याख्यं कुर्वण कपुलेट काउंट-पेरिस-इत्येनेन सह-विवाह कर्तुम कर्तुन सेहमत: भवती, पेरिस-नगरस्य 'आनन्द-वधू' भवितुम् अस्वीकार तस्य: अस्वीकार धमकी च ददाति याद स विवाह विलम्ब यचाते तद तस्य: माता त तिरस्कुरवती जूलियट फ्रायर लॉरेन्स इत्यस्य समीपम सहय्यर्थ गच्छती, साह च तास्य: कृते एकम् औषधाम प्रयाच्छति यत् तान 'द्वौ चतवरिंशत् घण्टाह' यवत मृत्युरूपी कोमायन या कैटालेप्सी-रोगे या स्थापयश्याति। रोमियो इत्यस्मै योजना सुचयितु दुतं प्रशयश्याति इति प्रतिज्ञायते यथा जागरणसम्ये स: रे-तया साहि-समिलतुम शकनोति। विवाहात् पूर्वरात्रौ स औषधां सेवते, यद मृत एव अविश्कृत तादा स कुलगुप्ते शैता भवती। दूत: तु रोमियो न प्रप्नोति, तस्य स्थाने रोमियो जूलियत् इत्यस्य स्पष्ट मृत्यु, स्वस्य सेवकत बाल्थासारत् ग्यायते। हृदयविदारित: रोमियो एक्स्मत औषधि कराट विष कृत्व कपुलेट क्रिप्ट गछती। स: पेरिस इत्यस्य सम्मुखी भवती य: जूलियत इत्यस्य: विष्ये प्रिजारुपेन् शोकं कर्तुम् आगत: अस्ति। रोमियो विध्वंसक: इति मत्वा परिरिस तस्य सम्मुखी भवती, तादानंत्रम युद्दे रोमियो पेरिस इत्यस्य वधाम करोती। अद्यापि जूलियट् मृता इति विश्वास कृत्व सः विष पिबति। ताताह जूलियट जागरण, रोमियो मृत: इति आविष्कार तस्य खड्गेन् आत्मनम चूरेन् मरायत्वा तस्य सहं मृत्युवे समितिः भवती। विवाद कुरवन्तः कुतुम्बः राजकुमारः: च समाधिष्ठले मिलित्वा त्रयः अपि मृतः प्रप्नुवन्ति। फ्रायर लॉरेन्स : 'स्टार-क्रॉस प्रेमिनाह' द्वयो: कथम कथ्यती, मर्क्युटियो शपातम कृतवन शपन पूर्णम करोती। बाल मृत्यु : कारण का परिवार : सामंजस्य प्रप्नुवन्ति , तेशन का हिंसक विवाद सहमति से समाप्त होता : भवन्ती। नाटकस्य समाप्तिः प्रेमिणां कृते राजकुमारस्य विलापेन भवति यत् 'कदापि अधिकं दुःखस्य कथा नासीत् / अस्मात् जूलियट् तस्याः रोमियो च।'

83045

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80%20%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80%20%E0%A4%9A%E0%A5%8C%E0%A4%A7%E0%A4%B0%E0%A5%80

जावाजी दादाजी चौधरी

जवाजी दादाजी चौधरी (Jawaji Dadaji Choudhari)(जन्म १८३९ – मृत्युः ५ एप्रिल १८९२), निर्वाणसागरस्य प्रमुखः मुद्रणयंत्रस्य स्वामी डाकटिकटनिर्माता च आसीत् । संस्कृतमुद्रणक्षेत्रे तस्य योगदानम् अतीव महत्त्वपूर्णं अपारं च अस्ति । तस्मिन् समये निर्वाणसागरस्य पुस्तकम् अर्थात् दोषरहितं मुद्रणं निर्णयस्य आधारः इति मन्यते स्म । अस्य कारणं जावाजी इत्यस्य निर्दोषं प्रकाशनस्य दृढनिश्चयः इति मन्यते । जीवनस्य विशेषताः जावाजी इत्यस्य पिता जावाजी ह्यन्चे पञ्जोबा तत्कालीनस्य ठाणेमण्डलस्य मुरबादतालुकस्य निवासी आसीत् । कृषिकार्यं कृत्वा जीवनयापनस्य अवसरः नासीत् इति कारणतः सः मुम्बईनगरस्य उमरखाडीनगरं प्रवासं कृत्वा जमीण्डरस्य कृते कार्यं कृतवान् । तत्रैव प्राथमिकशिक्षां कृतवान् । शिक्षां समाप्य अनेकेषु मुद्रणालयेषु मुद्रणविभागेषु च कार्यं कृतवान् ।इन्दुप्रकाशहया मुद्रणालयस्य स्थापना १८६२ तमे वर्षे अभवत् । तत्र टाइप फाउण्ड्री आरभ्य जावाजी इत्यादीनां तकनीकीजनानाम् आवश्यकतायाः कारणात् अटन्यी नेमान्यानगरम् आगतः । अस्मिन् स्थाने वर्षद्वयं यावत् कार्यं कृत्वा जावाजी अन्यस्मात् प्राच्यमुद्रणयंत्रस्य निर्माणस्य कार्यं स्वीकृतवान् । पश्चात् सः रानुजी, रावजी इत्यादिभिः सह सहकार्यं कृत्वा स्वतन्त्रम् उद्योगं प्रारभत । १८६९ तमे वर्षे जवाजी दादाजी हियानी इत्यनेन निर्वाणसागरमुद्रणालयस्य स्थापना कृता । क्रि.श १८६९-१८७०) निर्वाणसागरः चपखानयत वसाईस्य प्रख्यातः ज्योतिषी चिन्तामणि पुरुषोत्तमशास्त्री पुरन्दरे इत्यनेन सह मिलित्वा स्वस्य पञ्चाङ्गं प्रकाशितवान् । निर्वाणसागर मुद्रणालयेन मराठी-संस्कृतभाषासु धार्मिकसाहित्यं शुद्धसुन्दररूपेण प्रकाशयितुं उपक्रमः कृतः अस्ति। पुस्तकस्य पाठस्य अन्तिमरूपेण निर्धारणाय, सामग्रीयां टिप्पण्यानि योजयितुं च अनेके विद्वांसः नामाङ्किताः । डॉ. अन्ना मोरेश्वर कुन्ते, शंकर पांडुरंग पंडित, काशीनाथ पांडुरंग परब, नारायण विष्णु बापत, गोविन्द शंकर शास्त्री बापत, पांडी। दुर्गाप्रसाद, वासुदेवशास्त्री पंशीकर आदि। एते विद्वांसः मुख्यतया संस्कृतग्रन्थानां सम्पादने निरताः आसन् । पण्डित दुर्गाप्रसाद हयानी संस्कृतसाहित्यस्य प्रयत्नशीलः छात्रः आसीत् । चयनितसाहित्यस्य सम्पादनानन्तरं निर्वाणसागरः मासिकरूपेण ' काव्यमाला ' इति मासिकं 1886 जनवरीतः प्रारब्धवान् । अस्मात् मासिकात् प्रकाशितं साहित्यं ९५ पुस्तकमालायां प्रकाशितम् । जावाजी जनार्दनबालाजी मोदकस्य सम्पादकत्वे १८९० तमे वर्षे स्वस्य मराठीमासिकं ' कवितासंकलनम् ' इति प्रकाशनं प्रारभत । मोरोपन्त, वामन पंडित, मुक्तेश्वर, आनंदतनाय, अमृतराई ने अपनी कविताओं का प्रकाशन शुरू किया। काव्यसंग्रहस्य ३ मासाभ्यन्तरे जनार्धनबालाजी मोदकस्य निधनं जातम्, तदनन्तरं काव्यसंग्रहस्य सम्पादनपदं वामनदाजीं प्राप्तम् । नारायण चिन्तामण केलकर, बालकृष्ण अनंत भिडे, दामोदरपन्त अदिनी च पत्रिकायाः मरणोत्तर सम्पादकाः आसन् । १९०९ तमवर्षपर्यन्तं एतत् मासिकं प्रचलति स्म । सन्तपन्तवाङ्मयेन सह ऐतिहासिकव्यक्तिनां दुर्लभानि चित्राणि, चित्राणि, रेखाचित्राणि च केवलं मासिकरूपेण प्रकाश्यन्ते स्म । जावाजी दादाजी इत्यस्य निर्वाणसागरप्रेसः, टकसालपत्रः च देवनागरीलिप्यां मुद्रणस्य इतिहासे बहु योगदानं दत्तवन्तः । जावाजी अनेकेषां तालादस्तावेजानां संवीक्षणं कृत्वा अनेकेषां विद्वानानां सल्लाहेन केवलं दोषरहितप्रतियाः एव प्रकाशितवान् । मूलानि जावाजी जीवन के विशेषताएँ निर्वाण सागर विशेष प्रकाशन निर्वाण सागर प्रकाशन

83075

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A5%81%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%80%20%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%96%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9C%E0%A5%80

कन्याकुमारी मुखर्जी

कन्याकुमारी मुखर्जी एकः भारतीयः बङ्गला दूरदर्शन-चलच्चित्र-अभिनेत्री अस्ति । यः मुख्यतया बङ्गलादूरदर्शनधारावाहिकेषु चलच्चित्रेषु च कार्यं करोति । सन्दर्भाः जीवतव्यक्तयः

83099

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AD%E0%A5%82%E0%A4%A4%E0%A4%95%E0%A5%8B%E0%A4%B2%E0%A4%83

भूतकोलः

भूतकोल कर्णाटके भारतदेशस्य दक्षिणपश्चिमे कोणे स्थितं, विविधाः संस्कृतयः च विशिष्टाः परम्पराश्च विद्यन्ते। तासु एका परम्परा यात्रायाः एकत्वं च गुह्यमयं च अभिप्रेता यद्यपि, भूतकोलनामा, तत्र अपने महत्वस्य परिचयं करोति। एषा प्राचीनाः क्रियाः, रहस्यवादानि, धार्मिकानि क्रियाक्रमाणि यथार्थं आयोज्याणि भवन्ति, भारतीयानां पौराणिककथासहितानां एकीकृतसन्निधिः एव एकत्वमपि प्रदर्शयति। भूतकोलनामा, 'आत्मपूजा' इत्यस्मिन् विद्यते, विविधानि देवतानां पूजानि चरितानि च कर्तुं प्रवृत्तानि येन क्रियाक्रमेणैतत् कृतं भवति। यद्यपि सामान्यतः तुलुनाडुप्रदेशे प्रचलितं, दक्षिणकन्नडजिलाद्यवस्थितं, भूतकोलनामा आयोजनं, वनस्पतिप्राणिसंघातिकानां सहचराणां आत्माश्रयत्वप्रतीतेः च अद्वितीयत्वप्रतिष्ठायाः च सहजसम्बन्ध उपदिशति। भूतकोलनामायाः महत्वपूर्णं विशेषं तस्या धार्मिकसामर्थ्यस्य च और हिन्दूपौराणिककथासंयोगस्य च नामान्तरमेव अद्भुतं फलं दत्तं यत्र स्थानीयाः आत्माः सामान्यतोऽपि प्राकृतिकतत्वानि स्वीकृतवन्तः, वृक्षाः, जलधाराः, पर्वताः इत्यादयोऽपि आत्मधारयन्ति, जीवशक्तयो वृक्षेषु अवस्थिताः। यथा पैथागोरसंहितायां विकल्पिता तात्त्विकदृष्टिः, वे यहाँ निर्मिताः भवन्ति, परस्परसंबन्धं उत्पादयन्ति यत् जीवितप्राणिभिः जलप्रयोगशक्तयः तथा। इस योजनायाः अद्वितीयत्वं विशिष्टचिह्नं सम्मिलितं भवति, जिससे विविध आध्यात्मिकपरंपरासमन्वयः प्रदर्शितः। भूतकोलनामायाः आयोजनं एक प्राचीनमानवदृश्यं सूचितं यत्र जटिलाः धार्मिकआयोजनः, प्राणिसजीवकप्राणायमनं च मोहकं प्रदर्शनीयं च समग्रं भवति। यत्र विशिष्टधार्मिकताः स्थलाः निर्धारिताः भवन्ति, 'पेरजे' या 'गुरिकर' इत्यस्मिन् विद्यमानः पात्रः आयोजनमार्गं प्रदर्शयति। ते धार्मिकपाठानि तथा आयोजनक्रियासु विशेषतः निपुणा भवन्ति, प्राणिसजीवकप्राणायमनं योजनमार्गे प्रयत्नः कुर्वन्ति। भूतकोलनामायाः मूलभागमेव आवाहनं भवति, देवताः और पौराणिकपात्राः उत्तेजयितुं प्रारंभयन्ति। इस द्वारा विशिष्टानि यात्रास्थलानि आवश्यकता यात्रायाः अनुभवायाः च सम्बन्धः प्रतिस्थाप्य भवन्ति। 'पेरजे' या 'गुरिकर' इत्यन्विता आधिकारिकपात्राः आयोजनप्रमुखा भवन्ति, प्राणान्तरधारणकर्तारः भवन्ति। नेमानां परिवर्तनेन यद्यपि यथायोग्यं निष्कर्षणं स्यात्, तथापि निम्नलिखितवर्णनं केवलं किञ्चित्कालिकः आदर्शिक-प्रकारः अस्ति। यज्ञसमारंभः भूतस्य सामग्र्याः शृङ्गे निवेद्य आयोज्यं क्रियालयं भवति, यस्य द्वारा उत्सवस्य आयोजनस्य स्थलमाभूत्। ताः अल्पार्जनाः वा एके या राजन्दैवस्य चिह्नं अस्ति, अल्पार्जनाः वा अध्यक्षदैवस्य। नलिकेति, परवेति अथवा पम्बदयः मध्यमः भूतस्य अभिमानः स्पष्ट्वाद्यति, भूतस्य वा पाड्डनस्य पाठेन। ततश्च , मध्यमः रूपम् आदितः आच्छादयन् अपि वा वस्त्रम् परिधाय, यत्नेन विविधानि आभूषणानि ग्रामस्थलसंचितानि परिदातवान्, तान् आलयभण्डसंचयात् प्राप्य। तस्याग्रणीषु आगमने अभिमानिनः परिचायकः (पात्री) अयं आत्मनं चाक्षुष्कम्, घण्टाम् अपि च यान्ति, अन्येषु आवश्यकेषु सामग्र्येषु सहितः, एको वा अथवा एकः ब्रह्माणो दत्त्वा। मध्यमस्य नृत्यस्य प्रारम्भे भूतः तस्य शरीरं प्रविष्टः। द्वयोरपि पात्री सदा मध्यमस्य सह घण्टावितिः कृता। तथा, आत्मनो अत्र प्रवेशः नियतम् अस्ति। मध्यमस्य नृत्यस्य आग्रे शक्तिः अधिका भवति, यः अभिमानः सञ्चार्यते। तान् वहत्यन्योन्या पात्री द्वन्द्वे सदा सहितः। अतः एषः भूतः एतस्मिन् लोके प्रविष्टः न अनुमोद्यते। अधिकं शक्तिं गत्वा मध्यमः नृत्यति। तद्यत्नम् आच्छादनाय व्यवह्रियते। जज्मानः (प्राणदाता) अबलिः यः भूतस्य आवगमने तस्य प्रातिष्ठायां विशिष्टया सहाय्यः उपहतः, ददाति अयम् आत्मनम्, अयं घण्टाम् अपि च अन्यः उपकरोति, एतेन एव या अन्या सामग्र्या आत्मनं दत्तवन्तो भवन्ति, अन्या वा समागताः सामग्र्याः जज्मानाय। असौ मध्यमः नृत्यति, तत्र भूतः तस्य शरीरं प्रविष्टः। विजयाय प्रविष्टः भूतः स्थलम् आपन्नः, सहायकः सहितः। ततः आग्रे आसन्नः दूतः, पाडयोः पक्षौ परितिष्ठति, परयोः चोदकं बहु संख्यया ददाति। मध्यमस्य नृत्यस्य आरम्भे ताः शक्तयः सञ्चार्यते। एवं आगमने अन्ते, ग्राम्याः भूताय आशीर्वादाय अथवा विवादान् समाधातुं ग्राम्याः प्राप्तिकामाः उपयामन्ति। न्यायसभो उपक्रमति परिपक्वयाः यत्र आदिक्रियाः समाप्ताः भवन्ति। प्रतिस्पन्दनानि चिन्ताः वा न्यायाः मुखेन वक्तव्याः भवन्ति। भूतः प्रायः प्राप्तिकृद् एव वक्तव्यः। प्राप्त्युपस्थितौ, तस्य प्राप्त्युपस्थितौ, यदि उभावपि प्राप्ताविष्टौ, भूतस्य अभिप्रायं श्रुत्वा न्यायः प्रवदति। भूतस्य न्यायं सामान्यसिद्धिषास्त्रे अध्याप्य भविष्यति। "स विमुखस्तु, परो मुखवान् न भवति"। ग्रामकुलपतिसहितानां तथा अन्यानां विचाराणि भूतः अधिकया सह आश्रययति, न्यायस्य आशयः तु भूतस्य। यदि कश्चिद्ग्रामकुलपतिः यः च कुलपरिषत्तमः च सह भूताय अभिप्रायम् आकाङ्क्षति, भूतः प्रधानं न्यायं प्रवदति। कश्चन संघातिकः वा यत्र प्रमुखजनाः सहिताः आयाति, भूतस्य आदिमत् प्रायः सदयः सह आयातिकः वक्तव्याः भवन्ति। अन्यत्र अत्युग्रस्वरस्य द्वन्द्वे च चान्यत्र अर्कफूलसङ्ख्याया च यागेन न्यायं प्रवदति भूतः। विशेषकष्टेषु, भूतस्य पर्वतेन वा अद्य प्रवर्तनीयं भविष्यति। किञ्चित्कालिकः च विवादः पृथिव्यां संबन्धितः, कुलपरिषत्तमः, कुलयुद्धे अथवा आदराद्याः संघातिकः, धनचोर्ये, ऋणे, अधिग्रहणे, सन्धिक्षेपे च। चोरस्य अवगतस्य, भूतः किं चाश्रयम् आग्रह्य, तस्य प्रवेशं प्रार्थयति। कदाचित् चोरः चोरितजन्यसामग्रिया अद्य न्यायान्तरे भूताय प्राणदात्रे नैव सद्यः पाकः प्रयच्छति, यद्यपि चोरः सामग्र्याया अद्य अद्य अनुप्राप्ततमं मूल्यं भूताय ददाति। अग्रियस्य दण्डं भुङ्क्तव्यम्, चोरः प्रदत्तवर्गीकृतं सद्यो चोरितान्तराय सद्यः चोरः प्रदत्तवर्गीकृतं सद्यो चोरितान्तराय सद्यः दण्डं दत्त्वा। यदि भूतस्य चित्तविनिग्रहोऽस्ति, दण्डदर्शने पारित्रायितुं आह्वानं करोति। भूतकोलनामायाः आयोजनमूलमपि आवाहनं, देवताः और पौराणिकपात्राः उत्तेजयितुं क्रियाक्रमं कुर्वन्ति। इसके द्वारा आत्मसंवादना तथा ध्यानयोगः संभाव्यते, जिससे आयातितसमर्थिताः शक्तयः प्रकटाः होति। भूतकोलनामायाः आयोजनं प्रत्येकस्य प्रतिष्ठितस्य आध्यात्मिकप्रतिष्ठानस्य प्रतिष्ठानं प्रदर्शयति। तत्र विविधप्रकाराः क्रियाकर्तारः अधिकारिकवेशेन 'पेरजे' या 'गुरिकर' नाम्ना विख्याताः भवन्ति, आयोजनं प्रमुखं संचालयन्ति। भूतकोलनामायाः आयोजनं प्रत्येकस्य प्रतिष्ठितस्य धार्मिकप्रतिष्ठानस्य विविधप्रकाराः प्रतिस्पर्धा च महत्त्वं प्रदर्शयति। यह सिर्फ सांस्कृतिकसन्निधिं सुरक्षितं रखने के नहीं, बल्कि उसके अनूठापनं को प्रोत्साहित करने में भी मदद करता है, जो भारतीय संस्कृति में अदृश्य है। सन्दर्भाः https://www.sahapedia.org/dance-spirits-bhuta-kola-dakshin-kannada https://trekkerpedia.com/travel/india/bhoota-kola-tulunadu-history-culture-myth-science-behind-spirit-worship/

83109

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%95%20%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B0%20%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0

चिक्क विर राजेन्द्र

चिक विर राजेन्द्र वा चिक्क वीर राजेन्द्र (कन्नड : , cika/cikka vīrarājendra), दक्षिण भारतस्य कोडगु राज्यस्य अन्तिमः शासकः आसीत् । तस्य तथ्यः नामः विरा राजेन्द्रम् इति, किन्तु तस्य मातुलस्य नामस्य समानत्वात् तस्य नाम्नि चिक्का (कन्नडः कोडवः च भाषयोः कनिष्टतः इत्यर्थः) इति उपसर्गः भेदार्थम् योज्यते। सः द्वितीय लिङ्ग राजेन्द्रस्य पुत्रः। राज्यसंयोजनम् क्रिस्त १८३४ संवत्सरे एप्रिल मासस्य चतुर्विंश्यां आङ्ग्लैः स राज्यात् उत्पाटितः विवासितः च; राज्यः आङ्ग्ल-शसित भरतस्य अधिकारत्वम् एकं अभवत् । सः वाराणस्यां केचन वर्षाणि व्यययित्वा गौरम्मा इति तस्य प्रिय पुत्र्या सह तस्य राज्यस्य प्रतिष्ठापन-याचनार्थं आङ्ग्ल देशं गतवान्। लण्डन् स राजा चतुर्दशवर्षपर्यन्तं यावत् वाराणस्यां १२,००० पाउण्ड् वेतनेन निवसितवन् । मुद्दम्म मुस्सामत (गंगा महारानी) इति तस्य प्रथमा पुत्री १८५० संवत्सरे डिसेम्बरमासे वाराणस्यां विवाहं कृत्वा जङ्ग् बहादुर् राणा इत्यस्य तृतीया पत्नी अभवत् । सः मेजर ड्रमण्ड् द्वयोः पत्न्या स्वपुत्र्या च सह यूक्सिन् इति समुद्रकटके आङ्ग्लदेशस्य साउत्हेम्प्टन्-नगरं १८५२ संवत्सरे मे-मासस्य द्वादश्याम् अभिगमितवान्। रात्रीं राड्लि-होटेल्-नगरं नाम्ना वसतिगृहे य्वतीत्व परदिने रेलयानेन लण्डन्-नगरं गतवन्तः ते। राजा स्वजातिं त्यक्तवान्, तस्य षट् सेवकाः शाकाहारिणः ते मद्यं न पिबन्ति ते वसतिगृहस्य पृष्ठतः बहौ पाकं कुर्वन्ति स्म, वसतिगृहान्तरे उपकक्षेषु वा फलकेषु अधः वा सुप्तवन्तः च इति एकस्मिन् स्थानीवृत्तपत्रे उल्लेखितम् । लण्डन्-नगरं आगम्य अनेकानि याचनाम् अकरोत् सः । १८५३ संवत्सरे नवम्बर्-मासस्य अष्टादश्यां लण्डन्-स्टेन्डर्ड् इति वृत्तपत्रे एकं पत्रं प्रकाशितम् यत्र सः स्वस्य स्थितिं वर्णितवान् । सः दर्शितवान् यत् तस्य मातुलः जनरल् एबरक्रॉम्बी इत्यस्य बम्बई-सेनायाः च कोडगु राज्यात गत्वा कॉर्नवालिस सह सम्मिलितुं १७९९ संवत्सरे साहाय्यं कुर्वन् ईस्ट् इण्डिया-कम्पनी श्रेणीं टिपू-सुल्तान् अस्य विरुद्धं अभियाने साहाय्यं कृतवान् च। सः स्वस्य देवरः चेन् बसवा अस्य विषये अपि लिखितवान् यः १८३० संवत्सरे कुटुम्बस्य विरुद्धं मैसूरुनगरं गतः । ततः चिक्क राजेन्द्रः आङ्ग्लानां चेन् बसवा अस्य समर्पयितुम् अनुरोधं अकरोत्, यः मैसूरुनगरं पलायनस्य क्रमे केषाञ्चन अधिकारिणां अपि निहतः। चेन् बसवा ईस्ट् इण्डिया कम्पनी श्रेण्याः शरणार्थी तस्य समर्पणं कर्तुं न शक्यते च इति प्रतिवत्कः । किञ्चित्कालानन्तरं मलयदेशात् मैसूरुं प्रति गच्छन् ईस्ट् इण्डिया कम्पनी श्रेण्याः दूतः चिक्क राजेन्द्रेण निरुद्धः । यदा सः न मोचितः तदा कम्पनी बलात् तस्य सदनम् आक्रान्तः (स्वस्य १६०,००० पाउण्ड् तुल्यमूल्यानि वस्तुनि अपहृतः) । सः वाराणस्यां १४ वर्षाणि कालाणि यावत् निबन्धितः, तस्मै १८०,००० पाउण्ड् प्रतिकरनीयं इति अभियुक्तः । सः एवं प्रतिवादं कृतवान्- । तस्य स्वास्थ्यं निकृष्टमभवत्, ततः १८५९ संवत्सरे सेप्टेम्बर्-मासस्य र्विंश्यां स्वस्य निवासस्थाने (२०, क्लिफ्टन् विलास्, वारविक् रोड्, मैडा हिल् वेस्ट् इत्यत्र) मृतः । तस्य शवः केन्सल् ग्रीन श्मशाने निखातः । साहित्ये, माध्यमे च प्रसिद्धः कन्नडसाहित्यकारः ज्ञानपीठपुरस्कारप्राप्तः मस्ति वेङ्कटेश अय्यङ्गर्, तस्य राज्ञः जीवनकालस्य आधारेण चिकविर राजेन्द्र इति समीक्षकैः प्रशंसितं पुस्तकं लिखितवान् । विषयस्य सन्तुलितनिबन्धनेन अयं पुस्तकः बहुधा प्रसिद्धः अस्ति; न तु नायकस्य कथितानां दुष्कृतीनां समावेशयति, न च आङ्ग्लविरुद्धं खण्डरूपेण उद्भवति । पुस्तकं स्वस्य परिवेशस्य संस्कृतिभिः, लोकाचारैः च पूरितः, १९ शताब्द्याः कोडगुः प्रान्तस्य वस्तुतः। राज्ञः एकः एव विश्वासपात्रः आसीत् – तस्य बाल्यकालस्य मित्रं ['कुन्ट' पङ्गुः इति] बसव इति उपन्यासे अय्यङ्गर चिक्क विर राजजेन्द्रस्य चित्रणं करोति । एकस्मिन् प्रसङ्गे राजा स्वभगिन्याः शिशुबालकं (भगिन्याः देवम्मजी अस्याः, तस्य देवरः चेन्ना बसव अस्य च पुत्रं) क्रोधेन मारितवान् इति चित्रितः अस्ति । स्वशासनस्य समर्थनं तीव्रगत्या न्यूनीभवति इति कारणेन चिक्का विराराजजेन्द्रः आङ्ग्ल राजेन सह सर्वाधिकसङ्घर्षः कर्तुं कल्पयति, नल्क्नाड् सदने आश्रयं अन्वेषयति । राजा बसवं राजद्रोहस्य आरोपेण हन्ति (वास्तविकतायां कुन्त बसव कालान्तरे यदा आङ्ग्लाः कोडगु प्रान्ते प्रविशन्ति तदा सः अज्ञातैः जनाभिः मृतः) । चिक्क विर राजजेन्द्रः आङ्ग्लानाम् आक्रमणस्य प्रतिरोधं कर्तुं असमर्थः तथा च आक्रमणं अनन्तरम्‌ १८३४ संवत्सरे निर्वासनं प्रेषितः । अय्यङ्गार १९८३ संवत्सरे भारतस्य साहित्यि ज्ञानपीठपुरस्कारं सम्पादितवान्। अस्य कन्नड-उपन्यासस्य आधारेण निर्मितः दूरदर्शन-प्रदर्शनः अन्तिमराजु इति , भारतस्य राज्य सञ्चालित-दूरदर्शन-जालं, दूरदर्शनेन १९९२ संवत्सरे प्रसारितः भवितुम् प्रस्तुतं आसीत् । किन्तु अस्य राज्ञः "पिशाचावतारः" इति चित्रणं कृतं अस्ति इति  वीरशैवसमुदायस्य कोडवानां च विरोधैः जालपुटेन एषः धारावाहि उच्छिन्नः। मुद्राङ्कनादि कन्नडसाहित्यम्

83112

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%AD%E0%A4%BF

सुरभि

Articles having same image on Wikidata and Wikipedia कामधेनु (संस्कृत: कामधेनु, [kaːmɐˈdʱeːnʊ], कामधेनु), सुरभि (सुरभि, सुरभि, सुरभि वा वीभी, सुरभि) इति अपि प्रसिद्धः, हिन्दुधर्मे सर्वगोमातृत्वेन वर्णितः दिव्यगोदेवः । सा चमत्कारिकः प्रचुरगौः स्वामिनः यत् इच्छति तत् प्रयच्छति, प्रायः अन्यपशुमातृत्वेन चित्रिता च अस्ति । प्रतिमालेखनेषु सा सामान्यतया स्त्रीशिरःस्तनयुक्ता श्वेतगवः, पक्षिपक्षः, मटरपक्षिपुच्छः वा शरीरान्तर्गतविविधदेवतायुक्ता श्वेतगो इव वा चित्रिता भवति कामधेनुः स्वतन्त्रतया देवीरूपेण न पूज्यते। अपितु तस्याः पार्थिवमूर्तयः इति गवाणां हिन्दुपूजनेन सा सम्मानिता भवति । हिन्दुशास्त्रेषु कामधेनुजन्मस्य विविधाः विवरणाः प्राप्यन्ते । ब्रह्माण्डोदधिमथनात् निर्गता इति केचित् कथयन्ति, अन्ये तु तां प्रजापतिदक्षस्य कन्या इति, काश्यपऋषिपत्नी इति च वर्णयन्ति । अन्येषु शास्त्रेषु कामधेनुः जमदग्नेः वशिष्ठस्य वा (प्राचीनऋषिद्वयस्य) स्वामित्वे आसीत्, ये राजानः तां ऋषितः हर्तुं प्रयतन्ते स्म, ते अन्ते स्वकर्मणां घोरं परिणामं प्राप्नुवन्ति इति कथ्यते कामधेनुः स्वस्य ऋषि-गुरु-हविदासु उपयोक्तुं दुग्धं, दुग्ध-उत्पादं च प्रदातुं महत्त्वपूर्णां भूमिकां निर्वहति; सा च तस्य रक्षणार्थं उग्रयोद्धान् उत्पादयितुं समर्था अस्ति। ऋषि-आश्रम-वासस्य अतिरिक्तं गोलोक-गो-क्षेत्रे - पाताल-पाताल-स्थले च निवसति इति अपि वर्णिता अस्ति । व्युत्पत्ति विज्ञान कामधेनुः प्रायः सुरभिः अथवा शूर्भी इति सम्यक् नाम्ना सम्बोधितः भवति, यत् साधारणगोः पर्यायरूपेण अपि प्रयुज्यते । प्राध्यापकः जैकोबी सुरभिनाम—"सुगन्धितः"—गोनां विचित्रगन्धात् उत्पन्नः इति मन्यते । Monier Williams Sanskrit–English Dictionary (1899) इत्यस्य अनुसारं सुरभि इत्यस्य अर्थः सुगन्धितः, आकर्षकः, प्रियः, तथैव गोः पृथिवी च इति । विशेषतया दिव्यगो कामधेनुः, पशुमाता, या अपि कदाचित् मातृका ("माता") देवी इति अपि वर्णिता भवति कामधेनुस्य अन्ये सम्यग्नामानि सन्ति- सबल ("बिन्दुयुक्तः") कपिलः ("रक्तः") च । "कामधेनुः" (कामधेनु), "कामदुः" (कामदुः) "कामदुहः" (कामदुहा) इति उपनामानां अक्षरशः "यस्मात् सर्वं इष्टं आकृष्यते"—"प्रचुरगवः" इति गोः अर्थः महाभारते देवीभागवतपुराणे भीष्मजन्मप्रसङ्गे गो नन्दिनी कामधेनु इति उपनाम दत्ता । अन्येषु प्रसङ्गेषु नन्दिनी सुरभि-कामधेनुस्य गो-कन्या इति वर्णिता । विद्वान् वेत्तम मणिः नन्दिनीं सुरभिं च कामधेनुस्य पर्यायौ मन्यते । प्रतिमालेखन प्रतीकात्मकता च इन्डोलॉजिस्ट् मेडलिन बियार्डेउ इत्यस्याः मते कामधेनुः अथवा कामदुः इति पवित्रगोः सामान्यनाम अस्ति, या हिन्दुधर्मे सर्वा समृद्धेः स्रोतः इति गण्यते कामधेनुः देव्यस्य (हिन्दुदिव्यमातुः) रूपं गण्यते, उर्वरपृथिवीमातुः (पृथ्वी) इत्यनेन सह निकटसम्बन्धः अस्ति, या प्रायः संस्कृते गोरूपेण वर्णिता अस्ति । पवित्रगो "शुद्धतां अकामुकप्रजननं च, ... यज्ञं मातृत्वं च, [तथा] मानवजीवनस्य पोषणं" इति सूचयति । फ्रेडरिक एम. स्मिथः कामधेनुं "भारतीयकलायां लोकप्रियं स्थायिप्रतिमा" इति वर्णयति । सर्वे देवाः कामधेनुस्य शरीरे निवसन्ति इति मन्यते—सामान्यगोः। तस्याः चत्वारः पादाः शास्त्रवेदाः; तस्याः शृङ्गाणि त्रिदेवाः ब्रह्म (अग्रभागः), विष्णुः (मध्यः) शिवः (आधारः) च सन्ति; तस्याः नेत्रे सूर्यचन्द्रदेवाः स्कन्धाः अग्निदेवः वायुः वायुः च तस्याः पादौ हिमालयः। कामधेनुः प्रायः पोस्टरकलायां अस्मिन् रूपेण चित्रितः भवति । कामधेनुस्य अन्यत् प्रतिनिधित्वं तां श्वेतस्य ज़ेबूगवस्य शरीरं, मुकुटयुक्तस्य स्त्रियाः शिरः, रङ्गिणः गरुडपक्षाः, मयूरपुच्छं च दर्शयति फिलाडेल्फिया-कला-सङ्ग्रहालयस्य अनुसारं इस्लामिक-बुराक्-इत्यस्य प्रतिमालेखनेन एतत् रूपं प्रभावितम् अस्ति, यस्य चित्रणं अश्वशरीरेण, पक्षैः, स्त्रियाः मुखेन च कृतम् अस्ति समकालीन-पोस्टर्-कलायां अपि कामधेनु-रूपे चित्रं दृश्यते । कामधेनुपरिचयः गोः प्रायः दत्तात्रेयदेवेन सह चित्रितः भवति । देवतायाः प्रतिमालेखनस्य सम्बन्धे सा सहचरकुक्कुरैः सह विपरीतरूपेण देवस्य ब्राह्मणपक्षं वैष्णवसम्बन्धं च सूचयति-अब्राह्मणपक्षस्य प्रतीकम्। सा प्रतिमायां पञ्चभूतस्य (पञ्चशास्त्रीयतत्त्वानां) प्रतीकमपि अस्ति । दत्तात्रेयः कदाचित् एकेन हस्ते दिव्यं गां धारयन् चित्रितः अस्ति । जन्म सन्तानं च महाभारते (आदिपर्वपुस्तके) अमृतं (अम्ब्रोसिया, जीवनस्य अमृतम्) प्राप्तुं देवदानवैः ब्रह्माण्डसागरस्य (समुद्रमन्थनस्य) मथनात् कामधेनु-सुरभिः उत्थितः इति अभिलेखः अस्ति । तथा च सा ब्रह्माण्डक्षीराब्धिमथनसमये सृष्टा ततः सप्तमहाद्रष्टाभ्यां सप्तर्षिभ्यः दत्ता देवदानवसन्ततिः स्मृता। सा प्रजापतिदेव ब्रह्मणा आज्ञापिता यत्स क्षीरं दातुं, तत् घृतं च ("स्पष्टं घृतं") संस्कारात्मकाग्नियज्ञार्थं प्रदातुम्। महाकाव्यस्य अनुशासनपर्वपुस्तके कथ्यते यत् समुद्रमन्थनात् उत्पन्नं अमृतं पिबन् सुरभिः "प्रजापतिः" (प्रजापतिः) दक्षस्य बेल्चतः जातः। ततः परं सुरभिः कपिला गावः इति अनेकानि सुवर्णगवः जनमानाः , ये जगतः मातरः इति उच्यन्ते स्म । सतपथब्राह्मणमपि तथैव कथां कथयति- प्रजापतिः स्वस्य निःश्वासात् सुरभिं सृष्टवान्। महाभारतस्य उद्योगपर्वपुस्तके कथ्यते यत् प्रजापतिदेव ब्रह्मा अमृतम् एतावत् पिबति स्म यत् तस्य किञ्चित् वमनं कृतवान्, यस्मात् सुरभिः उद्भूतः। रामायणस्य अनुसारं सुरभिः कश्यपस्य ऋषिस्य तस्य पत्नी क्रोधवशस्य च दक्षस्य कन्या अस्ति । तस्याः कन्याः रोहिणी, गन्धर्वी च क्रमशः पशूनां, अश्वानाम् च मातरौ स्तः । तथापि सुरभिरेव ग्रन्थे सर्वगोमातृत्वेन परिकीर्तिता । तथापि विष्णुपुराणभगवतापुराणादिपुराणेषु सुरभिः दक्षस्य कश्यपपत्न्या तथा गोमहिषाणां माता इति वर्णिता अस्ति । मत्स्यपुराणे सुरभिस्य द्वौ परस्परविरोधौ वर्णनौ टिप्पणीकृतौ। एकस्मिन् अध्याये सुरभिर्ब्रह्मपत्नी इति वर्णितं तयोः संयोगेन योगीश्वरी गोः उत्पन्नः, ततः सा गोचतुष्पदमाता इति वर्णिता अस्ति। अन्यस्मिन् प्रसङ्गे काश्यपपत्न्या दक्षपुत्री गोमाता इति वर्णिता । महाभारतस्य परिशिष्टं हरिवंशे सुरभिं अमृतस्य (अम्ब्रोसिया), ब्राह्मणानां, गोनां, रुद्राणां च माता इति कथयति । हिन्दुदेव्यः

83123

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A4%E0%A5%87%E0%A4%AF%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE

तेय्यम

तेय्यम् इति उत्तरकेरलदेशे कर्नाटकस्य केषुचित् भागेषु च प्रचलिताः हिन्दुसंस्काराः सन्ति । तेय्यम् इति अपि ज्ञायते । तेय्यम् मलबारस्य मन्दिरैः पवित्रवृक्षैः च सम्बद्धाः परम्पराः, संस्काराः, रीतिरिवाजाः च सन्ति । अस्य प्रदेशस्य जनाः तेय्यम् एव देवस्य मार्गं मन्यन्ते, ते च तेय्यम् इत्यस्मात् आशीर्वादं याचन्ते । कासरगोड् तथा कन्नूरमण्डलेषु एषा संस्कारकला मुख्यतया थिय्यार, नम्बियार, वनियर, मनियानी समुदायस्य कवूस् (मन्दिरेषु) अथवा पैतृकगृहेषु क्रियते तेय्यम् सामान्यतया पुलयार्, वन्नान्, मलयन, अन्हूट्टन्, मुनूट्टन्, माविलन, कोप्पलान्, वेलन, चिंगथन, कलानाडी, परवन, नालिकेयावर इत्यादीनां जाति-जनजातीनां जनानां कृते भवति तेषु कलानाडीजनाः केवलं वायनाडमण्डले एव प्रदर्शनं कुर्वन्ति, परावः, पम्पथा, नालिकेयावरः केरलस्य उत्तरदिशि उडुपी, कृष्णपुरम् इत्यादिषु स्थानेषु प्रदर्शनं कुर्वन्ति तत्र प्रायः ४५६ प्रकाराः तेय्यम् इति दस्तावेजिताः सन्ति । तेय्यम् मुख्यतया पुरुषैः क्रियते, देवाकूथु थेय्यं विहाय ; देवकोथुः एकमात्रः तेय्यम् संस्कारः स्त्रियः क्रियते। देवकूथुः केवलं थेक्कुम्बादकुलोममन्दिरे एव क्रियते । तेय्यम् इत्यस्य ४५० तः अधिकाः विविधताः सन्ति, प्रत्येकस्य स्वकीया अद्वितीयशैली, सङ्गीतं, नृत्यनिर्देशनं च अस्ति । केचन अधिकप्रसिद्धाः तेय्यम् विष्णुमूर्ति, गुलिकान्, कुट्टिचाथन् च सन्ति । हिन्दुकथानां अनुसारं भगवान् विष्णुस्य षष्ठः अवतारः परशुरामः उत्तरकेरलस्य विशेषतः मालाबारप्रदेशस्य जनानां कृते तेय्यम् अयच्छत् । द्वौ दिवसौ यावत् भवति तेय्यम्-उत्सवः प्रतिवर्षं मे-मासे डिसेम्बर-मासे वा भवति । सम्पूर्णे उत्तरकेरलस्य १२०० तः अधिकेषु मन्दिरेषु अयं उत्सवः आचर्यते । अधिकांशसमुदायस्य, गृहेषु, ग्रामेषु च स्वकीयाः देवताः सन्ति, तदनुसारं ते तेय्यम् आचरन्ति । केरलदेशे थेयम् मुख्यतया उत्तरमालाबारक्षेत्रे (वर्तमानस्य कासरगोड्, कन्नूर्मण्डलानि, वायनाडस्य मनन्थवाडी तालुक् तथा कोझिकोडस्य वडाकारः कोयिलण्डी तालुकाः च सन्ति) क्रियते समीपस्थस्य कर्नाटकस्य तुलुनाडुप्रदेशे भूतकोला इति नाम्ना प्रसिद्धे अपि एतादृशी प्रथा अनुसृता अस्ति | तेय्यम्-ऋतुः मलयालम-मासस्य थुलाम- मासस्य दशमदिनात् आरभ्य (प्रायः अक्टोबर्-मासे पतति, तथा च पथथम्-उदयम् इति नाम्ना प्रसिद्धः) एडव-मासस्य मध्यभागपर्यन्तं सप्तमासान् यावत् (सामान्यतया मे-मासस्य अन्ते जून-मासस्य परितः) भवति ऋतुस्य अन्तिमः कलियाट्टमः मदयी कावुः कालरिवाथुक्कलभागवतीमन्दिरः च भवति, एतौ द्वौ अपि कोलाथिरीराजपरिवारस्य पारिवारिकतीर्थौ स्तः इतिहास तेय्यम् इत्यस्य इतिहासः दीर्घः अस्ति । "अत्र कोऽपि संदेहः न भवितुम् अर्हति", ब्रिजेट् रेमण्ड् अल्चिन् च वदन्ति, "अस्य आधुनिकस्य लोकधर्मस्य अतीव विशालः भागः अत्यन्तं प्राचीनः अस्ति तथा च एतादृशाः लक्षणाः सन्ति ये नवपाषाणकालस्य, चाल्कोलिथिककालीननिवासस्य अभिव्यक्तिस्य च प्रारम्भिककालेषु उत्पन्नाः आसन् वेट्टक्कोरुमकन, काथिवनूर वीरन, विष्णुमूर्ति थेयम्, मुचिलोत् भगवती, श्री मुथप्पन् च इत्यादयः प्रायः ४०० प्रकाराः तेय्यम् सन्ति । तेय्यम् इति शब्दः दैवम् ( ईश्वरः ) इत्यस्मात् आगतः । इत्यस्य उत्पत्तिः पूर्वजपूजाजा भवितुं शक्नोति . केरलस्य जातिव्यवस्थायाः निम्नजातीयानां जनानां कृते तेय्यमदेवतानां विशालः बहुभागः उत्पन्नः इति अवलोकितम् अस्ति ।पूर्वजपूजासंस्कारः पश्चात् विस्तृतनृत्यसंस्काररूपेण विकसितः यः अद्यत्वे दृश्यते । यद्यपि तेय्यम् इत्यस्य प्रारम्भिकाः उल्लेखाः वेरियत्तम् इति संस्कारवत् संगमसाहित्ये प्राप्यन्ते यस्मिन् एकस्य संस्कारस्य विषये उल्लेखः भवति यस्मिन् एकः आत्मा माध्यमः कस्यचित् देवतायाः वा कस्यचित् आत्मायाः आधिपत्यं प्राप्य भविष्यस्य पूर्वानुमानं करोति स्म, अतः तेय्यम् इत्यस्य उत्पत्तिः वेरियात्तमतः अभवत्, पश्चात् विस्तृतसंस्काररूपेण विकसितः स्यात् नृत्यं। अतः केरालोलपाठी नाम्ना ग्रन्थे भगवान् परशुरामेन नूतने देशे थेयम्, थिय्या, कलियत्तम् इत्यादीनि परम्पराः अनुमोदिताः इति उल्लेखः अस्ति । तथा च इब्न बट्टुता नामकः मुस्लिमविद्वान् स्वस्य रिहला इति पुस्तके तेय्यम् इव संस्कारस्य उल्लेखं करोति | उपपंथानां वर्गीकरणम् के.के.एन.कुरूपस्य [K. K. N. Kurup] मते आदिम-आदिवासी-धार्मिक-पूजायाः सर्वेषां प्रमुखलक्षणैः थेयम्-प्रवाहस्य विस्तारः कृतः इति वक्तुं शक्यते, यत्र " इस्लामस्य अनुयायिनः अपि तस्य कार्यात्मकपक्षे पंथेन सह सम्बद्धाः सन्ति" निर्मिताः च आसन् कोटिजनानाम् गहनमूलः लोकधर्मः । यथा, भगवती, मातृदेवीनां थेय्याम् इत्यत्र महत्त्वपूर्णं स्थानं आसीत्, अद्यापि अस्ति च । तदतिरिक्तं आत्मापूजा, पूर्वजपूजना, वीरपूजा, मसठीपूजा, वृक्षार्चना, पशुपूजना, नागपूजा, रोगदेवतानां पूजा, ग्रामदेवतापूजा इत्यादयः आचरणाः । थेयमस्य मुख्यधारायां समाविष्टाः सन्ति। एतैः सह देवदेवैः सह असंख्य लोकदेवदेवताः विद्यन्ते । एतेषु अधिकांशः देवी भगवती इति नाम्ना प्रसिद्धाः सन्ति | मुख्यधारायां हिन्दुधर्मस्य विभिन्नाः शाखाः यथा शक्तिधर्मः, वैष्णवधर्मः, शैवधर्मः च अधुना थेय्याम् आधिपत्यं धारयन्ति । तथापि प्रायश्चित्तादिसंस्काररूपाः अतीव प्राचीनपरम्परायाः निरन्तरताः सन्ति । अनेकेषु पंथकेन्द्रेषु रक्तार्पणं दृश्यते, यत् बौद्धधर्मेषु जैनधर्मेषु च निषिद्धम् अस्ति . एतादृशेषु केन्द्रेषु रक्तार्पणार्थं, वडक्कनवथिल् इति नाम्ना प्रसिद्धस्य पारम्परिकस्य कलामस्य (अस्य यज्ञप्रसङ्गस्य कृते निर्मितस्य वर्गस्य) निर्माणार्थं च तीर्थस्य परिसरात् बहिः पृथक् पृथक् स्थानानि चयनं भवति कुक्कुटChicken -यज्ञेन प्रायश्चित्तं थेयम् देवताः तादृशेषु तीर्थेषु न प्रविशन्ति। रक्तबलिदानविषये अयं धार्मिकः मुर्गयुद्धः, यस्मिन् मुर्गयुद्धं Cockfightरक्तबलिदानरूपेण अपि अन्तर्भवति, "'अल्प'-'महान'-संस्कृतीनां सांस्कृतिकसंश्लेषणस्य" प्रमुखं उदाहरणम् अस्ति केरलदेशे वैष्णवधर्मस्य आन्दोलनस्य विलम्बेन पुनरुत्थानस्य कारणात् थेयम् इत्यत्र तस्य गहनः प्रभावः नास्ति । अस्मिन् वर्गे कतिचन देवताः एव उपलभ्यन्ते । वैष्णवधर्मस्य द्वे प्रमुखे थेयम् देवता विष्णुमूर्ति, दैवथार च सन्ति । वैष्णवधर्मः १३ शतके तुलुवाप्रदेशे अतीव लोकप्रियः आसीत् यदा सः होयसलवंशस्य विष्णुवर्धनस्य शासने आगतवान् । सः वैष्णवधर्मस्य महान् नायकः आसीत् । सम्भवतः सः प्रारम्भे विष्णुमूर्ति इति देवतारूपेण तुलुवानां Tulu peopleभूतपंथे समावेशितः ततः थेयम् इत्यत्र अपि प्रमुखलोकदेवतारूपेण समावेशितः केषाञ्चन कृते विष्णुमूर्तिस्य आख्यायिका मङ्गलौरतः कोलाथुनाडुनगरं Kolathunaduदेवस्य प्रवासस्य प्रतीकं भवति । अपरीशीलितानुवादयुतानि पृष्ठानि

83125

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A3-%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%83

साधारण-वर्षः

कथक् आमुख कथकं शास्त्रीयं भारतीयनृत्यरूपं भारतीयसांस्कृतिकविरासतां समृद्धे भव्यतायां प्रमुखं स्थानं धारयति । जटिलपदकार्यं, ललितगतिभिः, जीवन्तकथाकथनैः च प्रसिद्धः कथकः समयं सीमां च अतिक्रम्य वैश्विकघटना अभवत् । इतिहासे, पौराणिककथासु, परम्परासु च मूलभूतं एतत् मनोहरं नृत्यरूपं शताब्दशः विकसितम् अस्ति । स्वस्य विशिष्टं सारं निर्वाहयन् विविधप्रभावानाम् अनुकूलतां प्राप्तवान् अस्ति । ऐतिहासिक विकास कथकस्य उत्पत्तिः प्राचीनभारतात् एव ज्ञातुं शक्यते । तदा राजानां, आर्याणां च प्राङ्गणेषु प्रफुल्लितम् आसीत् । प्रारम्भे "कथा कहे सो कथक," इति नाम्ना प्रसिद्धम् आसीत् । एतेन "कथां कथयति यः व्यक्तिः" इति अनुवादः । अभिव्यञ्जकगतिभिः, हावभावैः च पौराणिककथाः, ऐतिहासिकघटनानि, धार्मिककथाः च कथयितुं नृत्यरूपस्य उपयोगः भवति स्म । कालान्तरे फारसी-मुगल-प्रभावाः इत्यादीनां विभिन्नप्रदेशानां संस्कृतिनां च प्रभावान् अवशोषयति स्म । अनेन विविधशैल्याः उपशैल्याः च निर्माणं भवति । मध्ययुगीनकाले विशेषतः फारसीसंस्कृतेः, मुगलदरबारस्य च प्रभावेण कथकस्य विकासः महत्त्वपूर्णं मोडं प्राप्तवान् । भारतीय-फारसी-कलातत्त्वानां संलयनेन मुगलशासकानाम्, कुलीनवर्गस्य च परिष्कृतरुचिं आकर्षयति इति अधिकपरिष्कृतस्य नृत्यरूपस्य विकासः अभवत् फारसीकाव्यस्य, सङ्गीतस्य, दरबारीशिष्टाचारस्य च समावेशः कथकस्य वृत्तान्तं समृद्धं कृतवान् । अकबर, जहांगीर, शाहजहान इत्यादीनां मुगलसम्राट्-संरक्षणेन कथकः मन्दिर-आधारित-कलातः दरबारी-तमाशां प्रति परिणतवान् । "ठुम्रि नर्तकाः" इति नाम्ना प्रसिद्धाः नर्तकाः मुगलदरबारानाम् समृद्धपरिवेशानां अनुकूलतया स्वस्य युक्तीनां अनुकूलनं कृतवन्तः । यदा लयात्मकं पादकार्यं, जटिलहस्तस्य इशाराः, भावात्मकव्यञ्जनाः च फारसीनृत्यरूपेषु विलीनाः अभवन् तदा तया एकः अद्वितीयः मिश्रणः निर्मितः । अनेन कथकस्य विकासः जातः । शैल्याः यथा यथा कथकं भारतस्य विभिन्नेषु प्रदेशेषु प्रसृतं तथा तथा स्थानीयस्वादशैल्याः अवशोषणं कृत्वा क्षेत्रीयविविधतां जनयति स्म । कथकस्य चत्वारि प्रमुखशैल्याः अथवा "घराना" सन्ति – जयपुर, लखनऊ, बनारस, रायघरः च । अस्मिन् काले ते उद्भूताः । जयपुरशैल्याः विशेषता अस्ति यत् द्रुतगतिना पादकार्यस्य, जटिलचक्करस्य च उपरि बलं दत्तं भवति, येन दृग्गतरूपेण मंत्रमुग्धः अनुभवः निर्मितः भवति । लखनऊशैली अनुग्रहं, सूक्ष्महस्तगतिः, भावात्मकव्यञ्जनानि च केन्द्रीकृत्य नवाबानां न्यायालयानाम् परिष्कारं मूर्तरूपं ददाति । बनारसशैली, या मिश्रशैली इति अपि ज्ञायते, जयपुर-लखनऊ-योः तत्त्वानि समाहितं करोति, जटिलपदकार्यं भावात्मककथाकथनं च प्रकाशयति । कथकभाषायां नृत्यप्रविधिः लयात्मकपदकार्यं, जटिलहस्तभावनानि (मुद्राः), द्रुतगतिः (चक्करः), तबला, पखवाज, घुङ्गरू इत्यादिभिः तालवाद्ययन्त्रैः सह लयात्मकसमन्वयनं च भवति अभिनयः अभिव्यञ्जनकला कथकस्य अभिन्नः घटकः अस्ति, येन नर्तकाः मुखस्य भावानाम्, शरीरभाषायाः च माध्यमेन जटिलभावनानां आख्यानानां च संप्रेषणं कर्तुं समर्थाः भवन्ति । आख्यानपरम्परा अस्य मूलतः कथकं कथाकथनमाध्यमम् अस्ति यत् गति-व्यञ्जनयोः माध्यमेन जटिलकथाः प्रसारयति । प्रायः संगीतकारैः गायकैः च सह नर्तकाः रामायण-महाभारत-आदिभारतीय-महाकाव्यानां कथाः, लोककथाः, ऐतिहासिकघटनानां च कथाः संप्रेषयन्ति ।  लयात्मकसटीकतायाः भावनात्मकगहनतायाः सह निर्विघ्नरूपेण मिश्रणस्य क्षमता एव कथकं विलक्षणकलारूपेण पृथक् करोति । क्षयः पुनरुत्थानम् च औपनिवेशिकयुगे कथकसहितपारम्परिककलारूपेषु क्षयः अभवत् । पाश्चात्यप्रभावाः, परिवर्तनशीलसामाजिकगतिशीलता च राजसंरक्षणस्य न्यूनतां जनयति स्म, येन कलारूपस्य प्रमुखतायाः क्षीणता अभवत् । तथापि कथकस्य भावना न निष्प्रभा । भारतस्य स्वातन्त्र्येण, सांस्कृतिकविरासतां संरक्षणाय च नवीनं ध्यानं दत्त्वा कथकस्य पुनरुत्थानस्य अनुभवः अभवत् । २० शताब्द्याः मध्यभागे पण्डित बिर्जु महाराजः, सीतारा देवी, शम्भु महाराजः इत्यादयः प्रसिद्धाः कलाकाराः कथकस्य पुनरुत्थाने महती भूमिकां निर्वहन्ति स्म । नूतनशक्तिं सृजनशीलतां च प्रसारयन् कथकस्य पारम्परिकपक्षस्य संरक्षणाय तेषां समर्पणेन कलारूपेण रुचिः पुनः प्रज्वलितुं साहाय्यं कृतम् । कथकस्य पुनरुत्थानस्य समर्थनं समर्पितानां नृत्यसंस्थानां, अकादमीनां च स्थापनायाः कारणेन अभवत् येषु आकांक्षिणां नर्तकानां कठोरप्रशिक्षणं प्रदत्तम् । वैश्विकपरिचयः समकालीनः प्रभावः च अद्यत्वे कथकः राष्ट्रियसीमाः, सांस्कृतिकबाधाः च अतिक्रमयति । अस्य प्रशंसकाः, अभ्यासकारिणः च सम्पूर्णे विश्वे प्राप्ताः, येन भारतीयप्रदर्शनकलानां वैश्वीकरणे योगदानं दत्तम् । अन्तर्राष्ट्रीयसहकार्यैः, संलयनप्रदर्शनैः च कथकस्य क्षितिजस्य विस्तारः कृतः, तस्य शास्त्रीयसारं निर्वाहयन् नूतनदृष्टिकोणस्य संचारः कृतः । निगमन कथकस्य ऐतिहासिकविकासः परम्परायाः नवीनतायाः च परस्परक्रीडां, स्थानीयवैश्विकप्रभावं, कालपरीक्षायां स्थितस्य कलारूपस्य लचीलतां च प्रतिबिम्बयति । कथाकथनमाध्यमरूपेण विनम्रमूलतः मुगलदरबारेषु भव्यतायाः समकालीनपुनरुत्थानस्य च यावत् कथकः अभिव्यञ्जकगतिभिः लयात्मकैः जटिलताभिः च प्रेक्षकान् मोहितं कुर्वन् अस्ति । यदा वयम् एतत् असाधारणं नृत्यरूपं उत्सवं कुर्मः तदा वयं कथकस्य ज्वालाम् जीवितं कृतवन्तः असंख्यकलाकारानाम् विरासतां सम्मानयामः, तस्य सौन्दर्यं महत्त्वं च आगामिनां पीढीनां यावत् स्थास्यति इति सुनिश्चितं कुर्मः । यथा यथा वयं कथकस्य इतिहासे गहनतया गच्छामः तथा तथा वयं तस्य स्थायि महत्त्वं गतवर्तमानयोः सेतुरूपं सांस्कृतिकनिधिरूपेण परिचिनोमः, भारतस्य कलात्मकविरासतां मनोहरयात्रायाः अनुभवाय अस्मान् आमन्त्रयति।

83128

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A8%20%E0%A4%B9%E0%A5%87%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B8

वारेन हेस्टिंग्स

वारेन हेस्टिङ्ग्स् एफआरएस (६ दिसम्बर १७३२ – २२ अगस्त १८१८) एकः ब्रिटिश-उपनिवेश-प्रशासकः आसीत्, यः फोर्ट-विलियमस्य (बङ्गालस्य) राष्ट्रपतित्वस्य प्रथमः गवर्नर्, बङ्गस्य सर्वोच्चपरिषदः प्रमुखः, अतः प्रथमः गवर्नर्-जनरल् इति कार्यं कृतवान् बङ्गालस्य १७७२–१७८५ तमे वर्षे ।भारते आङ्ग्लसाम्राज्यस्य आधाराणि स्थापनस्य श्रेयः तस्य रोबर्ट् क्लाइव् च अस्ति । सः एकः ऊर्जावानः संगठनकर्ता, सुधारकः च आसीत् । १७७९–१७८४ तमे वर्षे मूलराज्यानां, फ्रांसीसीनां च गठबन्धनस्य विरुद्धं ईस्ट् इण्डिया कम्पनी इत्यस्य सैन्यस्य नेतृत्वं कृतवान् ।अन्ते सुसंगठितः आङ्ग्लपक्षः स्वकीयं धारितवान्, यदा तु फ्रान्सदेशः भारते प्रभावं त्यक्तवान् । १७८७ तमे वर्षे भ्रष्टाचारस्य आरोपः कृतः, महाभियोगः च कृतः, परन्तु दीर्घकालं यावत् न्यायाधीशः १७९५ तमे वर्षे निर्दोषः अभवत् ।१८१४ तमे वर्षे सः प्रिवी काउन्सिलरः कृतः । प्रारम्भिक जीवन एवं शिक्षा वारेन हेस्टिङ्ग्स् इत्यस्य जन्म आक्सफोर्डशायर-नगरस्य चर्चिल-नगरे [स्पष्टीकरणस्य आवश्यकता अस्ति] १७३२ तमे वर्षे रेवरेण्ड् पेनिस्टन् हेस्टिङ्ग्स्-इत्यस्य पत्नी हेस्टर् (née Warren) इत्येतयोः गृहे अभवत्, यस्याः जन्मनः अनन्तरं शीघ्रमेव मृतः परिवारः १२८१ तः १७१५ पर्यन्तं प्रत्यक्षपङ्क्तौ डेल्सफोर्ड-नगरस्य जीवनस्य स्वामी, संरक्षकः च आसीत् । प्रथम चार्ल्स इत्यस्मै दत्तस्य समर्थनस्य कारणेन पारिवारिकधनस्य पर्याप्तं हानिः अभवत् ततः परं तस्य त्यागः अभवत् । युवा वारेनः पितामहेन पालितः, ग्लोस्टर्शायर-ग्रामे डेल्सफोर्ड्-नगरे दरिद्रतमबालानां सह दानविद्यालये शिक्षितः च । कस्मिन्चित् समये सः एकेन मातुलेन उद्धारितः यः तं लण्डन्-नगरं प्रेषितवान् । हेस्टिङ्ग्स् वेस्टमिन्स्टर् विद्यालये अध्ययनं कृतवान्, यत्र सः भाविप्रधानमन्त्री लॉर्ड शेल्बर्न्, पोर्ट्लैण्ड्-नगरस्य ड्यूक् च सह कविः विलियम काउपरः च सह संयोगेन अभवत् ।. सः शीघ्रमेव शीर्षविद्वान् इति उत्कृष्टतां प्राप्तवान् परन्तु षोडशवर्षीयः सन् गन्तुं बाध्यः अभवत्, यदा तस्य मातुलः मृतः । सः १७५० तमे वर्षे ब्रिटिश-ईस्ट् इण्डिया-कम्पनीयां लेखकः (लिपिकः) इति रूपेण सम्मिलितः भूत्वा भारतं प्रति निर्गतवान्, १७५० तमे वर्षे अगस्तमासे कलकत्तानगरं प्राप्तवान् । तत्र सः परिश्रमस्य प्रतिष्ठां निर्माय भारतस्य विषये शिक्षणं कृत्वा उर्दू-फारसी-भाषायां निपुणतां प्राप्तुं स्वस्य विरक्तसमयं यापयति स्म । तस्य कार्येण १७५२ तमे वर्षे तस्य पदोन्नतिः प्राप्ता यदा सः बङ्गदेशस्य प्रमुखं व्यापारिकं चौकीं कासिम्बाजारं प्रति प्रेषितः, यत्र सः विलियम वाट्स् इत्यस्य कृते कार्यं कृतवान् । तत्र स्थित्वा सः पूर्वभारतस्य राजनीतिषु अधिकानुभवं प्राप्तवान् । ब्रिटिशव्यापारिणः अद्यापि स्थानीयशासकानां सनकानाम् उपरि अवलम्बन्ते स्म, अतः बङ्गदेशे राजनैतिक-अशान्तिः अशान्तं जनयति स्म ।वृद्धस्य मध्यमपक्षीयस्य नवाब अलीवर्दी खानस्य उत्तराधिकारी तस्य पौत्रः सिराज उद-दौला भवितुं शक्नोति, परन्तु अन्ये अपि केचन दावेदाराः आसन् ।अनेन सम्पूर्णे बङ्गदेशे ब्रिटिशव्यापारस्थानानि अधिकाधिकं असुरक्षितानि अभवन्, यतः सिराज उद-दौलाः यूरोपीयविरोधिदृष्टिकोणान् आश्रययितुं प्रसिद्धः आसीत्, सत्तां स्वीकृत्य आक्रमणस्य सम्भावना च आसीत् १७५६ तमे वर्षे एप्रिलमासे यदा अलीवर्दीखानस्य मृत्युः अभवत् तदा कासिम्बाजार्-नगरस्य आङ्ग्लव्यापारिणः, लघुसैन्यदलः च दुर्बलाः अभवन् । जूनमासस्य ३ दिनाङ्के बहु बृहत्तरेण बलेन परितः सन्तः आङ्ग्लाः नरसंहारं निवारयितुं शरणं दातुं प्रेरिताः । हेस्टिङ्ग्स् अन्यैः सह बङ्गलाराजधानी मुर्शिदाबाद-नगरे कारागारं गतः, नवाबसैनिकाः तु कलकत्ता-नगरं गत्वा तत् गृहीतवन्तः । ततः कलकत्ता-देशस्य कृष्णरन्ध्रे घोरपरिस्थितौ सैन्यदलं नागरिकाः च निरुद्धाः आसन् । किञ्चित्कालं यावत् हेस्टिङ्ग्स् मुर्शिदाबाद-नगरे एव स्थितवान्, नवाब-सङ्घस्य मध्यस्थत्वेन अपि तस्य उपयोगः कृतः, परन्तु स्वप्राणभयात् सः फुल्ता-द्वीपं प्रति पलायितवान्, यत्र कलकत्तातः कतिपये शरणार्थिनः आश्रयं प्राप्तवन्तः। तत्र स्थित्वा सः कृष्णरन्ध्रस्य एकस्य पीडितस्य विधवा मैरी बुकानन् इत्यस्याः साक्षात्कारं कृत्वा विवाहं कृतवान् ।ततः किञ्चित्कालानन्तरं रोबर्ट् क्लाइव् इत्यस्य नेतृत्वे मद्रासतः आङ्ग्ल-अभियानः तान् उद्धारयितुं आगतः ।१७५७ तमे वर्षे जनवरीमासे कलकत्ता-नगरं पुनः गृहीतवान् इति कारणेन हेस्टिङ्ग्स् क्लाइव्-सैनिकेषु स्वयंसेवकरूपेण कार्यं कृतवान् ।पश्चात् १७५७ तमे वर्षे पुनः युद्धं आरब्धम्, ततः प्लास्सी-युद्धं जातम्, यत्र क्लाइव् नवाबस्य उपरि निर्णायकं विजयं प्राप्तवान् । क्लाइवः हेस्टिङ्ग्स् इत्यनेन सह मिलित्वा प्रभावितः अभवत्, युद्धपूर्वस्य कार्याणि पुनः आरभ्य कासिम्बाजार्-नगरं प्रति प्रत्यागमनस्य व्यवस्थां च कृतवान् । पश्चात् १७५७ तमे वर्षे पुनः युद्धं आरब्धम्, ततः प्लास्सी-युद्धं जातम्, यत्र क्लाइव् नवाबस्य उपरि निर्णायकं विजयं प्राप्तवान् । सिराज उद-दौलाहः पतितः, तस्य स्थाने तस्य मुख्यसेनापतिः मीरजाफरः, यः ईस्ट् इण्डिया-कम्पनीव्यापारिणां अनुकूलनीतिः आरब्धवान्, ततः पूर्वं तेषां सह विवादं कृत्वा पतनम् अकरोत् । मुद्राङ्कनादि १८१८ मरणम् १७३२ जननम्

83130

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%20%28%E0%A4%85%E0%A4%AD%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%29%20%E0%A5%AF.

सावित्री (अभिनेत्री) ९.

निसङ्करा सावित्री (सावित्रीगणेसन् इति अपि ज्ञायते; ६ दिसम्बर् १९३७ – २६ दिसम्बर १९८१) एकः भारतीयः अभिनेत्री, गायिका, चलच्चित्रनिर्माता च आसीत्, यः मुख्यतया तेलुगु-तमिल-चलच्चित्रेषु स्वकार्यैः प्रसिद्धः आसीत् सा १९५० तमे '६० तमे दशके सर्वाधिकवेतनप्राप्तिषु लोकप्रियतमासु भारतीयाभिनेत्रीषु अन्यतमा आसीत् । बहुमुख्यतायाः कृते प्रसिद्धा सावित्री दक्षिणभारतीयचलच्चित्रे अभिनयस्य मापदण्डरूपेण मन्यते । सा दक्षिणभारते सर्वकालिकासु कुशलासु सम्मानितासु अभिनेत्रीषु अन्यतमा अस्ति । सा तेलुगुभाषायां "महानाटी" तथा तमिलभाषायां "नाडिगैयर थिलागम" इति व्यापकरूपेण स्वीकृता अस्ति, यस्य अर्थः क्रमशः सर्वेषां अभिनेत्रीणां "महान अभिनेत्री" "दोयेन्" च इति दशकत्रयस्य कार्यक्षेत्रे सावित्री २५० तः अधिकेषु चलच्चित्रेषु अभिनयम् अकरोत् । तस्याः प्रथमा महत्त्वपूर्णा भूमिका १९५२ तमे वर्षे पेल्ली चेसी चोडू इति चलच्चित्रे आसीत् । पश्चात् सा देवदसु (१९५३) इत्यादिषु सफलेषु उद्यमषु अभिनयम् अकरोत् यत् भारतस्य अन्तर्राष्ट्रीयचलच्चित्रमहोत्सवे विशेषं उल्लेखं प्राप्तवान्,डोङ्गा रामुडु (१९५५), मायाबाजार (१९५७), तथा च नर्तनासाला (१९६३), आफ्रो-एशियाई चलच्चित्रमहोत्सवे प्रदर्शितः जकार्तानगरे । मिस्म्म्मा (१९५५), अर्धङ्गी (१९५५), थोडी कोडल्लु (१९५७), मंगल्य बालम (१९५९), आराधना (१९६२), गुण्डम्मा कथा (१९६२), डाक्टर चक्रवर्ती (१९६४), सुमंगली (१९६५) इत्यादिषु कृतीषु अपि सा अभिनयम् अकरोत् । , तथा देवता (1965)। सावित्री निर्धनानाम् प्रति दयालुतायाः, दानस्य, उदारतायाः च कृते अपि प्रसिद्धा आसीत् । भारतस्य ३० तमे अन्तर्राष्ट्रीयचलच्चित्रमहोत्सवे, "Woman in Cinema" इति विभागे १९९९ तमे वर्षे "A Moon Among Stars" इति सम्मानं प्राप्तवती ।सावित्रीयाः जीवनाधारितस्य २०१८ तमस्य वर्षस्य जीवनीचलच्चित्रस्य महानती इत्यस्य २०१८ तमस्य वर्षस्य भारतीये "Equality in Cinema Award" इति पुरस्कारः प्राप्तः मेलबर्न्-नगरस्य चलच्चित्रमहोत्सवः । वर्तमान आन्ध्रप्रदेशस्य गुण्टूर्मण्डलस्य चिर्रावुरुनगरे तेलुगुभाषिपरिवारे १९३७ तमे वर्षे डिसेम्बर्-मासस्य ६ दिनाङ्के जन्म प्राप्नोत् ।तस्याः मातापितरौ निसङ्करसुभद्रम्मा गुरवय्या च आस्ताम् ।उभौ कपुजातीयौ आस्ताम् । तस्याः पिता षड्मासवयसि मृतः, तदनन्तरं तस्याः माता सावित्रीं, अग्रजं मारुतिं च मातुलस्य, मातुलस्य च सह निवासार्थं नीतवती । तस्याः मातुलः कोम्मारेड्डी वेङ्कटरमैया नृत्यप्रतिभां दर्शयितुं आरब्धा तदा तस्याः कक्षासु नामाङ्कनं कृतवान् । नाटकेषु नेत्रव्यञ्जनात् तस्याः नामकरणं कृतम् । सा अनेकेषु नाटकेषु भागं गृहीतवती, एकस्मिन् यत्र प्रसिद्धेन अभिनेता पृथ्वीराजकपूरेन सा माल्या पुरस्कृता । सा मातुलेन सह सावित्रीं चलच्चित्रे पात्ररूपेण नामाङ्कयितुं चेन्नैनगरस्य विजयवौहिनी-स्टूडियों गता, यद्यपि ते तत् कर्तुं न अस्वीकृतवन्तः । न त्यक्त्वा ते पुनः प्रयासं कृतवन्तः, अन्यस्मिन् चलच्चित्रे, यत्र सा भूमिकां प्राप्तुं समर्था अभवत्, परन्तु सा संवादपाठे संकोचम् अकरोत् यतः सा नायकेन सह वार्तालापं कुर्वन्ती विस्मयम् अनुभवति स्म तदा एव सा रामस्वामी गणेसनं मिलितवती, यः मिथुनगणेशः इति अपि प्रसिद्धः आसीत्, यः सावित्रीयाः चित्राणि गृहीत्वा द्वयोः मासयोः अनन्तरं आगच्छन्ति इति निर्देशं दत्तवान् । पराजिता सावित्री स्वग्रामं गत्वा नाटकानि अकुर्वत् । एकस्मिन् विशिष्टे दिने एकः पुरुषः तेषां गृहम् आगत्य सावित्रीं स्वस्य चलच्चित्रस्य कृते भूमिकां कर्तुं पृष्टवान् । एवं सावित्रीयाः कार्यक्षेत्रस्य आरम्भः अभवत् । सावित्री १९५२ तमे वर्षे तमिल-नटेन मिथुनगणेनेन सह विवाहं कृतवती, प्रथमवारं १९४८ तमे वर्षे मिलितवती ।विवाहेन तस्याः मातुलेन सह स्थायि-विच्छेदः जातः यतः गणेसनः पूर्वमेव विवाहितः आसीत्, चत्वारि कन्याः आसन्, पुष्पवल्ली-सहितं च सम्बन्धे सम्बद्धः आसीत् तस्याः विवाहः तदा सार्वजनिकः अभवत् यदा सा सावित्री गणेशः इति नाम्ना छायाचित्रे हस्ताक्षरं कृतवती ।पश्चात् गणेसनः स्वीकृतवान् यत् सावित्री इत्यनेन सह विवाहे सति पुष्पवल्ली इत्यनेन सह द्वौ पुत्रौ आस्ताम्, यया सह तस्य पुत्री पुत्रः च अभवत्। सावित्री बाल्ये नृत्यनाटकेषु अभिनयं कृतवती, यत्र जग्गय्येन चालितेन नाट्यसङ्घस्य सह किञ्चित् कार्यं कृतम् । सा १४ वर्षे मद्रासनगरे चलच्चित्रकार्यं अन्वेष्टुं असफलं अनुमानयात्राम् अकरोत् यदा सा नायिकाभूमिकां कर्तुं अतितरुणी इति गण्यते स्म, परन्तु १९५१ तमे वर्षे सम्साराम-चलच्चित्रे महिलानायिकारूपेण नियुक्ता सा भूमिका वास्तविकता न अभवत् यतः सा अति उत्साहितः अभवत्, अतः अनेकानि पुनः ग्रहणानि, अन्ते च भागे तस्याः प्रतिस्थापनस्य आवश्यकता अभवत् । तस्याः चलच्चित्रे लघुभाषणभूमिका दत्ता, ततः परं वर्षे रूपवतीयां पाटलाभैरवियोः च लघुभूमिकाद्वयं अपि आसीत्, ततः पूर्वं पेल्ली चेसीचूडु इत्यस्मिन् द्वितीयनायिकारूपेण महती विरामः प्राप्ता सा, पश्चात्, देवदसु, मिस्म्म्मा इत्यादिषु ब्लॉकबस्टर-चलच्चित्रेषु समीक्षकैः प्रशंसित-भूमिकाभिः सह तारकत्वं प्राप्तुं प्रेरिता । १९५७ तमे वर्षे मायाबाजार् इति चलच्चित्रे तस्याः अभिनयः तां तारकत्वेन आकाशगतिम् अयच्छत् । पश्चात् सा स्वपीढीयाः सर्वाधिकं वेतनं प्राप्य सर्वाधिकं प्रार्थिता दक्षिणभारतीय-अभिनेत्री अभवत् । सावित्री स्वस्य आतिथ्यस्य, परोपकारस्य, सम्पत्ति-आभूषण-क्रयण-प्रेमस्य च कृते प्रसिद्धा आसीत्, परन्तु सा स्वव्ययस्य नियन्त्रणं अल्पं कृतवती । गणेसनः निरन्तरं फिलाण्डरं करोति स्म, सा च स्वस्य लार्जेस् इत्यनेन सह हैङ्गर्स्-ऑन् इत्यस्य अनुकूलतां प्राप्तुं प्रवृत्ता आसीत् । १९६० तमे वर्षे तेलुगुचलच्चित्रे चिवाराकु मिगिलेडी इत्यस्मिन् अभिनयस्य कृते राष्ट्रपतिपुरस्कारः प्राप्तः यः पश्चात् "श्रेष्ठाभिनेत्रीयाः राष्ट्रियपुरस्कारः" अभवत् । १९६८ तमे वर्षे चिन्नरी पापलु इति तेलुगुचलच्चित्रस्य निर्माणं निर्देशनं च कृतवती, तदर्थं सर्वोत्तमफीचरचलच्चित्रस्य(रजतस्य) राज्यस्य नन्दीपुरस्कारं प्राप्तवती । १९६० तमे वर्षे तस्याः कार्यक्षेत्रस्य मन्दता अभवत् । तस्याः सम्पत्तिः १९७० तमे दशके कर-अधिकारिभिः जप्तवती, सा च परवर्तीषु वर्षेषु कस्मिन् अपि चलच्चित्रे अभिनयं प्रति प्रवृत्ता, यदा तु सिकोफन्ट्-जनाः तां असफलाः आर्थिकरूपेण च क्षीण-प्रचलित-चलच्चित्रस्य निर्देशनं, निर्माणं च कर्तुं प्रोत्साहयन्ति स्म तस्याः आर्थिकक्लेशकाले तस्याः कतिपयेषु समर्थकेषु दसारीनारायणरावः अपि आसीत्, यः गोरिण्टकु (१९७९) इत्यादिषु स्वस्य अधिकांशचलच्चित्रेषु तस्याः अभिनयं कृतवान्, विशेषतया च देवदसुमल्लीपुट्टडु (१९७८) इति चलच्चित्रं तस्याः कृते चलच्चित्ररूपेण निर्मितवान् सावित्री अपि स्वयुगस्य शीर्षस्थतमिल-अभिनेत्रीषु अन्यतमा आसीत् । सा प्रमुखैः दिग्गजैः सह अभिनयम् अकरोत्, यथा एम.जी.आर, शिवाजी गणेसनः, तस्याः पतिः मिथुनगणेशनः च, अधिकतया उत्तरैः सह । कालाथुर कन्नम्मा (१९५९), पसामालर (१९६१), पवा मन्निप्पू (१९६१), पार्थल पासी थीरुम (१९६२), कर्पागम (१९६३), कर्णन (१९६३), कै कोडुत्थ धेयवम्, नवरात्रि (१९६४), तिरुविलैयादल इत्यादीनि अस्याः उल्लेखनीयाः तमिलकृतयः सन्ति (१९६५) इति । सावित्री १९ मासान् यावत् कोमायां स्थित्वा १९८१ तमस्य वर्षस्य डिसेम्बर्-मासस्य २६ दिनाङ्के ४४ वर्षीयायाः मृत्यवे अभवत् । तस्याः मधुमेहः, उच्चरक्तचापः च जातः आसीत् । सावित्रीविषये "महानती" इति जीवनीपूर्णं चलच्चित्रं २०१८ तमे वर्षे प्रकाशितम् ।तस्मिन् सावित्रीरूपेण कीर्ती सुरेशः, मिथुनगणेशनस्य रूपेण दुल्केर् सलमानः च दृश्यन्ते स्म । तेलुगुचलच्चित्राभिनेत्र्यः कन्नडचलच्चित्राभिनेत्र्यः हिन्दीचलच्चित्राभिनेत्र्यः १९८१ मरणम् १९३६ जननम्

83131

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A5%8B%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%80

मुसोलिनी

https://www.britannica.com/place/Italy/Foreign-policy मुसोलिनी विदेश नीति मुसोलिनी-खननस्य आरम्भिकेषु दिनेषु सः १९२२ तमे वर्षे सत्तां प्राप्तवान् इटालियन विदेशनीतिः समानः अपि तु भ्रमितः मुसोलिनी जानाति स्म यत् सः किं इच्छति यत् इडली महान् सम्मानितः भयभीतः च कर्तुं आसीत् किन्तु सः निश्चितः नासीत् यत् एतत् कथं प्राप्तुं शक्यते इटलीदेशे १९१९ तमे वर्षे शान्तिनिपटनस्य पुनरीक्षणार्थं शिक्षितुं अतिरिक्तं प्रथमं सः चिन्तयति इव दृश्यते तथा च साहसिकं विदेशनीतिः तस्य सर्वोत्तमा कार्यपङ्क्तिः आसीत् अतः १९२३ तमे वर्षे घटना तथा धूमस्य कब्जा अपोलो इत्यत्र हस्ताक्षरितं सम्झौतां क्रीणीत तथा च १९२० वादने इटली-युगोस्लाविया-देशयोः संयुक्तरूपेण उपयुज्यमानं स्वतन्त्रं नगरं भवितुम् आसीत् ततः परं इटली-देशेन युगोस्लाविया-देशे फलानि स्थानान्तरितानि च एतासां प्रारम्भिकसफलतानां अनन्तरं इटलीदेशस्य भवितुम् अर्हति इति सहमतिः अभवत् मुसोलिनी मुसोलिनी अधिकं सावधानः अभवत् सम्भवतः इटलीदेशस्य एकान्तवासस्य समये अवश्यमेव १९२३ तमे वर्षे अनन्तरं तस्य नीतिः मोटेन द्वयोः चरणयोः मिथ्या अभवत् यदा १९३४ तमे वर्षे विरामः अभवत् यदा सः नाजीजर्मनीदेशस्य समीपं गन्तुं आरब्धवान् १९२०- २४ अस्मिन् स्तरे भूमध्यसागरे बाल्कनदेशे च फ्रांसीसीभिः सह प्रतिद्वन्द्वेन मुसोलिनी इत्यस्य नीतिः निर्धारिता आसीत् यत्र युगोस्लाविया-सङ्गठनेन सह इटालियन-सम्बन्धाः फ्रांसिस्-अली-इत्यनेन सह प्रायः बलं भवति स्म अन्यत् च विचारः इटालियन-भयम् आसीत् यत् पूर्वोत्तर-सीमायाः समीपे आस्ट्रिया-देशस्य सप्ताहस्य राज्यं जर्मन-मसोलिनी-प्रभावे अत्यधिकं पतति इति, सः ब्रेन्नर्-पास्-माध्यमेन सम्भाव्य-जर्मन-धमकीविषये चिन्तितः आसीत् मुख्यतया कूटनीतिकसाधनेन समस्यानां निवारणं कर्तुं सः १९२५ तमे वर्षे सम्मेलने भागं गृहीतवान् परन्तु यदा हस्ताक्षरिते सम्झौते आस्ट्रियादेशेन सह इटालियनसीमायाः गारण्टी न दत्ता तदा सः निराशः अभवत् सः ग्रीस-हङ्गरी-देशेन सह विशेषतः अल्बेनिया-देशेन सह दक्षिण-परिजनेन सह युगोस्लाविया-देशस्य आगमनेन च मैत्रीपूर्णः आसीत् आर्थिक-रक्षा-सम्झौताः हस्ताक्षरिताः यस्य परिणामेण अल्बानिया-देशः इटली-देशेन वस्तुतः नियन्त्रितः आसीत् यस्य अधुना एड्रियाटिक-समुद्रस्य परितः सुदृढं स्थानं आसीत् सः ब्रिटेनेन सह सुसम्बन्धं संवर्धितवान् सः तस्याः आग्रहस्य समर्थनं कृतवान् यत् तुर्कीदेशः मोसुल्-प्रान्तं इराक्-देशाय समर्पयतु तथा च लिखितरूपेण आङ्ग्लाः इटली-देशाय सोमालिया-भूमिस्य अल्पभागं ददतु इति १९३३ तमे वर्षे सितम्बरमासे इटली-सोवियतसङ्घयोः मध्ये अ-आक्रामकता-सम्झौतेः हस्ताक्षरं कृत्वा ब्रिटेन-देशः अमेरिका-देशं स्वीकृतवान् इति प्रथमं राज्यं इटली-देशः अभवत् सः चान्सलर डॉल्फिनस्य तथा च समयस्य नाजीसर्वकारस्य समर्थनं कृत्वा आस्ट्रिया-हङ्गरी-देशयोः सह व्यापारसम्झौतानां हस्ताक्षरं कृत्वा नाजीजर्मनीतः खतरे विरुद्धं आस्ट्रिया-देशस्य तारं कर्तुं प्रयतितवान् यदा डॉल्फिनः आस्ट्रिया-नाजीज-मुसोलिनी-शताब्द्याः इटालियन-विभागैः सीमां प्रति हता अभवत् तदा जर्मन-जनाः आस्ट्रिया-देशे आक्रमणं कृतवन्तः तदा नाजी-इत्यनेन तत्क्षणमेव आस्ट्रिया-देशे सत्तां ग्रहीतुं तेषां प्रयासः निरस्तः अभवत् एतत् निर्णायकं च जर्मन-देशस्य बन्धनं च इटली-फ्रांस्-योः मध्ये सम्बन्धं सुधारयति तथापि सः अधुना आसीत् विदेशे अत्यन्तं सम्मानितः मुसोलिनी अधीरः भवति स्म तस्य सफलता पर्याप्तं दृश्यमानं नासीत् १९३४ तमे वर्षे अनन्तरं मुसोलिनी क्रमेण आस्ट्रियादेशस्य विषये हिटलरस्य परिकल्पनानां अत्यन्तं शङ्कायाः ​​कारणात् हिटलरस्य उपलब्धीनां अनिच्छया प्रशंसायाः, तस्य अनुकरणस्य इच्छायाः च कृते प्रवृत्तः तेषां प्रथमसमागमानन्तरं मुसोलिनी हिटलरस्य अवमाननापूर्वकं सः उन्मत्तः लघुविदूषकः इति वर्णितवान् किन्तु पश्चात् सः विश्वासं कृतवान् यत् ब्रिटेन-फ्रांस्-देशयोः अपेक्षया जर्मनी-देशेन सह मैत्रीतः अधिकं लाभः भवति यथा यथा सः हिटलर-प्रभावे पतितः तावत् अधिकं आक्रामकः अभवत् तस्य परिवर्तनशीलं मनोवृत्तिः घटनाभिः दृष्टान्तरूपेण दृश्यते यदा हिटलरः सैन्यसेवायाः पुनः प्रवर्तनस्य घोषणां करोति तदा मार्च १९३५ मुसोलिनी जर्मन-कार्याणां निन्दां कर्तुं ब्रिटिश-फ्रेञ्च-योः सह सम्मिलितः भवति तथा च ३ आस्ट्रिया-सङ्घस्य तनावग्रस्तस्य मोर्चायाः गारण्टीं ददाति एप्रिल १९३५ ब्रिटिश-फ्रेञ्च-उभौ सावधानीपूर्वकं अबिसिनिया-संकटस्य उल्लेखं परिहरितवन्तौ यत् पूर्वमेव भ्राता मुसोलिनी एतस्य अर्थं गृहीतवान् यत् ते एबिसिनिया-देशे इटालियन-आक्रमणं प्रति नेत्रं अन्धं करिष्यन्ति इति किञ्चित् पुरातन-फैशन-औपनिवेशिक-विस्तारं इति मन्यन्ते १९३५ तमे वर्षे अक्टोबर्-मासे अबिसिनिया-देशस्य इटालियन-आक्रमणं मुसोलिनी-देशस्य भयङ्करतमः इटालियन-संलग्नता आफ्रिका-देशे अवशिष्टः एकमात्रः स्वतन्त्रः राज्यः १८९६ तमे वर्षे पुनः गतः यदा इटालियन-देशस्य तस्य उपनिवेशीकरणस्य प्रयासः एड्-ओवर-नगरे लज्जाजनकपराजये समाप्तः आसीत्

83132

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A4%BE

कन्नप्पा

कन्नप्पः शिवभक्तः आसीत्, श्रीकालहस्तीश्वरमन्दिरेण सह निकटतया सम्बद्धः अस्ति । सः लुब्धकः आसीत्, श्रीकालहस्तीमन्दिरस्य अध्यक्षदेवतां श्रीकालहस्तीश्वरलिंगं अर्पयितुं नेत्राणि उद्धृतवान् इति विश्वासः अस्ति । सः ६३ नयनारेषु अथवा पवित्रेषु शैवसन्तेषु शिवभक्तेषु कट्टरपंथीषु अन्यतमः इति अपि मन्यते । भगवतः शिवस्य महान् भक्तानां मध्ये यः बहुभारतीयानां हृदये गभीरं निहितः अस्ति सः कन्नप्पस्य कथा अस्ति। कथा एकः आख्यायिका अस्ति या प्रायः कर्णाटक, आन्ध्रप्रदेश, तमिलनाडु राज्येषु शयनावसरे कथारूपेण पितामहपितामहीभ्यः श्रूयते। एतादृशी कथा अस्ति यत् एतत् कन्नड-चलच्चित्रं बेदरा कन्नप्पा इति निर्मितम्, यत् शतदिनाधिकं यावत् सिनेमागृहेषु प्रचलितेषु प्रारम्भिकेषु चलच्चित्रेषु अन्यतमम् आसीत् कथायाः या प्रेरणा प्राप्यते सा प्रचण्डा भवति । न केवलं शिवरात्रिकाले अपितु वर्षस्य कस्मिन् अपि काले पुनः जीवितुं योग्यम् अस्ति । जन्म जीवनं च कन्नप्पा नयनरः तमिलशैवः साधुः अस्ति । सः एकस्मिन् लुब्धककुटुम्बे, श्रीकलाहस्ती-समीपस्थे उडुप्पुरे, वर्तमानकाले राजम्पेत-आन्ध्र-प्रदेशस्य उतुक्कुरु-नगरे राजानागव्याधस्य तस्य पत्न्याः च पुत्रः अभवत् । तस्य पिता तेषां मृगयासमुदायस्य उल्लेखनीयः जेरेण्ट् आसीत्, श्री कार्तिकेयस्य महान् शैवभक्तः च आसीत् । तस्य भार्यायाः नाम नीला आसीत् । इतिहास इतिहास यदा अर्जुनः पशुपतस्त्राय शिवस्य ध्यानं कुर्वन् आसीत्, तस्य परीक्षणार्थं शिवः तस्मिन् वने पशुलुब्धकत्वेन प्रविश्य शिवस्य अर्जुनस्य च मूकनामस्य राक्षसस्य वधस्य द्वयोः बाणयोः कारणात् शिवस्य अर्जुनस्य च युद्धं प्रारब्धम्, तदन्तरे युद्धं जातम् उभयम् अपि च अन्ततः अर्जुनस्य प्रयत्नेन प्रभावितः शिवः तस्मै पशुपातस्त्रं दत्तवान् । एकस्य लोककथानुसारं भगवान् शिवः अपि तस्य अग्रिमे जन्मनि स्वस्य महान् भक्तः इति जन्मनः आशीर्वादं दत्तवान् । अतः, सः कलियुगे कन्नप्पनयनाररूपेण भक्तरूपेण पुनः जन्म प्राप्य अन्ततः मुक्तिं प्राप्तवान्। कन्नपः थिन्नान् इति नाम्ना जन्म प्राप्य श्रीकालहस्तीेश्वरमन्दिरस्य वायुलिंगस्य कट्टरभक्तः आसीत् यत् सः मृगयायां वने प्राप्नोत् । लुब्धकत्वेन सः शिवस्य सम्यक् पूजां न जानाति स्म । समीपस्थात् स्वर्णमुखी नदीतः आनयन्तं शिवलिंगं मुखात् जलं पातितवान् इति कथ्यते। शिवाय शूकरमांससहितं यत्किमपि मृगयाम् अर्पयति स्म । परन्तु शिवः तस्य नैवेद्यं स्वीकृतवान् यतः थिन्ननः शुद्धहृदयः आसीत्, तस्य भक्तिः च सत्या आसीत्। एकदा शिवः थिन्ननस्य अचञ्चलभक्तिं परीक्षितवान् । दिव्यशक्त्या सः कम्पं सृजति स्म, मन्दिरस्य छत-शिखराणि च पतितुं आरब्धानि । थिन्नान् विहाय सर्वे पुरोहिताः दृश्यात् पलायितवन्तः यः लिङ्गं किमपि क्षतिं न भवेत् इति स्वशरीरेण आच्छादितवान् । अतः ततः परं थीरन इति नामकरणं जातम् । थिन्ननः अवलोकितवान् यत् शिवलिंगस्य एकं नेत्रं रक्ताश्रुपातं स्रवति स्म । शिवस्य नेत्रस्य क्षतिं ज्ञात्वा थिन्ना तस्य एकेन नेत्रेण एकेन बाणेन बहिः उद्धृत्य शिवलिंगस्य रक्तस्रावयुक्तस्य नेत्रस्य स्थाने स्थापितवान् अनेन तस्मिन् लिङ्गनेत्रे रक्तस्रावः निवारितः । परन्तु विषयान् अधिकं जटिलं कर्तुं सः अवलोकितवान् यत् लिङ्गस्य अन्यस्य नेत्रस्य अपि रक्तस्रावः आरब्धः अस्ति । अतः थिन्ना चिन्तितवती यत् यदि सः स्वस्य अन्यं नेत्रम् अपि उद्धृत्य गच्छति तर्हि सः अन्धः भविष्यति यत् सः तत् स्थानं सम्यक् ज्ञातुं शक्नोति यत्र तस्य स्वस्य द्वितीयं नेत्रं लिङ्गस्य रक्तस्रावयुक्तस्य द्वितीयनेत्रस्य उपरि स्थापयितव्यम् इति। अतः सः रक्ताभस्य द्वितीयनेत्रस्य बिन्दुं चिह्नितुं लिङ्गस्य उपरि दक्षिणाङ्गुलीं स्थापयित्वा स्वस्य अन्यं एकमेव नेत्रं निष्कासयितुं प्रवृत्तः । तस्य अत्यन्तभक्त्या प्रेरितः शिवः थिन्ननस्य समक्षं प्रादुर्भूतः, तस्य एकमात्रं नेत्रं उद्धृत्य निवारयित्वा तस्य नेत्रद्वयं पुनः स्थापितवान् । सः थिन्नान् ६३ नयनारेषु १०तमं कृतवान्, सः कन्नप्पारः अथवा कन्नप्पनयनारः इति निर्दिश्यते । कन्नप्पः शिवेन सह लिङ्गे विलीनः भूत्वा अन्ते मोक्षं (मुक्तिं) प्राप्तवान्। कन्नप्पनयनारस्य कथा महत्त्वपूर्णा अस्ति यतोहि एषा ईश्वरस्य यथार्थस्वभावं दर्शयति – सः/सा/इदं केवलं शुद्धप्रेम एव। न नियमाः प्रवर्तन्ते, न परम्पराः महत्त्वपूर्णाः, केवलं प्रेम्णा हस्तं प्रसारयन्तु सर्वं स्वीकृतं भवति। इदं सर्वेषां भक्तानाम् अपि पाठः यत् अभिप्रायः महत्त्वपूर्णः न तु “वस्तूनि”। दीन्ना भक्त्या मांसं अर्पयति स्म शिवः च तत् स्वीकुर्वति स्म – अस्य अर्थः न भवति यत् वयं शिवः अ-शाकाहारी खादिष्यति वा इति विवादं प्राप्नुमः | सार्वत्रिकशक्तिः अविवेकी, अपक्षपाती, भवतः मम च सदृशाः आवश्यकताः नास्ति । न पक्षं गृह्णाति । शिवः सर्वः प्रेम। विष्णुः सर्वः प्रेम।

83133

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%95%E0%A4%B2%20%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AF%20%E0%A4%B8%E0%A5%81%E0%A4%96%20%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%95

सकल राष्ट्रीय सुख सूचकांक

सकल राष्ट्रीय सुख सूचकांक जीएनएच-उपायः तान् विविधान् मापदण्डान् पूरयितुं विनिर्मितः अस्ति येषां आवश्यकता आधिकारिक-राष्ट्रीय-सुख-मापस्य कृते भवति यत् राष्ट्रिय-जिल्ला-नीतेः प्रासंगिकं भवति स्थूलराष्ट्रीयसुखस्य मापः सुखस्य विषये एकः मनोवैज्ञानिकः प्रश्नः कल्पितः भवेत् यथा 'सर्ववस्तूनि एकत्र गृहीत्वा किं भवन्तः वदिष्यन्ति यत् भवन्तः सन्ति: अतीव प्रसन्नः, अपितु प्रसन्नः, अतीव प्रसन्नः नास्ति, अथवा सर्वथा सुखी नास्ति?' तथापि, एतत् न भवति। भूटानस्य उद्देश्यं बौद्धानां च सुखस्य अवगमनं पाश्चात्यसाहित्ये यत् ‘सुखम्’ इति उल्लिखितं तस्मात् बहु व्यापकम् अस्ति । जीएनएच्-मध्ये सुखस्य शीर्षकस्य अन्तर्गतं मानवकल्याणस्य क्षेत्राणां श्रेणी आगच्छति । एतेषु केचन सामाजिकचिन्तायाः पारम्परिकाः क्षेत्राणि सन्ति यथा जीवनस्तरः, स्वास्थ्यं, शिक्षा च । केचन न्यूनपरम्पराः सन्ति, यथा समयस्य उपयोगः, मनोवैज्ञानिककल्याणं, संस्कृतिः, सामुदायिकजीवनशक्तिः, पर्यावरणविविधता च ।सकलराष्ट्रीयसुखसूचकाङ्कः भूटानजनसङ्ख्यायाः सुखं सामान्यकल्याणं च मौद्रिकमापस्य अपेक्षया अधिकसटीकतया गहनतया च प्रतिबिम्बयितुं निर्मितः भवति एषः उपायः भूटानदेशस्य जनान् व्यापकविश्वं च भूटाने मानवपूर्णतायाः वर्तमानस्तरस्य विषये सूचयिष्यति तथा च एते जिल्हेषु कालान्तरे च कथं भिन्नाः सन्ति इति सूचयिष्यति, तथा च सर्वकारीयनीतिं सूचयिष्यति। डोमेन एवं सूचक जीएनएच-मापं नव मूलक्षेत्राणि समाविष्टुं परिकल्पितम् अस्ति ये भूटाने सुखस्य घटकाः इति गण्यन्ते तथा च सूचकैः निर्मिताः सन्ति ये प्रत्येकस्य क्षेत्रस्य विषये दृढाः सूचनाप्रदाः च सन्ति। नवक्षेत्राणां चयनं मानकरूपेण अपि च सांख्यिकीय आधारेण कृतम्, तथा च समानरूपेण भारितम्, यतः प्रत्येकं क्षेत्रं स्थूलराष्ट्रीयसुखस्य घटकत्वेन तस्य आन्तरिकमहत्त्वस्य दृष्ट्या तुल्यकालिकरूपेण समानं मन्यते प्रत्येकं क्षेत्रस्य अन्तः द्वौ चत्वारि च सूचकाः चयनिताः ये कालान्तरे सूचनाप्रदाः एव तिष्ठन्ति इति भासते, उच्चप्रतिसाददराः, तुल्यकालिकरूपेण असम्बद्धाः च आसन् नव डोमेनाः सन्ति- १. अस्मिन् दृष्टिकोणे ‘सुखम्’ नवक्षेत्रेषु षट् क्षेत्रेषु पर्याप्तसाधनानि भवितुं समावेशयति । व्यवहारे वयं भारितसूचकानाम् ६६% मध्ये उपलब्धिम् अन्विष्यामः, यस्मात् क्षेत्रात् ते आगच्छन्ति । सकलराष्ट्रीयसुखसूचकाङ्कस्य निर्माणं द्वयोः चरणयोः भवति, एकः परिचयसम्बद्धः अपरः च समुच्चयसम्बद्धः।1वयं एतेषां प्रत्येकस्य चरणस्य वर्णनं कुर्मः ततः प्रत्येकस्य मण्डलस्य वा समूहस्य वा डोमेनसाधनानां प्रतिवेदनार्थं सूचकाङ्कस्य विच्छेदनस्य तन्त्रस्य वर्णनं कुर्मः। परिचयः प्रथमं सोपानं भवति यत् प्रत्येकं गृहे नवक्षेत्रेषु प्रत्येकस्मिन् पर्याप्तता प्राप्ता वा इति । एतत् प्रत्येकं डोमेन् मध्ये पर्याप्तता-कटऑफ-प्रयोगेन क्रियते । यतो हि एषा अभिनवपद्धतिः अधिकांशपाठकानां कृते परिचिता नास्ति, अतः वयं व्याख्यातुं विरामं कुर्मः दारिद्र्यमापने आयदारिद्र्यरेखां प्रयोक्तुं सर्वथा सामान्यं भवति, यया येषां जनानां पर्याप्तं धनं नास्ति, येषां जनानां अदरिद्राणां मध्ये भेदः भवति अवश्यं आयदारिद्र्यरेखाः अतीव अपूर्णाः सन्ति, परन्तु आयदरिद्रजनानाम् भेदं कर्तुं शक्नुवन् इति अवधारणा सुविज्ञाता अस्ति । भूटाने बहुआयामी दरिद्रतासूचकाङ्कस्य निर्माणार्थं अपि एतादृशीनां प्रक्रियाणां उपयोगः भवति । भूटानस्य मतं यत्, अतिरिक्तरूपेण, तेषां जनानां मध्ये भेदः कर्तुं शक्यते ये ‘पर्याप्त’ सिद्धिस्तरं प्राप्तवन्तः, येषां प्राप्तयः पर्याप्ततायाः न्यूनाः भवन्ति पर्याप्तता कटऑफ सकलराष्ट्रीयसुखसूचकाङ्कः प्रत्येकं सूचकं ‘पर्याप्तता’-कटऑफं प्रयोजयति । पर्याप्ततारेखा निर्धारिता भवति, स्वाभाविकतया, दारिद्र्यरेखायाः अपेक्षया उच्चस्तरस्य। केषुचित् सूचकेषु तस्य सूचकस्य कृते उपलब्धेः शीर्षस्तरस्य उपरि निर्धारितं भवति । अन्येषु सूचकेषु अधिकांशजनानां कृते ‘पर्याप्तम्’ इति स्तरं निर्धारितं भवति । तस्मिन् सूचके तस्य उपलब्धयः कटऑफ-अतिक्रमन्ति चेत् तस्य जीवनस्य पर्याप्तगुणः इति परिचयः भवति । यदि उपलब्धयः कटऑफं अतिक्रमन्ति तर्हि व्यक्तिस्य वास्तविकसाधनानां स्थाने ‘पर्याप्तता’ स्तरः भवति । यथा, यदि कस्यचित् व्यक्तिस्य वास्तविकं आयः १,००० भवति, पर्याप्तता-कटऑफः १५० भवति स्म, तर्हि तस्य व्यक्तिः १५० अर्जितवान् इव व्यवहारः भवति स्म ।एवं पर्याप्तता-कट-अफ्-तः उपरि उपलब्धयः कस्यचित् जीएनएच-अङ्कं अधिकं न वर्धयन्ति यस्मिन् स्तरे पर्याप्तता-कटाफः निर्धारितः भवति सः मूल्यनिर्णयः, यः जनचर्चा-विषयः भवितुम् अर्हति, परन्तु सटीक-कट-ऑफ-निर्धारणं कठिनं भवितुम् अर्हति इति तथ्यं किञ्चित् पर्याप्तता-कटऑफ-निर्धारणस्य युक्तियुक्ततां न अस्पष्टं कर्तव्यम् सकलराष्ट्रीयसुखसूचकाङ्कः एतत् स्थानं गृह्णाति यत् एकस्य निश्चितबिन्दुतः परं, अस्माकं जीवनस्य गुणवत्तायां यंत्रवत् उच्चतरसाधनानि योजयित्वा स्थातुं आवश्यकता नास्ति; वयं किञ्चित् मध्यम-उपार्जन-समूहे एव अस्माकं ध्यानं सीमितं कुर्मः ये अधिकांशजनानां मानव-कल्याणे महत्त्वपूर्णं योगदानं ददति| उल्लेखाः

83134

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%88%E0%A4%B0%E0%A5%80%20%E0%A4%B5%E0%A5%8B%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8B%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AB%E0%A5%8D%E0%A4%9F%20%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A5%80

मैरी वोल्स्टोन्क्राफ्ट शेली

मैरी वोल्स्टोन्क्राफ्ट शेली (यूके: /ˈwʊlstənkrɑːft/; née Godwin; ३० अगस्त १७९७ – १ फरवरी १८५१) एकः आङ्ग्ल उपन्यासकारः आसीत्, यया गोथिक उपन्यासः फ्रेंकस्टीन् इति लिखितम्; अथवा, द मॉडर्न प्रोमेथियस (१८१८) इति, यत् विज्ञानकथानां प्रारम्भिकं उदाहरणं मन्यते । सा स्वपतिः रोमान्टिककविः दार्शनिकः च पर्सी बिस्शे शेली इत्यस्य कृतीनां सम्पादनं प्रचारं च कृतवती । तस्याः पिता राजनैतिकदार्शनिकः विलियम गोड्विन्, माता च दार्शनिकः महिलाधिकारस्य पक्षधरः च मैरी वोल्स्टोन्क्राफ्ट् आसीत् । तस्याः प्रसवस्य ११ दिवसेभ्यः अनन्तरं मरियमस्य माता मृता । सा पित्रा पालिता, यः तस्याः समृद्धिं यदि अनौपचारिकं शिक्षां प्रदत्तवान्, स्वस्य अराजकतावादीनां राजनैतिकसिद्धान्तानां पालनार्थं प्रोत्साहयन् यदा सा चतुर्वर्षीयः आसीत् तदा तस्याः पिता मैरी जेन् क्लेर्मोण्ट् इति प्रतिवेशिना सह विवाहं कृतवान्, तया सह मैरी इत्यस्याः कष्टसम्बन्धः अभवत् । १८१४ तमे वर्षे मैरी स्वपितुः एकेन राजनैतिकानुयायिना पर्सी बिस्शे शेली इत्यनेन सह रोमान्स् आरब्धवती, यः पूर्वमेव विवाहितः आसीत् । तस्याः सौतेयभगिन्या क्लेर् क्लेर्मोण्ट् इत्यनेन सह सा पर्सी इत्यनेन सह फ्रान्सदेशं गत्वा यूरोपदेशं गता । इङ्ग्लैण्ड्देशं प्रत्यागत्य मैरी पर्सी इत्यस्य बालकेन गर्भवती आसीत् । इङ्ग्लैण्ड्देशं प्रत्यागत्य मैरी पर्सी इत्यस्य बालकेन गर्भवती आसीत् । तदनन्तरं वर्षद्वये सा पर्सी च बहिष्कारस्य, नित्यं ऋणस्य, अकालजातस्य कन्यायाः मृत्युः च अभवत् । १८१६ तमे वर्षे दम्पती मैरी इत्यस्याः सौतेयभगिनी च प्रसिद्धतया स्विट्ज़र्ल्याण्ड्-देशस्य जेनेवा-नगरस्य समीपे लॉर्ड-बायरन्-जॉन्-विलियम-पोलिडोरी-इत्यनेन सह ग्रीष्मकालं यापितवन्तौ, यत्र शेली-महोदयेन स्वस्य उपन्यासस्य फ्रेंकस्टीन्-इत्यस्य विचारः कल्पितः शेली-वंशजः १८१८ तमे वर्षे ब्रिटेन-देशं त्यक्त्वा इटली-देशं गतः, यत्र शेली-महोदयेन स्वस्य अन्तिमः एकमात्रः च जीवितः बालकः पर्सी-फ्लोरेन्स-शेली-इत्यस्य जन्मनः पूर्वं तेषां द्वितीय-तृतीय-सन्ततिः मृतः । १८२२ तमे वर्षे वियारेग्गीओ-नगरस्य समीपे तूफानस्य समये तस्याः पतिः डुबत् । एकवर्षेण अनन्तरं शेली इङ्ग्लैण्ड्देशं प्रत्यागत्य ततः परं स्वपुत्रस्य पालनार्थं, व्यावसायिकलेखकरूपेण च स्वं समर्पितवती । तस्याः जीवनस्य अन्तिमदशकं व्याधिना व्याधिग्रस्तम् आसीत्, अधिकतया मस्तिष्कस्य अर्बुदस्य कारणं यत् ५३ वर्षे तस्याः मृत्युः अभवत् । तस्याः जीवनस्य अन्तिमदशकं व्याधिना व्याधिग्रस्तम् आसीत्, अधिकतया मस्तिष्कस्य अर्बुदस्य कारणं यत् ५३ वर्षे तस्याः मृत्युः अभवत् ।अद्यतनविद्वत्तायाः कारणात् शेली इत्यस्य उपलब्धीनां विषये अधिकं व्यापकं दृष्टिकोणं प्राप्तम् अस्ति । तस्याः साहित्यिकनिर्गमस्य विषये विद्वांसः वर्धमानं रुचिं दर्शितवन्तः, विशेषतः तस्याः उपन्यासेषु, येषु ऐतिहासिक उपन्यासाः वालपेर्गा (१८२३) तथा पर्किन् वार्बेक् (१८३०), एपोकैलिप्टिक उपन्यासः द लास्ट मेन् (१८२६) तथा च तस्याः अन्तिमौ उपन्यासौ लोडोरे (१८३५) च सन्ति । तस्याः अल्पज्ञातकृतीनां अध्ययनं यथा यात्रापुस्तकं Rambles in Germany and Italy (१८४४) तथा च डायोनिसियस लार्डनरस्य Cabinet Cyclopedia (१८२९–१८४६) इत्यस्य जीवनीलेखाः, शेली जीवनपर्यन्तं राजनैतिककट्टरपंथीरूपेण एव अभवत् इति वर्धमानस्य मतस्य समर्थनं करोति शेली इत्यस्य कृतीषु प्रायः तर्कः भवति यत् सहकार्यं सहानुभूतिः च विशेषतः परिवारे महिलाभिः यथा अभ्यासः क्रियते तथा नागरिकसमाजस्य सुधारस्य उपायाः आसन् । इदं मतं पर्सी शेली इत्यनेन प्रवर्धितस्य व्यक्तिवादी रोमान्टिक-आचारस्य, तस्याः पित्रा विलियम गोड्विन् इत्यनेन व्यक्तानां प्रबुद्धता-राजनैतिकसिद्धान्तानां च प्रत्यक्षं आव्हानं आसीत्। मैरी शेली साहित्यिकजीवनं यापयति स्म । तस्याः पिता तां पत्रनिर्माणं कृत्वा लेखनं शिक्षितुं प्रोत्साहयति स्म, बाल्ये तस्याः प्रियः व्यवसायः कथालेखनम् आसीत् । दुर्भाग्येन १८१४ तमे वर्षे पर्सी इत्यनेन सह पलायितस्य मैरी इत्यस्याः सर्वाणि किशोरवयस्काः नष्टाः अभवन्, तस्याः कस्यापि जीवितस्य पाण्डुलिप्याः तस्मात् वर्षात् पूर्वं निश्चितरूपेण तिथिः न ज्ञातुं शक्यते तस्याः प्रथमं प्रकाशितं कृतिं प्रायः माउन्सीर् नोङ्गटोङ्गपाव इति मन्यते, सार्धदशवर्षीयायाः गॉडविन्-किशोर-पुस्तकालयस्य कृते लिखिताः हास्य-श्लोकाः; तथापि तस्याः अद्यतनतमस्य आधिकारिकस्य कृतीसङ्ग्रहे अन्यस्य लेखिकायाः ​​कृते काव्यं आरोपितम् अस्ति । पर्सी शेली उत्साहेन मैरी शेली इत्यस्याः लेखनं प्रोत्साहयति स्म यत् "मम पतिः प्रथमतः एव अतीव चिन्तितः आसीत् यत् अहं स्वमातृपितृवशस्य योग्यः सिद्धः भवेयम्, प्रसिद्धेः पृष्ठे च नामाङ्कनं करिष्यामि । सः मां साहित्यिकप्रतिष्ठां प्राप्तुं सदा प्रेरयति स्म" इति। भर्तुः मृत्योः अनन्तरं मैरी शेली लेह हन्ट् इत्यनेन सह तस्य परिवारेण सह जेनोवा-नगरे एकवर्षं यावत् निवसति स्म, यत्र सा प्रायः बायरन्-महोदयं दृष्ट्वा तस्य काव्यानां प्रतिलेखनं करोति स्म । मैरी शेली अन्येषु साहित्यिकप्रयासेषु भर्तुः काव्यानां सम्पादने व्यस्तः आसीत्, परन्तु पुत्रस्य चिन्ता तस्याः विकल्पान् प्रतिबन्धयति स्म । मैरी शेली विलियमगोड्विन्-मण्डलस्य उत्तेजकसमाजस्य आनन्दं लभते स्म, परन्तु दारिद्र्येन सा यथा इच्छति तथा सामाजिकसम्बन्धं न कृतवती । सा अपि तेषां बहिष्कारं अनुभवति स्म ये सर टिमोथी इव अद्यापि पर्सी बिस्शे शेली इत्यनेन सह तस्याः सम्बन्धं अस्वीकृतवन्तः ।१८२७–४० यावत् कालखण्डे मैरी शेली सम्पादिका लेखिका च इति व्यस्ता आसीत् ।१८३० तमे वर्षे सा फ्रेङ्केन्स्टीन्-पत्रिकायाः ​​नूतनसंस्करणस्य प्रतिलिपिधर्मं ६० पाउण्ड्-मूल्येन हेनरी-कोल्बर्न्-रिचर्ड्-बेण्ट्ले-इत्येतयोः नूतन-स्टैण्डर्ड्-नोवेल्स्-श्रृङ्खलायाः कृते विक्रीतवती । शेली समाजः येषां महिलानां अस्वीकारं करोति स्म, तेषां कृते साहाय्यं प्रदातुं स्वमातुः नारीवादीसिद्धान्तानां अभ्यासं निरन्तरं कुर्वती आसीत् । मैरी शेली इत्यस्याः अन्तिमवर्षाणि रोगेन क्षीणानि आसन् । १८३९ तमे वर्षात् तस्याः शरीरस्य केषुचित् भागेषु शिरोवेदना, पक्षाघातः च अभवत्, येन कदाचित् पठनं लेखनं च न भवति स्म ।१८५१ तमे वर्षे फेब्रुवरी-मासस्य १ दिनाङ्के चेस्टर्-चतुष्कं त्रयोपञ्चाशत् वर्षे तस्याः वैद्येन मस्तिष्कस्य अर्बुदस्य शङ्कायाः ​​कारणात् सा मृता । मैरी शेली इत्यस्याः मृत्योः प्रथमवर्षे शेली-वंशजः तस्याः पेटी-मेजं उद्घाटितवान् । अन्तः तेषां कृते तस्याः मृतबालकेशानां कुण्डलानि, पर्सी ब्यशे शेली इत्यनेन सह साझां कृतं पुस्तिका, तस्य काव्यस्य Adonaïs इत्यस्य प्रतिलिपिः च प्राप्ता यस्य एकं पृष्ठं रेशमपार्सलं परितः संपुटितम् आसीत् यस्मिन् तस्य केचन भस्मः तस्य हृदयस्य अवशेषाः च सन्ति ।

83135

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%88%20%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A5%87

तरबाई शिण्डे

ताराबाई शिंदे (१८५०–१९१०) एका नारीवादी कार्यकर्ता आसीत्‌। सा १९ शताब्द्यां भारते पितृसत्तात्मकतायाः जातिस्य च विरोधं कृतवान् । सा "स्त्री पुरुष तुलना" इति प्रकाशितग्रन्थेन प्रसिद्धा अस्ति । मूलतः १८८२ तमे वर्षे मराठीभाषायां प्रकाशितम् । अयं पुस्तिका जाति-पितृसत्ता-समालोचना अस्ति, प्रायः प्रथमः आधुनिकः भारतीयः नारीवादी ग्रन्थः इति मन्यते । तस्मिन् काले अतीव विवादास्पदम् आसीत् यतः एतत् हिन्दुधर्मग्रन्थान् महिलानां उत्पीडनस्य स्रोतः इति आव्हानं ददाति स्म । एषा प्रत्ययः अद्यत्वे अपि विवादास्पदः अस्ति । सा सत्यशोधकसमाजस्य सदस्या आसीत् । प्रारम्भिकजीवनं कुटुम्बं च मराठापरिवारे १८५० तमे वर्षे वर्तमानमहाराष्ट्रस्य बेरारप्रान्तस्य बुलधानानगरस्य बापूजी हरि शिंदे इत्यस्याः गृहे जन्म प्राप्य पुणेनगरस्य सत्यशोधकसमाजस्य संस्थापकसदस्या आसीत् । तस्याः पिता राजस्वस्य उपायुक्तस्य कार्यालये कट्टरपंथी मुख्यलिपिकः च आसीत्, सः १८७१ तमे वर्षे "Hints to the Educated Natives" इति पुस्तकमपि प्रकाशितवान् । तस्मिन् क्षेत्रे बालिकानां विद्यालयः नासीत् । ताराबाई एकमात्रं कन्या आसीत्, तस्याः पिता तस्याः मराठी, संस्कृतम्, आङ्ग्लभाषां च पाठयति स्म । तस्याः चत्वारः भ्रातरः अपि आसन् । ताराबाई इत्यस्याः विवाहः अतीव युवावस्थायां आसीत्, परन्तु तत्कालीनानाम् अन्येषां अधिकांशमराठीपत्नीनां अपेक्षया गृहे अधिकं स्वतन्त्रता प्रदत्ता यतः तस्याः पतिः तस्याः मातापितृगृहं गतः। तस्याः सन्तानः नासीत्, एतत् विकल्पं सा सक्रियरूपेण कृतवती, यस्मिन् समाजे निःसन्ततिविवाहिता विडम्बना आसीत् तस्य सम्मुखे रक्षति स्म । सामाजिक कार्य शिंदे सामाजिककार्यकर्तृणां जोतिरावस्य सावित्रीबाई फुले च सहकर्मी आसीत् । पतिपत्नी द्वौ अपि सत्यशोधकसमाजस्य संस्थापकसदस्यौ आस्ताम् । ज्योतिरावः, सावित्रीबाई, ताराबाई च अवगच्छन् यत् कथं लिङ्गभेदः जातिभेदः च पृथक् पृथक् विद्यते, कथं परस्परं सम्बद्धौ स्तः इति । फुले दम्पत्योः १८४८ तमे वर्षे निम्नजातीयबालिकानां कृते विद्यालयः आरब्धः ।१८५४ तमे वर्षे विवाहनिषिद्धानां समाजात् बहिष्कृतानां च उच्चजातीयविधवाणां कृते आवासस्य आश्रयस्थानं आरब्धवन्तः । पश्चात् ते एतयोः उपक्रमयोः ताराबाई इत्यस्याः संलग्नतां कृत्वा अस्मिन् क्षेत्रे तस्याः संस्कारं कृतवन्तः। "स्त्री पुरुष तुलना" ताराबाई शिंदे इत्यस्य लोकप्रियं साहित्यिकं कृतिः "स्त्री पुरुष तुलाना" अस्ति । शिंदे स्वनिबन्धे जातिसामाजिकवैषम्यं, तथैव अन्येषां कार्यकर्तृणां पितृसत्तात्मकदृष्टिकोणानां आलोचनां कृतवती ये हिन्दुसमाजस्य जातिं विरोधस्य मुख्यरूपं दृष्टवन्तः । सुसी थारु, के. ललिता च मते "...स्त्री पुरुष तुलाना भक्तिकालस्य काव्यस्य अनन्तरं प्रथमः पूर्णरूपः विद्यमानः च नारीवादी तर्कः सम्भवतः अस्ति। परन्तु ताराबाई इत्यस्य कार्यम् अपि महत्त्वपूर्णम् अस्ति यतोहि यस्मिन् काले बुद्धिजीविनः कार्यकर्तारः च मुख्यतया एकस्याः हिन्दुविधवायाः जीवनस्य कष्टानां विषये चिन्तिताः आसन् तथा च महिलानां उपरि कृतानां अन्येषां सुलभपरिचयानाम् अत्याचारानाम् विषये ताराबाई शिंदे वैचारिकं समावेशयितुं विश्लेषणस्य व्याप्तिम् विस्तृतं कर्तुं समर्थः अभवत् । सर्वत्र स्त्रियः अपि तथैव पीडिताः इति सा सूचयति”, इति । स्त्री पुरुष तुलाना एकस्य लेखस्य प्रतिक्रियारूपेण लिखिता यत् १८८१ तमे वर्षे पुणेतः प्रकाशितस्य रूढिवादीनां वृत्तपत्रे पुणे वैभवे सूरतनगरस्य विजयलक्ष्मी इत्यस्याः ब्राह्मणविधवायुवायाः विरुद्धं आपराधिकप्रकरणस्य विषये प्रकाशितम् आसीत्, यस्याः कृते स्वस्य अवैधपुत्रस्य हत्यायाः दोषी अभवत् सार्वजनिकअपमानस्य बहिष्कारस्य च भयात् फाँसीयाः दण्डः दत्तः (पश्चात् आजीवनं परिवहनार्थं अपीलं कृत्वा परिवर्तनं कृतम्)। शिंदे पुनर्विवाहनिषिद्धैः उच्चजातीयविधवाभिः सह कार्यं करोति स्म, विधवानां ज्ञातिभिः गर्भधारणस्य घटनाः अपि जानाति स्म । पुस्तके "सद्स्त्री" "वेश्या" च मध्ये कठिनपाशं स्त्रियः अवश्यं गन्तव्याः इति विश्लेषणं कृतवान् । पुस्तकस्य मुद्रणं १८८२ तमे वर्षे श्री शिवाजी प्रेस, पुणे इत्यत्र नव आन्ना मूल्येन ५०० प्रतिभिः सह अभवत्, परन्तु समकालीनसमाजस्य, पत्रिकायाः च वैरिणः स्वागतस्य अर्थः अभवत् यत् सा पुनः प्रकाशनं न कृतवती । तथापि एतस्य कार्यस्य प्रशंसा मराठी-समाजसुधारकर्तृणा ज्योतिराव-फुले इत्यनेन कृता, यः तरबाई-इत्यस्य नाम चिरंजिविनी (प्रिया पुत्री) इति उल्लेख्य सहकारिभ्यः तस्याः पुस्तिकायाः ​​अनुशंसाम् अकरोत् ।१८८५ तमे वर्षे ज्योतिबा फुले इत्यनेन आरब्धस्य सत्यशोधकसमाजस्य पत्रिकायाः ​​सत्सरस्य द्वितीयाङ्के अस्य ग्रन्थस्य उल्लेखः प्राप्यते तथापि तदनन्तरं १९७५ तमे वर्षे यावत् एतत् ग्रन्थं बहुधा अज्ञातं आसीत्, यदा पुनः आविष्कारः कृतः, पुनः प्रकाशितः च अभवत् । १९७५ तमे वर्षे एस.जी.मल्शे इत्यनेन पुनः प्रकाशितम् । मराठीभाषालेखकाः भारतीय-समाजपरिवर्तकाः मराठाजनाः १९१० मरणम् १८५० जननम्

83139

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%9F%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A4%B0%20%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%AB%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%20%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%83

टेलर स्विफ्टस्य सांस्कृतिकप्रभावः

अमेरिकनसङ्गीतकारः टेलर स्विफ्ट (जन्म १९८९) इत्यनेन स्वस्य सङ्गीतेन, कलात्मकतायाः, प्रदर्शनेन, प्रतिबिम्बेन, दृष्टिकोणैः, क्रियाभिः च लोकप्रियसंस्कृतौ प्रभावः कृतः, यत् प्रायः प्रकाशनैः टेलर स्विफ्ट् प्रभावः इति उच्यते २००६ तमे वर्षे १६ वर्षीयः स्वतन्त्रः गायिका-गीतकारः इति रूपेण पदार्पणं कृत्वा स्विफ्ट् स्वस्य सम्पूर्णे करियर-काले निरन्तरं प्रसिद्धिं, सफलतां, जनजिज्ञासां च सञ्चितवती, सांस्कृतिकव्यक्तिः अभवत। एकविंशतिशतकस्य अग्रणीरूपेण गण्यते स्विफ्टः बहुमुखीसङ्गीतक्षमता, गीतलेखनपराक्रमः, व्यापारतीक्ष्णता च इति कारणेन प्रसिद्धा अस्ति येन विश्वव्यापीरूपेण अनेकाः कलाकाराः उद्यमिनः च प्रेरिताः सन्ति सा देशसङ्गीतस्य आरम्भं कृतवती, पॉप् मध्ये प्रविष्टवती, वैकल्पिकरॉक्, इन्डी लोकशैल्याः इलेक्ट्रॉनिकशैल्याः च अन्वेषणं कृतवती, सङ्गीतविधायाः सीमां धुन्धलं कृतवती । समीक्षकाः तां चार्टसफलतायाः, समीक्षकप्रशंसायाः, तीव्रप्रशंसकसमर्थनस्य च दुर्लभसंयोजनं धारयन्त्याः सांस्कृतिकक्विन्टेस्सेन्सरूपेण वर्णयन्ति, येन सा सङ्गीतक्षेत्रे अपि च ततः परं व्यापकं प्रभावं प्रतिक्रियां च कर्तुं समर्था भवति | सशक्तराजनैतिक-आर्थिक-उत्तोलनेन स्विफ्ट्-इत्यनेन स्वस्य प्रभावस्य सामाजिक-माध्यम-शक्तेः च उपयोगः उद्योगस्य, समाजस्य च अन्तः विषयान् प्रकाशयितुं, स्पोटिफाई, एप्पल्-म्यूजिक्, टिकट-मास्टर-इत्यत्र सुधारं पोषयति, अनुबन्धानां रिकार्डिङ्गं च कलाकारानां, स्वामिनः, बौद्धिकानां च अधिकारानां विषये जागरूकतां च पोषयति सम्पत्तिः, निगमलोभः, लैङ्गिकतावादः, जातिवादः च, तथैव संवीक्षणं आलोचनां च प्राप्नोति । एल्बमयुगस्य अन्ते यावत् अन्तर्जालस्य उदयपर्यन्तं स्विफ्ट् इत्यनेन २०००, २०१०, २०२० दशकेषु सामान्यजनस्य कृते सङ्गीतस्य वितरणं, ग्रहणं, उपभोगः च कथं भवति इति परिवर्तनस्य घोषणा कृता तस्याः निरन्तरं व्यावसायिकसफलता पत्रकारैः अपूर्वा इति मन्यते, यत्र एल्बमविक्रयणं, डिजिटलविक्रयणं, स्ट्रीमिंग्, एयरप्ले, विनाइलविक्रयणं, चार्ट्स्, भ्रमणं च एकत्रैव अद्वितीयाः उपलब्धयः सन्ति ब्लूमबर्ग् बिजनेसवीक् इत्यनेन उक्तं यत् स्विफ्ट् "द म्यूजिक इण्डस्ट्री" इति, तस्याः अनेकेषु सम्माननीयेषु उपनामसु अन्यतमम् । बिलबोर्डस्य अनुसारं स्विफ्ट् "एकः अधिवक्ता, एकः शैलीचिह्नः, एकः विपणनविजः, एकः प्रचुरः गीतकारः, एकः दृश्यसीमानां धक्काकः, एकः अभिलेख-भङ्गः मार्ग-योद्धा च अस्ति| स्विफ्टः समीक्षात्मकस्य आकर्षणस्य, बौद्धिकसंशोधनस्य, मीडिया अध्ययनस्य, सांस्कृतिकविश्लेषणस्य च प्रमुखः विषयः अस्ति, सामान्यतया अन्तर्जालसंस्कृतेः, प्रसिद्धसंस्कृतेः, आशावादस्य, नारीवादस्य, पूंजीवादस्य, उपभोक्तृवादस्य, अमेरिकनवादस्य, उत्तर-उत्तर-आधुनिकतावादस्य, तथा च विभिन्नानां समाजसंगीतशास्त्रीयघटनानां अवधारणासु केन्द्रितः अस्ति विद्वांसः स्विफ्टस्य प्रबलसांस्कृतिकस्थानं, तस्याः जनसञ्चारमाध्यमधारणायाः ध्रुवीकरणप्रवृत्तेः अभावेऽपि, तस्याः संगीतसंवेदनशीलतां कलात्मका अखण्डतां च, वैश्विकं च अन्तरपीढीगतं च आकर्षणं, विपणनप्रवृत्तीनां कुशाग्रता, तथा च स्विफ्टस्य, तस्याः प्रशंसकवर्गस्य, निन्दकानां, तथा च मुख्यधारामाध्यमाः . विभिन्नाः शैक्षणिकसंस्थाः स्विफ्ट् विषये पाठ्यक्रमं प्रददति । यशः तारकत्वं च टेलर स्विफ्ट् सर्वकालिकस्य सर्वाधिकविक्रयितसङ्गीतकलाकारानाम् एकः अस्ति . तस्याः १० स्टूडियो एल्बमाः प्रकाशिताः— टेलर स्विफ्ट् (२००६), <i id="mwWw">फीयरलेस्</i> (२००८), स्पीक नाउ (२०१०), रेड (२०१२), १ ९८९ (२०१४), रिपुटेशन (२०१७), लवर (२०१९), लोककथा (२०२०), <i id="mwaQ">एवरमोर्</i> (२०२०), तथा अर्धरात्रयः (२०२२); तथा त्रीणि पुनः रिकार्ड् कृतानि एल्बमानि— फीयरलेस (टेलरस्य संस्करणम्) (२०२१), रेड् (टेलरस्य संस्करणम्) (२०२१), तथा च स्पीक नाउ (टेलरस्य संस्करणम्) (२०२३) । सर्वेषां समर्थनं भिन्न-भिन्न-सङ्ख्यायाः एकलगीतैः कृतम् आसीत्, तस्याः अ-एल्बम-गीतानि सहकार्यं च विहाय, तथा च व्यावसायिकरूपेण लाभप्रदाः, सङ्गीतसमीक्षकैः सकारात्मकरूपेण च प्राप्ताः बिलबोर्ड् इत्यनेन टिप्पणीकृतं यत् केवलं मुष्टिभ्यां कलाकारानां कृते स्विफ्टस्य चार्टसफलतायाः, समीक्षकाणां प्रशंसायाः, प्रशंसकसमर्थनस्य च त्रिफेक्टा अस्ति, यस्य परिणामेण तस्याः व्यापकः प्रभावः अभवत् अनेकाः प्रकाशनानि स्विफ्टस्य लोकप्रियतां दीर्घायुषः च २० शताब्द्याः आरभ्य अदृष्टस्य "अविरामस्य" प्रसिद्धेः "वैश्विकप्रभावस्य" च प्रकारस्य रूपेण टिप्पणीं कुर्वन्ति । CNN -इत्यस्मै स्विफ्ट् २०१० तमे दशके देश- तारकरूपेण आरब्धवान्, "सर्वकालिक-संगीत-टाइटन्" इति रूपेण च समाप्तवान् । न्यूयॉर्क-नगरस्य लेखिका जोडी रोजेन् स्विफ्ट्-इत्यस्य विश्वस्य बृहत्तमः पॉप्-तारकः इति नामकरणं कृतवती, तस्मात् तस्याः समवयस्काः "द्वितीयस्थानस्य कृते स्पर्धां कुर्वन्ति" इति । न्यूयॉर्क टाइम्स् इति पत्रिकायाः लेखकः बेन् सिसारिओ इत्यनेन स्विफ्टस्य सांस्कृतिकप्रभुत्वस्य तुलना १९८० तमे दशके माइकल जैक्सन् - मैडोना -योः वर्चस्वेन सह कृता, यत् "मनोरञ्जनव्यापारेण विखण्डित-२१ शताब्द्यां प्रतिकृतिः कर्तुं असम्भवः इति बहुधा स्वीकृतम्" इति स्विफ्ट् इतिहासस्य सर्वाधिकं धनी महिलासङ्गीतकारः अस्ति, तस्याः सम्पत्तिः २०२३ तमे वर्षे १७ वर्षेषु ७४० मिलियन डॉलरः अभवत् । सांस्कृतिक सर्वव्यापीता पत्रकाराः स्विफ्ट् इत्यस्य सांस्कृतिकस्पर्शशिला इति वर्णयन्ति । गार्जियनपत्रिकायाः स्तम्भकारः ग्रेग् जेरिको स्विफ्ट् इत्यस्य नाम "सांस्कृतिकजीवन्तता" इति दत्तवान् यस्य निरन्तरलोकप्रियता, अन्तर्जालयुगेन उच्चारिता, रोलिंग स्टोन्स् , बब् डायलन्, डेविड् बोवी, ब्रूस् स्प्रिंगस्टीन् तथा यू२ इत्येतयोः लोकप्रियता अतिक्रान्तवती, येषां सर्वेषां अल्पायुषः व्यावसायिकः आसीत् तथा क्रिटिकल् प्राइम्, यदा तु स्विफ्ट् Midnights इत्यनेन सह स्वस्य करियरस्य १८ तमे वर्षे सफलतां प्राप्नोत् । जेरिको इत्यनेन २०२२ तमस्य वर्षस्य संख्यात्मकं इन्फोग्राफिक्स् उद्धृतं यत् केवलं ड्रेक, कान्ये वेस्ट्, बियोन्से च लोकप्रियतायाः दृष्ट्या स्विफ्ट् इत्यनेन सह स्पर्धां कर्तुं शक्नुवन्ति स्म । स्लेटस्य क्रिस मोलान्फी इत्यनेन उक्तं यत् स्विफ्टस्य करियरं बीटल्स् -समूहस्य अपेक्षया अधिककालं यावत् स्थापितं, एकदा "अतुलनीय" इति गणितस्य समूहस्य अभिलेखान् भङ्गयित्वा । एले इत्यनेन तां "आकाशीयस्तरयोः पॉप् मेगास्टार" इति वर्णितम्, वैनिटी फेयर इत्यनेन च तां "विश्वस्य बृहत्तमः पॉप् स्टार" इति उक्तम् । Within celebrity culture, स्विफ्टस्य सङ्गीतं, जीवनं, प्रतिबिम्बं च ध्यानस्य बिन्दवः सन्ति । स्विफ्ट् २००६ तमे वर्षे स्वस्य नामधेयस्य प्रथमस्य स्टूडियो-एल्बमस्य विमोचनेन किशोर-मूर्तिः अभवत्, ततः परं लोकप्रियसंस्कृतौ प्रबलः व्यक्तिः अभवत्, प्रायः पॉप्-चिह्नम् अथवा दिवा इति उच्यते ग्रीनसबर्ग्-नगरस्य पिट्सबर्ग्-विश्वविद्यालयस्य गेल-पामेर्लेउ-इत्यनेन स्विफ्ट-प्रसिद्धेः श्रेयः वैश्वीकरणस्य श्रेयः दत्तः, तस्याः सामाजिक-संक्रमणः इति उक्तः, यस्य लाभः "२४-घण्टानां, वैश्विक-सम्बद्धतायाः समये विद्यमानस्य, यदा सर्वे जानन्ति यत् अन्ये सर्वे किं चिन्तयन्ति, किं कुर्वन्ति च" इति साल्फोर्डविश्वविद्यालयस्य क्रिस्टी फेयरक्लो इत्यनेन स्विफ्ट् इत्यस्य नाम "सांस्कृतिकब्रह्माण्डस्य केन्द्रम्" इति उक्तम् । द रिङ्गर् ' s केट निब्स् लिखितवान्, स्विफ्टः अपरिहार्यः अस्ति यतः तस्याः सङ्गीतं "समकालीनसार्वजनिकजीवनस्य ऊतकस्य गभीरं संतृप्तं भवति भवेत् अस्माकं रोचते वा न वा। अतः स्विफ्टस्य करियर-विकल्पानां परिणामः सङ्गीत-उद्योगे सुधारः भवति । २०१६ तमे वर्षे बिलबोर्ड् इत्यनेन मतं दत्तं यत् केवलं दशकपुराणं करियरं कृत्वा अपि स्विफ्ट् इत्यनेन "अनिर्वचनीयः" सांस्कृतिकः प्रभावः दर्शितः । समयः स्विफ्ट् इत्यस्य २०१०, २०१५, २०१९ च १०० प्रभावशालिनः जनानां क्रमाङ्कनं कृतवान् । २०१४ तमे वर्षे सा फोर्ब्स् ' ३० अण्डर ३० सूचीयां सङ्गीतवर्गे नामाङ्किता । स्विफ्ट् २०१५ तमे वर्षे फोर्ब्स् ' १०० सर्वाधिकशक्तिशालिनः महिलानां सूचीयां समाविष्टा कनिष्ठतमा महिला अभवत्, सा ६४ स्थाने अभवत् सा २०१९ तमे वर्षे सर्वाधिकं गूगल-कृता महिला आसीत्, २०२२ तमे वर्षे च संगीतकारः आसीत् अमेरिकन प्रतीक पत्रकाराः स्विफ्टस्य प्रसिद्धिं अमेरिकनवादेन सह सम्बध्दयन्ति । निब्स् इत्यस्य मते Fearless इत्यनेन सह स्विफ्ट् स्वस्य शिल्पस्य कारणेन "औद्योगिक-श्रेणीयाः अमेरिकन-प्रसिद्धौ ठोसरूपेण स्थापिता देशीकृत-प्रसिद्धा" अभवत् । टाइम् इत्यस्य जैक् डिक्की इत्यनेन उक्तं यत्, स्विफ्ट् २०१४ तमे वर्षे "अमेरिकादेशस्य महत्त्वपूर्णः संगीतकारः" अभवत् मैक्सिमः स्वस्य करियरं "एकः क्विन्टेस्सेन्सील् अमेरिकन् सफलताकथा" इति आह्वयत् । शैना वेदरहेड्, <i id="mw_w">संधर्षकः</i>क ृते लिखित्वा, स्विफ्ट् "सांस्कृतिक - स्तम्भः " इति आह्वयत्, प्रेम, परिश्रमं नारीवादं च मूर्तरूपं दत्तवान्, "[स्विफ्ट्] इदं रोचते वा न वा" इति परवाहं न कृत्वा वेदरहेड् इत्यनेन स्विफ्टस्य प्रसिद्धिः केवलं अमेरिकनसङ्गीतात् परं अमेरिकनसंस्कृतेः मुख्यायां परिणमयति इति योजितवान् । सांस्कृतिकसमीक्षकः ग्रेल् मार्कसः अवलोकितवान् यत् स्विफ्ट् " अमेरिकनध्वजं मुखस्य उपरि धारयति"- रक्ताधरं, श्वेतत्वक्, नीलनेत्रं च । गृध्रलेखकस्य नेट् जोन्स् इत्यस्य मते स्विफ्ट् " अमेरिकन-आधिपत्यस्य संगीत-मूर्तिः " अस्ति । एमिली सेण्ट् जेम्स् आफ् वोक्स लिखितवती यत्, स्विफ्ट् स्वगीतानां माध्यमेन अमेरिकनसहस्राब्दीयानां कथाः कथयति, यथा स्प्रिंगस्टीन् अमेरिकनबेबीबूमर्-जनानाम् प्रतिनिधित्वं करोति स्म स्विफ्ट् २०१९ तमे वर्षे स्वस्य गीते " मिस् अमेरिकना" इति रूपकरूपेण अपि "मिस् अमेरिकना" इति आह्वयत्, यत् तस्याः जीवनस्य, करियरस्य च विषये नामधेयस्य २०२० तमस्य वर्षस्य वृत्तचित्रस्य अपि प्रेरणादायी अभवत्| श्रद्धांजलि एवं सम्मान स्विफ्ट् इत्यस्याः प्रभावं स्वीकृत्य विविधानि सम्माननीयानि उपाधिः, उपनामानि च प्राप्तवती । "अमेरिका-देशस्य प्रियतमः" इति शीर्षकं तस्याः प्रारम्भिकेषु दिनेषु मीडिया-माध्यमेन तस्याः कृते प्रयुक्तम्, तस्याः "सर्व-अमेरिकन-कन्या"-प्रतिबिम्बस्य कारणात्; "देशस्य राजकुमारी" देशनक्षत्रत्वेन तस्याः मुख्यधारायां लोकप्रियतायाः कारणात् उद्भूतम् । केचन माध्यमाः तस्याः पॉप्-सङ्गीतस्य वर्चस्वस्य कारणात् "द पॉप् टाइटन्" अथवा "क्वीन् आफ् पॉप्" इति आह्वयन्ति स्म| समयः पोपगर च "सेतुरानी" विद स्विस्त्यस्य सुस्वागलेल समुच्चय विद्यते । "ईस्टर-अण्डानां राज्ञी" इति एकदा स्विफ्ट् इत्यस्याः एल्बम-चक्रेषु निहितैः ईस्टर-अण्डैः, सुरागैः च प्रसिद्धा अभवत् । स्विफ्ट् इत्यस्य नामकरणं ब्लूमबर्ग् बिजनेसवीक्, ओडिसी, तथा अमेरिकनपत्रकारेन बारबरा वाल्टर्स् इत्यनेन उद्योगस्य तन्तुषु तस्याः पकडस्य आलोके "द म्यूजिक इण्डस्ट्री" इति कृतम् | २०१९ तमे वर्षे स्विफ्ट् "२०१० तमे दशके सर्वकालिकस्य सर्वकालिकस्य कुशलतमानां संगीतकलाकारानाम् एकः", अमेरिकनसङ्गीतपुरस्कारस्य च कारणेन बिल्बोर्ड् इत्यस्मात् दशकस्य महिला (२०१० तमस्य दशकस्य) इति उपाधिः प्रथमा प्राप्ता अभवत् २०१० तमे दशके सर्वाधिकं स्कोरं कृत्वा दशकस्य कलाकारः इति नामाङ्कनं कृतवती । २०२१ तमे वर्षे ब्रिट् अवार्ड्स् इत्यनेन स्विफ्ट् इत्यस्मै "विश्वस्य सङ्गीतस्य विषये तस्याः अपारप्रभावस्य स्वीकारार्थं" ग्लोबल आइकॉन् ट्राफी इति पुरस्कारः प्रदत्तः । २०२२ तमे वर्षे नैशविल् गीतकारसङ्घः इन्टरनेशनल् इत्यनेन लेखिकारूपेण तस्याः सफलतां स्वीकृत्य दशकस्य गीतलेखिका इति नामाङ्कनं कृतम् । समयः पोपगर च "तुसेरानी" विद स्वागलेल समुच्चय विद्यते । । स्विफ्ट् इत्यस्य नामधेयेन विविधानि वस्तूनि स्थानानि च नामकृतानि सन्ति । नैशविले, टेनेसी -नगरस्य कण्ट्री म्यूजिक हॉल आफ् फेम एण्ड् म्यूजियम इत्यनेन विद्यालयसमूहानां, संगीतकार्यक्रमानाम्, कार्यशालानां, पुस्तकवार्तानां च पाठ्यक्रमसम्बद्धानां क्रियाकलापानाम् आतिथ्यं कर्तुं टेलर स्विफ्ट् शिक्षाकेन्द्रस्य स्थापना कृता स्विफ्ट् इत्यनेन २०२२ तमे वर्षे न्यूयॉर्कविश्वविद्यालयात् ललितकलानां मानद -डॉक्टर्-उपाधिः प्राप्ता यत् "स्वस्य पीढीयाः सर्वाधिक-प्रचुर-प्रसिद्धेषु कलाकारेषु अन्यतमः" इति । मीडिया कवरेज स्विफ्ट् इत्यस्य प्रसारणमाध्यमेषु बहुधा भवति । तस्याः सङ्गीतस्य च उल्लेखः अथवा उपयोगः अनेकेषु पुस्तकेषु अस्ति ।[१२४], चलच्चित्रेषु, दूरदर्शनप्रदर्शनेषु च[१२५] । सा पत्रिकाणां निकटतया अवलोकनस्य विषयः अपि अस्ति ।[१२६] । समीक्षकाः स्विफ्टस्य प्रमुखमाध्यमानां च सम्बन्धं उदाहरणरूपेण सेलिब्रिटी परिसरस्य उद्योगस्य (eng.)रूसी च इति वर्णयन्ति ।[१२७], येन स्विफ्टस्य कार्यं बहु प्रभा एतत् अस्य परिसरस्य[१२८] आलोचना अस्ति, तथा च «मिस् अमेरिकना» — तस्य विनिर्माणम्[१२७] । यूएसए टुडे इत्यादिषु माध्यमेषु स्विफ्ट् इत्यस्य कार्यस्य कवरिंग् इत्यत्र अनन्यतया संलग्नाः संवाददातारः सन्ति[१२९] । तस्य सहभागितायाः सह शो तथा टीवी-प्रदर्शनानि प्रायः प्रेक्षकाणां उच्चतमं स्तरं प्राप्नुवन्ति[१३०][१३१]; उदाहरणार्थं, राष्ट्रियफुटबॉललीग (NFL) इति क्रीडायां स्विफ्टस्य उपस्थित्या « टेलर स्विफ्ट प्रभावः » (« टेलर स्विफ्ट प्रभाव ») अभवत्, येन दर्शकानां संख्यायां मालविक्रये च अभिलेखवृद्धिः अभवत्[ लिङ्गं नारीवादं च नारीवादी इति परिचयं कृत्वा, गर्भपातस्य विकल्पस्वतन्त्रतायाः वकालतम् अकरोत्[१३५][१३६], स्विफ्ट् मीडिया-माध्यमेषु नारीवादी-प्रतिमा इति उच्यते स्म, तस्याः करियर-पदार्थानाम् अध्ययनं च तेषां नारीवादी-अर्थस्य कृते कृतम् स्विफ्ट् इत्यनेन आलोचना कृता यत् मीडिया कथं महिलानां चित्रणं करोति; कनाडादेशस्य दूरदर्शनप्रदर्शने Tout le monde en parle इत्यत्र स्वभाषणे स्विफ्ट् इत्यनेन उक्तं यत् « यथा मीडिया युवतयः प्रतिद्वन्द्वीरूपेण चित्रयन्ति, न तु मित्रराष्ट्राणि इति न सहितुं शक्नोति|

83148

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%9C%E0%A5%87%20%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%80

जे शेट्टी

जे शेट्टी एकः पूर्वभिक्षुः अस्ति यः अधुना पुरस्कारविजेता मेजबानः, कथाकारः, वायरल् सामग्रीनिर्माता च अस्ति । २०१६ तमे वर्षे स्वस्य विडियोचैनलस्य आरम्भात् आरभ्य,जे शेट्टी इत्यस्य अन्वेषणात्मकाः विडियो ४ अरबवारं यावत् दृष्टाः, तथा च सः २ कोटिभ्यः अधिकानां अनुयायिनां वैश्विकं अनुसरणं प्राप्तवान्.. एतेन सः अन्तर्राष्ट्रीयस्तरस्य अन्तर्जालस्य सर्वाधिकं दृष्टेषु जनासु अन्यतमः भवति। तस्य जन्म १९८७ तमे वर्षे सेप्टेम्बर्-मासस्य ६ दिनाङ्के अभवत् ।तस्य माता गुजराती, पिता तुलुवा अस्ति । सः ब्रिटिश-भारतीयः अस्ति यः उत्तरलण्डन्-नगरस्य बार्नेट्-नगरे स्वमातापितृभिः सह हिन्दुपरिवारे अनुजभगिन्या च सह वर्धितः । सः क्वीन् एलिजाबेथ्-विद्यालये अध्ययनं कृतवान्, बार्नेट् ततः लण्डन्-विश्वविद्यालयस्य सिटी-नगरस्य कास्-व्यापारविद्यालये स्नातकपदवीं प्राप्तवान् । शेट्टी स्वपत्न्या राधि देवलुकिया शेट्टी इत्यनेन सह कैलिफोर्निया-देशस्य लॉस एन्जल्स-नगरे निवसति । यदा जे बालकः आसीत् तदा केचन जनाः तं किञ्चित् गोल-मटोलः इति कारणेन विडम्बयन्ति स्म । परन्तु ते कठिनसमयाः तं दुःखितं न कृतवन्तः। जे अपि साहसिककार्यं कृतवान् यत् सः विद्यालये कतिपयानि वाराः विपत्तौ कृतवान् यतः सः कोऽस्ति इति चिन्तयितुं प्रयतमानोऽभवत् । यदा सः १६ वर्षीयः आसीत् तदा सः स्वस्य निकटतममित्रद्वयं त्यक्तवान् । एकः मित्रः कारदुर्घटने मृतः, अपरः हिंसायाम् आहतः । एतानि दुःखदविषयाणि जयस्य बहु चिन्तनं कृतवन्तः यत् जीवनं कियत् विशेषम् इति। सः जीवनस्य बृहत्तरं कारणं अन्विष्य स्वजीवनं सार्थकं कर्तुम् इच्छति स्म । १८ वर्षीयः गौरङ्गदास्वेन् इति भिक्षुं मिलित्वा जयः स्वस्य कृते सफलतां पुनः परिभाषितुं आरब्धवान् । सः इदानीं धनस्य, यशस्य, शक्तिस्य च विरुद्धं सेवायाः, प्रभावस्य, अनुरागस्य च जीवनं इच्छति स्म । कास् बिजनेस स्कूलतः व्यवहारविज्ञानस्य प्रथमश्रेणीयाः बीएससी (ऑन्स्) उपाधिं प्राप्य, विश्वे परिवर्तनं कर्तुं प्रेरितवान्, २२ वर्षे सः सम्पूर्णे भारते यूरोपे च भिक्षुरूपेण निवसितुं अगच्छत् सः स्वसूटानां व्यापारं वस्त्रेण कृतवान्, शिरः मुण्डितवान्, ३ वर्षाणि यावत् व्यायामशालायाः लॉकरात् बहिः निवसति स्म । प्रातः ४वादने जागरणं, शीतलस्नानं, सरलतया भोजनं च नित्यं कार्यं आसीत् । जे प्रतिदिनं ४-८ घण्टाः ध्यानं कृत्वा मनः प्रशिक्षितुं विविधानि जलं भोजनं च उपवासं न कृत्वा प्रयोगं कृतवान् । प्रायः अत्यन्तवातावरणेषु (उष्णशीतेषु) ध्यानस्य अभ्यासं कुर्वन् सः श्वसनस्य, मनःनियन्त्रणस्य च प्राचीनाभ्यासान् ज्ञातवान् । सः पूर्वस्य कालातीतदर्शनानां विज्ञानानाञ्च अतीव गभीरतया अध्ययनं कृतवान्, आधुनिकजगत् कृते सम्पर्कं सन्देशं च द्रष्टुं केन्द्रितः । अर्धं दिवसं व्यक्तिगतवृद्धौ अपरं च अन्येषां साहाय्यार्थं व्यतीतम् । अस्मिन् व्यक्तिगतं सामूहिकं च ध्यानं, अध्ययनं, चिन्तनं च शिक्षणं परोपकारं च यावत् सर्वं समावेशितम् आसीत् । ३ वर्षाणि यावत् जे स्थायिग्रामनिर्माणे, प्रतिदिनं १० लक्षं भोजनं वितरन्तः खाद्यकार्यक्रमेषु साहाय्यं कृतवान् तथा च विश्वे सहस्राब्दीयजनानाम् चेतनायाः, कल्याणस्य, सफलतायाः च विषये प्रशिक्षणं दत्तवान् भिक्षुजीवनात् अग्रे गत्वा जे पुनः स्वमातृपितृभिः सह लण्डन्नगरे निवसति स्म यस्य नाम धनं नासीत् । सः मासान् यावत् जगतः विषये स्वस्य अद्यतनीकरणं कृतवान् । शेट्टी एक्सेन्चर इत्यत्र स्वस्य कार्यक्षेत्रस्य आरम्भं कृतवान्, डिजिटलरणनीत्यां कार्यं कृत्वा, कम्पनीयाः कार्यकारीणां कृते सामाजिकमाध्यमप्रशिक्षकरूपेण च । तस्य कार्येण एरियाना हफिङ्ग्टन इत्यस्याः ध्यानं आकर्षितम्, सा तं हफिंग्टन-पोस्ट्-पत्रिकायाः कृते सम्बन्धादिविषयेषु भिडियो-निर्माणार्थं नियुक्तवती । शेट्टी इत्यनेन अनेकैः सार्वजनिकव्यक्तिभिः सह साक्षात्कारः कृतः अस्ति । शेट्टी नेशनल् जियोग्राफिक चेजिंग् जीनियस काउन्सिल २०१७ तथा एशियाई मीडिया अवार्ड्स् २०१६ सर्वोत्तम ब्लोग् इत्यत्र मान्यतां प्राप्तवती । शेट्टी २०१६ तमस्य वर्षस्य आईटीवी एशियन मीडिया पुरस्कारस्य, २०१८ तमस्य वर्षस्य स्ट्रीमी पुरस्कारस्य च पुरस्कारप्राप्तिका आसीत् । २०१९ तमे वर्षे शेट्टी इत्यनेन "On Purpose" इति पॉड्कास्ट् प्रारब्धम् । प्रथमवर्षे ६४ मिलियनवारं एतत् पोड्कास्ट् डाउनलोड् कृतम् । फोर्ब्स्-पत्रिकायाः अनुसारं ऑन पर्पोज् इति विश्वस्य प्रथमाङ्कस्य स्वास्थ्य-पॉड्कास्ट् अभवत् । २०१९ तमस्य वर्षस्य एप्रिलमासे शेट्टी द एशियन अवार्ड्स् इत्यस्मिन् उत्कृष्टा उपलब्धि ऑनलाइन पुरस्कारेण सम्मानितः अभवत् तथा च मे २०१९ तमे वर्षे ११ तमे शॉर्टी पुरस्कारे बेस्ट् इन हेल्थ एण्ड् वेलनेस् इति पुरस्कारं प्राप्तवान् २०१९ तमे वर्षे यदा शेट्टी इत्यस्य उपरि उद्धरणं चोरीकृत्य आरोपः आसीत् तदा तस्य इन्स्टाग्रामतः ११३ पोस्ट् अपसारिताः आसन्।आरोपस्य अनन्तरं शेट्टी एट्रिब्यूशन इत्यस्य विषये अधिकं सावधानः अस्ति। शेट्टी एलेक्स कुष्णेर् इत्यनेन सह एकस्याः विडियो निर्माणकम्पन्योः Icon Media इत्यस्य सहसंस्थापकः अस्ति ।२०२१ तमे वर्षे शेट्टी तस्य पत्नी राधि इत्यनेन सह आयुर्वेदात् प्रेरितम् एडाप्टोजेनिकं ब्राण्ड् "Sama Tea" इति ब्राण्ड् प्रारब्धम् ।२०२२ तमे वर्षे शेट्टी मेडिटेशन प्रोडक्ट् कम्पनी "Calm" इत्यस्य रूपेण सम्मिलितवती "मुख्य प्रयोजन अधिकारी"। सः “Think Like a Monk” इति आश्रमे निवसतः अनुभवानां आधारेण तनावस्य न्यूनीकरणस्य, ध्यानस्य उन्नयनस्य च विषये पुस्तकं लिखितवान् । २०२० तमे वर्षे प्रकाशितं पुस्तकं सर्वाधिकविक्रयणं जातम् । २०२३ तमे वर्षे सः “8 Rules of Love: How to Find It, Keep It and Let It Go” इति प्रकाशितवान् यत् न्यूयॉर्क-नगरस्य सर्वोत्तम-विक्रेता-सूचौ अभवत् । जीवतव्यक्तयः १९८७ जननम्

83149

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%83

वेदान्तदेशिकः

वेदान्तदेशिका स्वामी वेदान्तदेशिकान् अथवा वेदान्त आचार्य इति नाम्ना अपि प्रसिद्धः एकः प्रमुखः भारतीयदार्शनिकः, धर्मशास्त्रज्ञः, कविः च आसीत् यः १२६८ तः १३६९ ई. दार्शनिकस्य रामानुजस्य शिक्षायाः अनुसरणं कुर्वती हिन्दुधर्मस्य शाखा अस्ति श्रीवैष्णवधर्मपरम्परायां सः अतीव सम्माननीयः व्यक्तिः आसीत् । वेदान्तदेशिकायाः दर्शनशास्त्रं, धर्मशास्त्रं, साहित्यं, भक्तिप्रथाः च इत्यादिषु विविधक्षेत्रेषु महत्त्वपूर्णं योगदानं कृतम् । वेदान्तदेशिकायाः जीवनस्य केचन प्रमुखाः पक्षाः योगदानं च अन्तर्भवन्ति । दर्शनशास्त्रम् वेदान्तदेशिकः श्रीवैष्णवपरम्परायाः विविधपक्षेषु विस्तृतं लेखनं कृतवान् प्रखरदार्शनिकः आसीत्। तस्य दार्शनिकग्रन्थाः विस्तृतविषयान् आच्छादयन्ति स्म । तेन वेदान्तसूत्रं, भगवद्गीता, उपनिषद् इत्यादिषु पवित्रग्रन्थेषु अनेकाः ग्रन्थाः, टीकाश्च रचिताः । तस्य कृतयः प्रायः विशिष्ठद्वैतस्य दार्शनिकसंकल्पनानां व्याख्याने केन्द्रीकृताः आसन्, यत् अद्वैतवादी दर्शनं भवति यत् व्यक्तिगतात्मनः (जीवः) परमवास्तविकतायां (ब्रह्म) च सम्बन्धे बलं ददाति, यत्र देवभक्तिविषये बलं दत्तम् आसीत् । ब्रह्मसूत्राणि (वेदान्तस्य दार्शनिकमूलानां चर्चां कृत्वा प्राचीनभारतीयग्रन्थः) उपनिषद् इत्यादिषु महत्त्वपूर्णग्रन्थेषु तेन विस्तृताः भाष्याणि लिखितानि। तस्य भाष्येषु विशिष्ठद्वैतवेदान्तस्य दृष्ट्या एतेषां ग्रन्थानां सम्यक् व्याख्या कृता, यस्मिन् व्यक्तिगतात्मनः (जीवः), जगतः, परमवास्तविकता (ब्रह्म) च सम्बन्धे बलं दत्तम् अस्ति । तस्य एकः उल्लेखनीयः ग्रन्थः "सर्वदर्शनसङ्ग्रहः" इति व्यापकः ग्रन्थः यस्मिन् भारते तस्य समये प्रचलितानां विविधानां दार्शनिकव्यवस्थानां सारांशः विश्लेषणं च प्राप्यते अस्मिन् ग्रन्थे वेदान्तदेशिकायाः विभिन्नदार्शनिकविद्यालयेषु निपुणता, तेषां विचारान् सुसंगतरूपेण प्रस्तुतुं क्षमता च प्रकाशिता अस्ति । धर्मशास्त्रम् वेदान्तदेशिकायाः लेखनेषु ईश्वरस्य (विष्णुः) स्वभावः, भक्तिभूमिका, संस्कारस्य महत्त्वं, अनुग्रहस्य अवधारणा च इत्यादयः विस्तृताः धर्मशास्त्रीयविषयाः सन्ति । सः भक्तिमार्गं मुक्तिप्राप्त्यर्थं दिव्यसङ्गमस्य च साधनत्वेन बलं दत्तवान् । साहित्ययोगदानम् दार्शनिक-धर्मशास्त्रीय-कृतीनां अतिरिक्तं वेदान्तदेशिका मेधावी कविः साहित्यिकः च आसीत् । तेन संस्कृत-तमिलभाषायां अनेकानि भक्तिकाव्यानि, स्तोत्राणि च रचयत् । तस्य काव्यस्य सौन्दर्यं, भक्तिः, गहनदार्शनिकदृष्टिः च लक्षणं वर्तते । वेदान्तदेशिका एकः प्रखरः लेखकः आसीत्, तस्य १२० तः अधिकाः कृतयः तस्य आरोपणम् अकरोत् । एतेषु ग्रन्थेषु दर्शनं, धर्मशास्त्रं, व्याकरणं, अलङ्कारशास्त्रम् इत्यादयः विविधाः विषयाः आसन् । तस्य साहित्यिकरचनासु संस्कृत-तमिलभाषायां तस्य निपुणता, जटिल-दार्शनिक-विचारानाम् काव्य-सुलभ-रीत्या संप्रेषण-क्षमता च प्रदर्शिता । भक्तिप्रथाः श्रीवैष्णवधर्मस्य भक्तिप्रथानां स्वरूपनिर्माणे वेदान्तदेशिकायाः महती भूमिका आसीत् । सः आध्यात्मिकमुक्तिसाधनत्वेन भक्तिस्य (भक्तेः) प्रबलः पक्षधरः आसीत् । सः ईश्वरेण सह दृढसम्बन्धं विकसितुं आध्यात्मिकप्रगतिं च कर्तुं पूजायाः, मन्दिरसंस्कारस्य, पवित्रग्रन्थानां पाठस्य च महत्त्वं बोधयति स्म सः जन्म-मरण-चक्रस्य अतिक्रमणस्य मार्गरूपेण ईश्वरेण सह विशेषतः भगवता विष्णुना सह निष्कपटस्य प्रेमपूर्णस्य च सम्बन्धस्य महत्त्वं प्रकाशितवान् । सः स्वस्य प्रियदेवता भगवान् लक्ष्मीहयाग्रीवः सहितं विविधदेवतानां स्तुतिं कृत्वा अनेकानि भक्तिगीतानि काव्यानि च रचितवान् । विरासतः वेदान्तदेशिकायाः उपदेशानां लेखनानां च श्रीवैष्णवधर्मपरम्परायां स्थायिप्रभावः अभवत् । अस्याः परम्परायाः अन्तः सः प्रमुखेषु शिक्षकेषु, धर्मशास्त्रज्ञेषु च अन्यतमः इति पूज्यः अस्ति । तस्य कृतयः विद्वांसः, अभ्यासकारिणः च अध्ययनं, सम्मानं च कुर्वन्ति । वेदान्तदेशिकायाः विरासतः गहनः स्थायिश्च अस्ति। श्रीवैष्णवपरम्परायां सः महत्त्वपूर्णेषु धर्मशास्त्रज्ञेषु दार्शनिकेषु च अन्यतमः इति मन्यते । तस्य कृतयः शताब्दशः विद्वांसः, दार्शनिकाः, अभ्यासकारिणः च अध्ययनं कुर्वन्ति, टिप्पणीं कुर्वन्ति, पूजिताः च सन्ति । श्रीवैष्णवधर्मस्य आचरणस्य, संस्कारस्य च मानकीकरणे, व्यवस्थितीकरणे च सः भूमिकां निर्वहति स्म । वेदान्तदेशिकायाः भक्ताः तस्य योगदानं विभिन्नैः उत्सवैः विशेषतः "स्वामी देशिकन तिरुनक्षत्रम्" इति नाम्ना प्रसिद्धस्य तस्य उपस्थितिदिवसस्य माध्यमेन उत्सवं कुर्वन्ति । तस्य प्रभावः दर्शनस्य धर्मशास्त्रस्य च परं विस्तृतः अस्ति, यतः सः भारतीय-आध्यात्मिक-परिदृश्ये साहित्ये, काव्ये, भक्ति-अभ्यासे च स्थायि-प्रभावं त्यक्तवान् । दर्शनशास्त्रे, धर्मशास्त्रे, भक्तिप्रथासु च तस्य योगदानेन हिन्दुचिन्तने आध्यात्मिकतायां च अमिटं चिह्नं त्यक्तम् अस्ति, तस्य शिक्षाः व्यक्तिगतात्मनः ईश्वरीयस्य च सम्बन्धस्य गहनतया अवगमनं इच्छन्तं व्यक्तिं प्रेरयन्ति एव ।

83152

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87-%E0%A4%AA%E0%A5%89%E0%A4%AA

के-पॉप

के-पॉप् (संस्कृतं: के-पॉप्; विवृति: केइपप्), दक्षिणकोरेयस्य संस्कृत्यां जन्यमानं प्रसिद्धं संगीतं, कोरेयस्य संस्कृतितः प्रसिद्धं कोरेयस्य संस्कृतितः संगीतं च अस्ति। इदं विश्वभर्यां पॉप्, हिप् हॉप्, आर् एन् बी, रॉक्, जैज्, गॉस्पेल्, रेगे, इलेक्ट्रॉनिक् नृत्यं, लोकोक्ति, देशीयं, डिस्को, च संगीतं प्रवर्त्तमानं कोरियस्य परम्पराभूतं संगीतं सम्मिलितं च अस्ति। "के-पॉप्" शब्दः विशेषतः अन्तर्राष्ट्रीये सन्दर्भे विशेषतः अप्रसिद्धमानं हुतवतीति । देशीये सन्दर्भे, दक्षिणकोरेयस्य गीतसंगीते प्रचलनीयं शब्दः "गयो" (संस्कृतं: गयो; हन्जं: गायो) इति, यत्र अत्र विशेषतः उपयुक्तम् अस्ति। यद्यपि "के-पॉप्" शब्दः दक्षिणकोरेयस्य सर्वसाधारणं संगीतं अथवा दक्षिणकोरेयस्य विनोदवीभूतिकां चातुर्यप्रवृत्तिं संबोधयितुं शक्यते, तथापि अपि च यथार्थतः, देशे विनोदवीभूतिकां संगीतं, कोरियस्य कालाकारांश्च यथार्थतः बद्ध्वा योजयितुं शक्यते। संगीतस्य अधुनिकतरप्रकारस्य "रैप् नृत्य" इति प्राचीनप्रकारात् "रैप् नृत्य" इति नामान्तरेण संप्रतिष्ठितं युवांगणं सिओ ताईजी आहूतम् संगणकं "सिओ ताईजी एण्ड बॉय्स" नाम्ना निर्मितम् अभूत्, वर्णयन्ति। ते विविधानि संगीतस्य शैलीनि जनयितुं च सङ्घटयन्ति, परदेशीयानि संगीततत्त्वानि च समाहित्य योजयन्ति, दक्षिणकोरेयस्य समकालिकसंगीतम् आनेककल्पना समृद्धिं च प्रददुः। तेन संगणनेन दक्षिणकोरेयस्य आधुनिकसंगीतस्य चित्रितं भविष्यति। १९९०षु आरम्भिकं वयं आधुनिकं के-पॉप् "आय्डल्" संस्कृतिः जायते, स्वकीयं के-पॉप् आय्डल् संगीतं तरुणसंस्कृतिः अत्यधिकं प्रशस्तं कुमार-युवकसंघं च नगरं समारोहित्वा। २००३ वर्षे आय्डल् संगीतस्य आद्यं अवधिः प्राप्तवान् तिवी-एक्स-क्यू और बोए तदन्तर्गतं के-पॉप् आय्डल् नव-पीठिकां प्रारम्भयन्त, जापानकृतं संगीतक्षेत्रं संगीतम् स्वीकुर्वन्तः आज तात्कालिकं विश्वबाजारं के-पॉप् आय्डल्सुः प्रसारयन्ति। अध्यात्म-संयोजना-सेवानां चाल्यमानया अन्तःसञ्चरणाय, दक्षिणकोरेयस्य तथा तेन भारतादीनां समृद्धये सन्ति, यस्यां सर्वत्र प्रसारयन्ति तथापि पाश्चात्यलोके विश्वासूः एकीकृता एव सन्ति। २०१८ वर्षे, के-पॉप् विशेषं विकासं प्राप्तवान्, "बलाधिकारी खेलाडी" भूत्वा, १७.९% वृद्धिं आकर्षयन्। २०१९ वर्षे, कोरियन् प्रसिद्धं संगीतं विश्वव्यापीये दशे षट्के षट्कं स्थितं अन्तर्राष्ट्रीयस्य ध्वनिकायिका संघस्य "ग्लोबल् संगीत-विद्या २०१९" नाम्नाः अहिं सम्मिश्रं निर्दिष्टवान्, जिनस्य व्यापार-वृद्धिं प्रामुखाः कलाकाराः भान्ति बी.टी.एस् च ब्लैक्पिङ्क् च उपजीवन्ति। २०२० वर्षे, के-पॉप् रेखांशं जघन्यम् विक्रमदायी वर्षस्य भवन्, ४४.८% वृद्धिं अनुभवन्, सम्भवान्तर्गतं स्वयमेव सर्वाधिकं विक्रयं प्राप्तवान्। के-पॉप् एकः संस्कृतिकः उत्पादः अस्ति, यत्र "मूल्याः, पहचानाः च अर्थाः सम्पूर्णं वाणिज्यिकार्थान्तराः व्यापृताः" इति। तस्य विशेषतः चिन्हमूर्तितत्त्वम् संयोजितं पश्चिमसंस्कृतिभृशं तथा आफ्रिकामेरिकी प्रभावेन (जिनम् हिप-हॉप्, आर्&बी, जाज्, कृष्णपट, आत्मवीर्या वा, धूप, घर, वा आफ्रिबीट्स् इत्यादिः स्वीकृतिः लभन्ते) च योज्यते। तस्य अनुष्ठाने कोरियनभावं (यस्यां सम्मिश्रः नृत्यगतिः, सारणिमिवच् आत्मवीर्यान्तरितः परिवर्तनः च "पॉइन्ट् नृत्यम्" नाम्ना, कर्ण्वधारिताः सन्ति) प्रतिष्ठापितम् आप्तुम्। समृद्धेऽपि विचारितम् अस्ति यत्र "समकालीनीकृतः दृष्टिकोणः" एकः प्रतिभां आत्मनः परिचयः अस्ति। दिक्कूसूचिकः कालयानसूचनायाम् उत्सुकानां कोरियनपॉपस्य अन्तर्राष्ट्रीयाः मूल्याः योज्यन्ते, यथा उत्तमक्षेत्रतत्त्वविशेषतः देवतादर्शनं च तथा संस्कृतिसम्प्रेरणां शास्त्रियम् एवं दर्शयितुं शक्यम्। किञ्चिदपि निरूपितम् अस्ति यत्र उत्तमानां गर्वः तथा प्रतिरूपानां प्रतिभाश्च उच्चास्त्रेण युज्यन्ते, तस्मात् भिन्नानां जातीनां देशीयानां धर्मिकानां च मनःप्रीतिरूपाणि आत्मनः गुणाः कोरियनपॉपे लभ्यन्ते, उदाहरणानि च अत्युच्चस्थलीयसंगीतमूर्तिषु इच्छाद्धारणेषु सम्मिश्रः एकः प्रतिभाश्च सुलभः योग्यः। यशश्च समृद्धिश्च युवस्य अपि युगपत् प्राप्नुयात् तस्मिन् समये वाच्यम् युज्यते च। कलाकृतिसमये कलाकारः नामान्तरम्, गानकलाकृतिसमये गीतानां शीर्षकानां च अङ्ग्रेजी शब्दप्रयोगे विशेषः विकासः प्रदर्शितः अस्ति। १९९० सम्पत्तौ पञ्चाशत् चार्टेषु गायकाः अङ्ग्रेजी नामान्तरम् न अभवन्: व्यक्तिगणाः ये कोरियन् संगीतस्थाने कोरियन् नामप्रयोगं मान्यम् अन्याय्यम्। १९९५ सम्पत्तौ, किम् गुन्-मो, पार्क् मि-क्युङ्ग्, पार्क् जिन्-योङ्ग्, ली सृङ्-चुल्, च ब्यून् जिन्-सुब् इत्यादयः बहवोऽपि प्रसिद्धाः गायकाः कोरियन् नामान्तरम् आरभन्ते, किन्तु चत्वारिंशत्तमाः च गायकाः सम्पत्तौ अङ्ग्रेजी नामप्रयोगं कुर्वन्ति, ये डीजे डीओसी, ०१५बी, पियानो, एण्ड सालिड् इत्यादयः सम्प्रसार्यन्ते। १९९७ सम्पत्तौ आर्थिकक्रिसिस्त्स्यादर्शशासनं अङ्ग्रेजी गीतानां संवर्द्धनाय प्रतिबन्धं कुर्वन् अन्तर्राष्ट्रीयं इत्याह विचारकः। पश्चाद् कोरिया अङ्ग्रेजीकृतियां चाक्रन्दनं आरम्भयत्। विलम्बान्ते १९९० दशकान्ते, गायकानां नामान्तरं, गीतानां शीर्षकानां च अङ्ग्रेजी प्रयोगः वेगेन वृद्धिं गतवान्। २००० सम्पत्तौ, सप्तदश गायकाः अङ्ग्रेजी नामान्तरं प्रयोजयन्ते, एकत्रिंशत्तमाः सम्पत्तौ एकत्रिंशद्वयं च कुर्वन्ति। २०१० सम्पत्तौ, चत्वारिंशद्वयं गायकाः पञ्चाशत् शीर्षकगानाः अङ्ग्रेजी नामान्तरं आचरन्ति, किन्तु युगपत् त्रयोऽपि गायकाः युगान्तरे एकत्रिंशत्तमाः तथा पञ्चत्रिंशद्वयं गानान्तर्गतं अधिकं तुल्यपाठकृत्यः भवन्ति। कोरियनाम् (उदा बेक् जियौङ्, सेव् इन्-यौङ्, हुह् गक्) बहुत्वेन द्रष्टुम् अल्पविधमस्ति, एवं अनेकाः के-पॉप् गायकाः अङ्ग्रेजी नामान्तरं प्रयोजयन्ति (उदा आईयू, सिस्टर्, टी-आरा, जीडी एण्ड टीओपी, बीस्ट्, एण्ड आफ्टर् स्कूल्)। विशेषतः, एकादशदशकान्ते प्रायः कोरियनामकृत्यः वर्णिताः के-पॉप्-उद्योगस्य दुर्लभः, अत्यन्तं सामान्यः च पक्षः सह-एड्-समूहानां निर्माणम् अस्ति । यद्यपि अधिकांशः के-पॉप् समूहः सर्वपुरुषः सर्वमहिला वा भवति तथापि सहसमूहः, यत्र पुरुषः महिला च सदस्याः एकत्र प्रदर्शनं कुर्वन्ति, एषा अद्वितीया घटना अस्ति एते समूहाः उद्योगस्य पारम्परिकलिङ्ग-विभक्तसंरचनायाः आव्हानं कुर्वन्ति, के-पॉप्-जगति नूतनं गतिशीलतां च आनयन्ति । सह-शिक्षा-के-पॉप्-समूहस्य प्रमुखं उदाहरणं KARD इति, यत् हिप-हॉप्-उष्णकटिबंधीय-हाउस-सङ्गीतस्य विशिष्ट-मिश्रणेन प्रसिद्धम् अस्ति । केर्ड् इत्यस्य गठनेन आदर्शात् व्यभिचारः कृतः, उद्योगस्य अन्तः लैङ्गिकबाधाः भङ्गयितुं च चर्चाः आरब्धाः । समूहे पुरुष-महिला-सदस्यानां समावेशः गायन-प्रदर्शन-शैल्याः विविध-श्रेणीम् अनुमन्यते, येन अद्वितीयः अभिनव-ध्वनिः निर्मीयते निष्कर्षतः के-पॉप् एकः वैश्विकः सांस्कृतिकः घटना अस्ति या स्वस्य आकर्षकसङ्गीतेन, मंत्रमुग्धं नृत्यनिर्देशनेन, दृग्गतरूपेण आश्चर्यजनकप्रदर्शनेन च प्रेक्षकान् मोहितवती अस्ति इदं केवलं विधायाः अपेक्षया अधिकम् अस्ति; इदं सांस्कृतिकं आन्दोलनं यत् सीमां अतिक्रम्य सङ्गीतस्य नृत्यस्य च सार्वत्रिकभाषायाः माध्यमेन विविधपृष्ठभूमिकानां जनान् एकत्र आनयत्। सङ्गीतनिर्माणस्य, प्रचारस्य, प्रशंसकसङ्गतिस्य च अभिनवदृष्टिकोणेन के-पॉप्-संस्थायाः सङ्गीत-उद्योगस्य पुनः परिभाषा कृता अस्ति तथा च मनोरञ्जनस्य जगति किं सम्भवति इति सीमां निरन्तरं धक्कायति भवान् सङ्गीतं, फैशनं, कलाकारानां करिश्मा वा आकृष्टः अस्ति वा, के-पॉप् अनिर्वचनीयरूपेण तेषां उपरि स्थायिप्रभावं त्यजति ये तस्य जगति गहनतया गच्छन्ति, येन एतत् सांस्कृतिकं बलं भवति यत् अत्र स्थातुं वर्तते।

83153

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE

कर्म

व्यायामस्य महत्त्वम् व्यायामः शारीरिकक्रियाकलापं वा पुनः पुनः किमपि शारीरिकं कार्यं कृत्वा स्वशरीरं आरामं कर्तुं सर्वान् मानसिकतनावान् दूरीकर्तुं वा निर्दिशति । स्वस्थजीवनशैल्याः अत्यावश्यकः भागः अस्ति । अस्मिन् शारीरिकक्रियाः सन्ति येन अस्माकं शरीरं चलति, कार्यं च करोति । यथा अस्मान् सुस्थं, बलवन्तः, ऊर्जापूर्णं च धारयति इति मायावत् औषधम् । व्यक्तिः मानसिकरूपेण शारीरिकरूपेण च सुस्थः भवितुम् आवश्यकः यथा वयं सर्वे श्रुतवन्तः यत् “स्वस्थं मनः स्वस्थशरीरे जीवति।” व्यायामः अस्मान् शारीरिकरूपेण सुस्थः भवितुं साहाय्यं करोति। यदा वयं क्रीडामः, धावामः, कूर्दामः, नृत्यं वा कुर्मः तदा अस्माकं स्नायुः, अस्थिः च बलवन्तः भवन्ति । अस्माकं हृदयं, फुफ्फुसं च स्वस्थं कर्तुं साहाय्यं करोति । यदा वयं शारीरिकरूपेण सुस्थाः भवेम तदा क्रीडासु, क्रीडासु च उत्तमं कर्तुं शक्नुमः, सोपानं आरोहणं वा विद्यालयस्य पुटं वहितुं वा इत्यादीनि नित्यकार्यं कर्तुं सुकरं भवति | अस्माकं मित्रैः सह क्रीडनस्य अवसरः अपि ददाति, येन समयः आनन्ददायकः, हास्यपूर्णः च भवति । टैग-क्रीडा, फुटबॉल-क्रीडा, द्विचक्रिकायाः सवारी वा, मित्रैः सह मिलित्वा व्यायामेन सुन्दराणि स्मृतयः सृज्यन्ते, येषां वयं सदा पोषयिष्यामः । तदतिरिक्तं नूतनान् मित्राणि प्राप्तुं, अधिकं सामाजिकं भवितुं च अस्मान् साहाय्यं करोति । व्यायामेन अस्माकं सम्पूर्णं शरीरं पुनः ताजगीं प्राप्य स्वस्थं भवति। अस्माकं स्नायुः दृढाः भवन्ति । व्यायामं कृत्वा अस्माकं अतिभारः अपि निवारयति अथवा आवश्यकता चेत् वजनं न्यूनीकर्तुं साहाय्यं करोति । अस्मान् यौवनस्य भावः भवति, वृद्धावस्थायाः प्रक्रियां च मन्दं करोति । व्यायामेन अस्माकं हृदयस्य रक्तस्य च प्रवाहः उत्तमः भवति, येन हृदयस्य समस्याः स्थगिताः भवन्ति । अस्माकं रोगप्रतिरोधकशक्तिं अपि दृढं करोति, अतः वयं सहजतया रोगाक्रान्ता न भवेम। अवसादं, अनिद्रां च निवारयति । व्यायामः अस्मान् स्वस्थं करोति, रोगात् रक्षति च। अस्माकं रोगप्रतिरोधकशक्तिं सुदृढां करोति, येन अस्माकं रोगस्य सम्भावना न्यूना भवति । यदा वयं व्यायामं कुर्मः तदा वयं स्वेदं कुर्मः, येन अस्माकं शरीरे हानिकारकविषाणां निवृत्तिः भवति । स्वस्थं वजनं स्थापयितुं अपि साहाय्यं करोति, मोटापेन मधुमेहः इत्यादीनां समस्यानां निवारणं करोति । व्यायामः सर्वाधिकं प्रभावी मनोदशावर्धकः भवति । यदि भवान् कठिनसमयं गच्छति अथवा तनावनिवारणाय समाधानस्य आवश्यकता अस्ति तर्हि व्यायामः एव एकमात्रः विकल्पः । अधिकांशजनानां रूपस्य विषये न्यूनः आत्मसम्मानः भवति । एतेन सामाजिकचिन्ता, आहारविकारः च भवितुम् अर्हति । नियमितरूपेण शारीरिकक्रियायाः कारणात् एतस्याः चिन्तायाः निवारणं भवति । आत्मविश्वासं प्राप्तुं तेषां आत्मसम्मानं च वर्धयितुं शक्यते । जनाः अपि स्वस्य मनः तनावस्य निवारणाय अल्पं सायं भ्रमणं कृत्वा स्वस्य मनोदशां सुधारयितुम् अर्हन्ति । व्यायामेन अस्माकं मस्तिष्के "एण्डोर्फिन्स्" इति हार्मोनः मुक्तः भवति, यत् अस्मान् सुखी, आरामं च अनुभवति । अनेकेषु अध्ययनेषु ज्ञायते यत् ये जनाः नियमितरूपेण व्यायामं कुर्वन्ति ते तनावपूर्णानि परिस्थितयः स्वस्थरूपेण सम्भालितुं शक्नुवन्ति । जीवनस्य कृते सद्वृत्तिः प्रवर्धयति। यदा वयं अल्पवयसा एव व्यायामं शिक्षेम तदा अस्माकं दैनन्दिनकार्यक्रमस्य भागः भवति । एतत् स्वस्थजीवनशैल्याः आधारं स्थापयति यत् वयं जीवनपर्यन्तं वहितुं शक्नुमः। शरीरस्य वजनं निर्वाहयितुम् व्यायामस्य शक्तिः अस्माकं समग्रकल्याणाय स्वस्थशरीरभारस्य निर्वाहः अत्यावश्यकः अस्ति। अस्य लक्ष्यस्य प्राप्तौ एकं प्रभावी सुलभं च साधनं व्यायामः अस्ति । व्यायामः अस्माकं शरीरस्य कृते सुपरहीरो इव अस्ति, यः अस्माकं उपभोग्य ऊर्जायाः, वयं दहनीया ऊर्जायाः च सन्तुलनं स्थापयितुं साहाय्यं करोति । कैलोरी दहनम्: व्यायामः अस्माकं मांसपेशीनां चयापचयस्य च व्यायामः इव अस्ति । यदा वयं धावनं तरणं नृत्यं वा अन्यं वा शरीरं चालयामः तदा अस्माकं स्नायुषु ऊर्जायाः आवश्यकता भवति । एषा ऊर्जा वयं यत् भोजनं खादामः तस्मात् एव प्राप्यते । क्रियाकलापः यथा यथा तीव्रः भवति तथा तथा अस्माकं शरीरे अधिकानि कैलोरीजानि दहन्ति । कैलोरीदहनं अस्माकं शरीरे संगृहीतां अतिरिक्तशक्तिं मेदःरूपेण उपयुज्यमानं इव अस्ति। एषा प्रक्रिया प्रत्यक्षतया वजनप्रबन्धने योगदानं ददाति । चयापचयस्य वर्धनम्: चयापचयः शरीरस्य इञ्जिनं भवति यत् वयं खादामः भोजनं ऊर्जारूपेण परिणमयति । नियमितव्यायामेन अस्य इञ्जिनस्य परिवर्तनं भवति, येन इदं द्रुततरं, अधिककुशलतया च कार्यं करोति । यदा अस्माकं चयापचयः अधिकं सक्रियः भवति तदा अस्माकं शरीरं व्यायामं न कुर्वन्तः अपि कैलोरी दहति । अस्य अर्थः अस्ति यत् व्यायामस्य अनन्तरम् अपि अस्माकं शरीरं ऊर्जायाः उपयोगं निरन्तरं करोति, येन कालान्तरे वजनं नियन्त्रयितुं साहाय्यं भवति । दुबला मांसपेशी निर्माणम्: व्यायामस्य विभिन्नाः प्रकाराः, यथा शक्तिप्रशिक्षणं वा भारउत्थापनं वा, अस्मान् कृशस्नायुद्रव्यस्य निर्माणे सहायकाः भवन्ति । मांसपेशी ऊतकं मेदः ऊतकात् अधिकं कैलोरी दहति, यदा वयं न चलामः अपि। अतः, व्यायामद्वारा मांसपेशीनिर्माणं कृत्वा वयं अस्माकं शरीरस्य प्राकृतिकं कैलोरी-दहनक्षमतां वर्धयामः। क्षुधस्य​नियमनम्: व्यायामः अस्माकं क्षुधस्य​ उपरि सकारात्मकं प्रभावं कर्तुं शक्नोति। शारीरिकक्रियाकलापं कृत्वा क्षुधां पूर्णतां च नियन्त्रयन्तः हार्मोनाः सन्तुलनं कर्तुं साहाय्यं कर्तुं शक्नुवन्ति । अस्य अर्थः अस्ति यत् व्यायामानन्तरं वयं भोजनस्य लघुभागैः सन्तुष्टाः भवेम, अतिभोजनं निवारयितुं, वजननियन्त्रणे च साहाय्यं कर्तुं शक्नुमः । तनावस्य न्यूनीकरणम्: तनावः प्रायः अतिभोजनं वा अस्वस्थभोजनव्यवहारं वा जनयितुं शक्नोति । व्यायामः विलक्षणः तनावनिवारकः अस्ति। यदा वयं शारीरिकक्रियाकलापं कुर्मः तदा अस्माकं शरीरे एण्डोर्फिन्स् इति रसायनानि मुक्ताः भवन्ति ये अस्मान् सुखी, आरामं च अनुभवन्ति । तनावस्य न्यूनीकरणेन व्यायामः परोक्षरूपेण भावनात्मकभोजनं निवारयित्वा स्वस्थशरीरभारं निर्वाहयितुं साहाय्यं करोति । एवं व्यायामं नियमितरूपेण अस्माकं दिनचर्यायाः भागं करणीयम्, तस्य असंख्यलाभाः लभ्यन्ते, स्वस्थतरस्य सुखदस्य च भविष्यस्य मार्गं प्रशस्तं कर्तव्यम्। References:

83155

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%AD%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%83%20%E0%A4%AA%E0%A5%82%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B9%E0%A4%83%20%E0%A4%9A

अभिमानः पूर्वाग्रहः च

१९ शताब्द्याः आरम्भे बेनेट्-परिवारः इङ्ग्लैण्ड्-देशस्य हर्टफोर्डशायर-नगरस्य मेरिटन-ग्रामस्य समीपे स्थिते स्वस्य लाङ्गबर्न्-संपत्तौ निवसति । बेनेट् महोदयायाः सर्वाधिकं इच्छा l समीपस्थं नेदरफील्ड्-संपत्तिं भाडेन गृह्णाति धनी कुंवारस्य बिङ्गले-महोदयस्य आगमनेन तस्याः आशा भवति यत् तस्याः एका पुत्री लाभप्रदं विवाहं कर्तुं शक्नोति, यतः "सर्वत्र स्वीकृतं सत्यं यत् सौभाग्यं धारयन् एकः पुरुषः भार्यायाः अभावः भवितुमर्हति" इति । एकदा एकः कुटुम्बः आसीत् यः कस्मिंश्चित् पार्टीं गत्वा केषाञ्चन नूतनानां जनानां साक्षात्कारं कृतवान् । नवजनानाम् एकः मित्रवतः सुखी च बिङ्गले महोदयः आसीत्, यः सर्वेषां मध्ये अतीव लोकप्रियः अभवत् । डार्सीमहोदयः अपि अन्यः पुरुषः आसीत् यः अतीव धनी आसीत् किन्तु अतीव सुन्दरः नासीत् । सः एलिजाबेथ् इति बालिकायाः ​​सह नृत्यं कर्तुम् न इच्छति स्म यतः सः तां पर्याप्तं सुन्दरं न मन्यते स्म । एतेन एलिजाबेथः स्वमित्रेण सह तत् लघुं कर्तुं प्रयतमाना अपि यथार्थतया दुःखिता अभवत् । परन्तु प्रथमं डार्सीमहोदयः सुन्दरः न प्रतीयते स्म चेदपि सः वस्तुतः एलिजाबेथं गुप्तरूपेण रोचयितुं आरब्धवान् यतः सः तां स्मार्टं इमान्दारं च मन्यते स्म । लाङ्गबर्न्-संपत्त्याः उत्तराधिकारी कोलिन्स् महोदयः स्वस्य संरक्षिका लेडी कैथरीन डी बौर्ग् इत्यस्याः सल्लाहेन पञ्चसु बालिकानां मध्ये पत्नीं प्राप्तुं अभिप्रायेन बेनेट्-परिवारस्य दर्शनं करोति, यस्याः अपि डार्सी-महोदयस्य मातुलः इति प्रकाशितम् अस्ति l सः एलिजाबेथस्य अनुसरणं कर्तुं निश्चयति । बेनेट्-परिवारः आकर्षक-सेना-अधिकारिणः जार्ज-विकहम्-इत्यनेन सह मिलति, यः एलिजाबेथ्-महोदयेन पूर्वं डार्सी-महोदयेन तस्य प्रति अप्रिय-व्यवहारस्य विषये गोपनीयतया कथयति डार्सीमहोदयस्य प्रति पूर्वाग्रहेण अन्धः एलिजाबेथः तं मन्यते । एलिजाबेथः एकस्मिन् आडम्बरपूर्णे पार्टीयां गत्वा श्रीमती डार्सी नामिका महिला सह नृत्यति । एलिजाबेथस्य मम्मा सर्वेभ्यः उच्चैः वदति यत् सा इच्छति यत् तस्याः भगिनी जेन् बिङ्गले नामकं पुरुषं मिलतु। एलिजाबेथः कोलिन्स् महोदयस्य नामकस्य पुरुषस्य विवाहार्थं हाँ इति वदति, यद्यपि तस्याः मम्मा यथार्थतया उन्मत्ता भवति तथा च तस्याः पिता वस्तुतः तस्य विषये प्रसन्नः भवति। परन्तु तदा कोलिन्स् महोदयः एलिजाबेथस्य मित्रं शार्लोट् इत्यस्याः स्थाने तस्य विवाहं कर्तुं वदति । पार्टीयां एलिजाबेथः स्वमम्मायाः वार्तालापं श्रुत्वा निर्णयं करोति यत् सा इतः परं कोलिन्स् महोदयेन सह विवाहं कर्तुम् इच्छति इति। अन्यः डार्सी नामकः अपि तत् श्रुत्वा बिङ्ग्ले इत्यनेन सह लण्डन् इति स्थानं प्रति यात्रां करोति । एलिजाबेथस्य भगिनी जेन् यथार्थतया दुःखी भवति, अतः सा लण्डन्नगरे तेषां मातुलस्य मातुलस्य च समीपं गत्वा सुस्थिरतां अनुभवति । एलिजाबेथः डार्सीमहोदयं यथार्थतया अप्रियं कर्तुं आरभते यतोहि सा मन्यते यत् सः बिङ्गले इत्यस्य गमनम् अकरोत् । वसन्तऋतौ एकस्मिन् दिने एलिजाबेथः केन्ट् इति स्थाने स्वमित्रौ शार्लोट्, कोलिन्स् च द्रष्टुं गच्छति । ते सर्वे रोसिङ्ग्स् पार्क् इति स्थाने लेडी कैथरीन इति महिलायाः स्वामित्वे एकस्मिन् आडम्बरपूर्णे गृहे आमन्त्रिताः भवन्ति । तस्मिन् एव काले डार्सीमहोदयः नामकः पुरुषः तस्य मातुलपुत्रः कर्णेलः फिट्जविलियमः च रोसिङ्ग्स्-उद्यानम् अपि गच्छतः । फिट्जविलियमः एलिजाबेथ् इत्यस्मै कथयति यत् डार्सी महोदयेन एलिजाबेथस्य भगिन्या जेन् इत्यनेन सह कस्यचित् मिलनं निवारितम् । एलिजाबेथः आश्चर्यचकितः अस्ति यतोहि सा न जानाति स्म यत् डार्सीमहोदयस्य एताः भावनाः सन्ति, सा च तस्य विषये यथार्थतया क्रुद्धा भवति। सा तस्मै वदति यत् सा तस्य विवाहं कदापि न करिष्यति, भगिनीं आहतं कञ्चित् प्रेम कर्तुं न शक्नोति इति। डार्सीमहोदयः कथयति यत् सः कथं जेन्-पर-व्यक्तिं च पृथक् स्थापयितुं सफलः अभवत्, विक्हम्-नामकेन कस्यचित् आरोपानाम् अवहेलना च करोति । परदिने डार्सीमहोदयः नामकः पुरुषः एलिजाबेथ् इति स्त्रियाः कृते पत्रं ददाति । पत्रे सः व्याख्यायते यत् विक्हमः नामकः पुरुषः तस्मै दत्ते गृहे निवसितुं न इच्छति स्म, अतः सः तस्य स्थाने धनं गृहीतवान् । परन्तु विक्हमः तस्य धनस्य उपयोगेन डार्सीमहोदयस्य युवाभगिन्या जॉर्जियाना इत्यनेन सह पलायितवान् यस्याः वयः केवलं १५ वर्षीयः अस्ति । डार्सीमहोदयः अपि लिखति यत् सः बिङ्गले नामकस्य पुरुषस्य एलिजाबेथस्य भगिन्याः जेनस्य च मध्ये सम्बन्धं स्थगितवान् यतः सः मन्यते स्म यत् जेन् बिङ्गले इत्यस्याः वास्तविकरूपेण न रोचते तथा च यतः जेन् इत्यस्य परिवारः सम्यक् व्यवहारं न करोति इति एलिजाबेथः स्वपरिवारस्य कथं कार्यं कृतवान् इति दुःखं अनुभवति, सा च अवगच्छति यत् सा डार्सीमहोदयस्य प्रति अन्यायं कृतवती । एलिजाबेथः स्वपरिवारस्य व्यवहारेण, डार्सीमहोदयस्य विरुद्धं स्वस्य पूर्वाग्रहेण च लज्जिता अस्ति । । ते पेम्बर्ले, डार्सी इत्यस्य सम्पत्तिं गच्छन्ति ।यदा डार्सीमहोदयः अप्रत्याशितरूपेण प्रत्यागच्छति तदा सः एलिजाबेथ्-गार्डिनर्-जनयोः सह अत्यन्तं कृपालुः भवति । एलिजाबेथः यथार्थतया आश्चर्यचकितः अस्ति यत् डार्सी कथं अभिनयं करोति, तस्य प्रस्तावस्य न इति वदन् दुःखिता च अस्ति । ततः सा किञ्चित् वार्ता प्राप्नोति यत् तस्याः भगिनी लिडिया विक्हम् इत्यनेन सह पलायितवती। सा डार्सी इत्यस्मै तस्य विषये कथयति ततः शीघ्रं गच्छति। यथार्थतः कठिनसमयस्य अनन्तरं विक्हमः अन्ततः लिडिया इत्यनेन सह विवाहं कर्तुं सहमतः भवति । लिडिया तेषां परिवारं द्रष्टुं आगत्य एलिजाबेथ् इत्यस्मै कथयति यत् डार्सी वस्तुतः तस्याः विवाहे आसीत् । यद्यपि डार्सीमहोदयेन सम्बद्धानां सर्वेषां गोपनीयतायाः शपथः कृतः आसीत् तथापि गार्डिन्र् महोदया इदानीं एलिजाबेथ् इत्यस्मै सूचयितुं बाध्यतां अनुभवति यत् सः मेलनं सुरक्षितवान् इति, महता व्ययेन, स्वस्य कृते कष्टेन च। बिङ्गले महोदयः डार्सी महोदयः च पुनः नेदरफील्ड् इति स्थानं आगच्छन्ति । जेन् बिङ्गलेमहोदयाय विवाहं कर्तुं पृच्छति तदा सः हाँ इति वदति। एलिजाबेथः अपि डार्सीमहोदयेन सह विवाहं कर्तुम् इच्छति इति जनाः वक्तुं आरभन्ते। ततः, लेडी कैथरीन नामिका महिला एलिजाबेथस्य समीपम् आगत्य तां वदति यत् सा डार्सीमहोदयेन सह विवाहं कर्तुं न शक्नोति यतोहि तस्याः डार्सीमहोदयस्य मम्मा च पूर्वमेव तस्य कृते लेडी कैथरीनस्य पुत्रीं विवाहयितुं योजनां कृतवन्तौ। परन्तु एलिजाबेथ् लेडी कैथरीन इत्यस्मै न इति वदन् तां दूरं गन्तुं वदति। एतेन डार्सीमहोदयः स्वस्य मातुलस्य उपरि यथार्थतया उन्मत्तः भवति यत् सः एलिजाबेथ् इत्यनेन सह कथं वार्तालापं कृतवान् इति। अतः, डार्सीमहोदयः एलिजाबेथं पुनः विवाहं कर्तुं वदति, अस्मिन् समये सा च हाँ इति वदति।

83160

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%A4%20%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%20%E0%A4%AA%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80

श्वेत नेत्र पक्षी

श्वेत नेत्र पक्षी (सामान्यनाम: मल्लिकाक्ष, आङ्ग्ल-नाम: Indian White-eye (Formerly Oriental_White-eye), वैज्ञानिकनाम: Zosterops palpebrosus ) गौरैरस्य आकारस्य लघु गीतपक्षी अस्ति । नेत्रयोः परितः श्वेतवर्णीयः परिधिः भवति इति पक्षिकुटुम्बस्य अयं पक्षी भारत-उपमहाद्वीपस्य, दक्षिण-एशिया-देशस्य, इन्डोनेशिया-देशस्य, मलेशिया-देशस्य च स्क्रब-जङ्गलेषु, मैदान-क्षेत्रेषु च दृश्यते ते लघुसमूहेषु निवसन्ति, पुष्पमृतं, लघुकीटं, लघुफलं च खादन्ति । यद्यपि श्वेतनेत्रं अस्य जातिस्य सामान्यं लक्षणं भवति तथापि पीतस्य, हरितपीतस्य ऊर्ध्वभागस्य भिन्नाः प्रमाणाः अस्य जातिस्य विशिष्टाः लक्षणाः सन्ति । विवरणं श्वेत नेत्र पक्षी ८-९ सेन्टिमीटर् शृगालप्रमाणं लघुपक्षी । अस्य ऊर्ध्वभागः, कण्ठः, पुच्छः - पीतः हरितवर्णीयः वा पीतः, नेत्रयोः परितः श्वेतवलययुक्तः - पुरुषपक्षिणां वर्णभेदः नास्ति । अस्य जातिपरिधिः विस्तृतः अस्ति, एते च अनेकजातीय-उपजातिषु प्रसृताः सन्ति । जीवविज्ञाने अस्य वर्गीकरणं अद्यापि स्पष्टं नास्ति यतोहि केषुचित् स्थानेषु दृश्यमानानि श्वेतनेत्रापक्षीणि पृथक् जातिरूपेण ज्ञायन्ते, परन्तु तेषां उपजातीयभेदस्य सत् आधारः नास्ति यथा । प्रायः ११ प्रजातयः विशेषतया ज्ञाताः सन्ति तथा च श्वेतनेत्र पक्षी ओमान, अरब, अफगानिस्तान, भारत, बाङ्गलादेश, चीन, उत्तर म्यांमार इत्यादीनां देशीयानां सन्ति । पश्चिमघाटस्य श्वेतनेत्रपक्षीयानाम् अपि वर्गीकरणं “निलगिरी ओक्सिडेन्टिस वा”-उपजातिः, पूर्वघाटस्य श्वेतनेत्रपक्षीयानाम् वर्गीकरणं “सलीम-अली” इति भवति, यद्यपि एते कदाचित् प्राकृतिक श्वेतनेत्रपक्षी: सह एकत्रिताः भवन्ति । यदा केचन भारतीयपठारस्य, लक्षद्वीपस्य, श्रीलङ्कायाः च श्वेतनेत्र पक्षी ``इरिगि''-वर्गस्य अन्तर्गताः इति मन्यन्ते, अन्ये तु ``इरिगी'' वर्ग-नाम केवलं श्रीलङ्का- श्वेतनेत्रपक्षीयानाम् एव सीमितम् इति मन्यन्ते दक्षिण म्यांमार, थाईलैण्ड्, लाओस् च श्वेतनेत्रपक्षीसमूहः “सिमेन्सिस्”, निकोबार श्वेतनेत्रपक्षीसमूहः “निकोबारिकास्” इति उच्यते, अण्डमानेषु भिन्नशुक्लनेत्रसमूहे अपि तदेव नाम संलग्नम् अस्ति दक्षिणे थाईलैण्ड्देशे पूर्वी कम्बोडिया देशे च श्वेतनेत्र पक्षी: "विलियमसानी" इति अपि ज्ञायन्ते यदा दक्षिणपूर्व एशियायाः अधिकांशः श्वेतनेत्रपक्षी:“अरिवॆंटर्”, “बक्टोनि”, “मॆलनूरस्”, “युनिक्स्“ इति उच्यते । पाशिमघट्ट “ओक्सिडेन्टिस्” हरितवर्णीयाः नेत्राणि हरितवर्णीयं ऊर्ध्वशरीरं च उभयतः मृत्तिकावर्णस्य संकेतं च धारयन्ति । "सलीम अली" श्वेतनेत्रपक्षीयोः चोंचः ह्रस्वः, ऊर्ध्वशरीरस्य च पीत-हरिद्रा भवति । केषाञ्चन विशेषज्ञानाम् अनुसारं सिक्किम, भूटान, असम, युन्नान इत्यादिषु प्राकृतिकशुक्लनेत्राणि, प्रायद्वीपीयशुक्लनेत्राणि "ओक्सिडेन्टिस" जातेः सन्ति । प्रसारण एवं निवास श्वेतनेत्रपक्षी निवासस्थानं अतीव विस्तृतं भवति, तत्र स्क्रबवनानि, पर्णपातकवनानि, दलदलानि च सन्ति । पश्चिमभारतस्य शुष्कमरुभूमिषु एव ते दुर्लभाः सन्ति । व्यवहारः परिवेशः च लघुचित्रम्| प्रातःकाले क्रन्दन, दक्षिण भारत लघुचित्रम्| श्वेतनेत्रपक्षी इत्यस्य गीतम् श्वेतनेत्र पक्षीणि एकान्तानि न भवन्ति, ते समूहेषु दृश्यन्ते, सन्तानस्य विकासे केवलं अस्थायीरूपेण पृथक् भवन्ति । एते अवतरितुं अतीव दुर्लभाः सन्ति । ते वृक्षेषु पत्रेषु समयं यापयन्ति। यद्यपि फेब्रुवरी - सेप्टेम्बरमासयोः मध्ये प्रजननक्रिया आरभ्यते तथापि एप्रिलमासे प्रजननक्रिया तीव्रा भवति । मकरजालैः, पाषाणपुष्पैः, मृदुवनस्पतिभागैः च निर्मितं लघु चषकरूपेण नीडं ४ दिवसेषु सेजस्य आधारे निर्मितं भवति, प्रायः २–३ दिवसेषु २ जडनीलानि अण्डानि ददाति इति । अण्डानि १० दिवसेषु कूजन्ति । माता पिता च पक्षिणौ अपि सन्तानपालने समानकार्यकर्तारौ स्तः । १० दिवसेभ्यः परं पिण्डिकाः नीडात् निर्गन्तुं सज्जाः भवन्ति । यद्यपि कीटाः बेल्गणानां मुख्याहाराः सन्ति तथापि ते फलानि अमृतनि च खा्त। ते भोजनसमये अपि लघुचञ्चल-आह्वानैः समूहेन सह सम्पर्कं कुर्वन्ति । . एतेन पुष्पेषु कीट-अमृत-सेवनकाले परागणः भवति । एतादृशेषु कालेषु विशिष्टवर्णकारणात् तेषां शिरसि ललाटयोः पुंकेसरकणानां दुर्परिचयः भेदः च सम्भवति । नीडस्य ऋतौ श्वेतनेत्र पक्षि गोफर्-पक्षिणः स्क्विल्-पक्षिणः समूहं कृत्वा प्रेषयन्ति, तेषां लघु-परिमाणस्य कारणात् ते आक्रमणकारिणः न, अपितु रक्षकाः सन्ति । एतेषु चमगादड़ाः (esp. Megaderma lyra ) तथा White-throated Kingfisher इत्यस्मात् । श्वेतनेत्र पक्षिपक्षिणां नीडात् नीडसामग्री हरन्ति । परपक्षिणां विशेषतः श्वेतनेत्रस्य पिण्डिकन् खादन्तः श्वेतनेत्राः दृष्टाः । स्रोतांसि बाह्यलिङ्काः Oriental White-eye videos, photos & sounds Archived 2013-12-06 ವೇಬ್ಯಾಕ್ ಮೆಷಿನ್ ನಲ್ಲಿ. on the Internet Bird Collection. Linke, E. (1997). BIRDS IN SANSKRIT LITERATURE : SANSKRIT-ENGLISH INDEX. Annals of the Bhandarkar Oriental Research Institute, 78(1/4), 121–141 https://sa.wikisource.org/wiki/Birds_in_Sanskrit_literature पक्षिणः Animals described in 1824 Birds of Asia Zosterops IUCN Red List least concern species

83190

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A5%83%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A5%8D

वृत्तरत्नाकरम्

वृत्तरत्नाकरम् केदारभट्टस्य गद्यविषयकः संस्कृतः ग्रन्थः अस्ति | केदारभट्टस्य व्यक्तित्वस्य जीवनस्य च विषये बहु सूचना उपलब्धा नास्ति । अस्य ग्रन्थस्य रचना १५ शतके स्वीकृता । वृत्तरत्नाकर: काव्यानां लयसम्बद्धः प्रौढः रचना अस्ति । अस्य षट् अध्यायाः १३६ श्लोकाः च सन्ति । वृत्तरत्नाकरस्य एकं वैशिष्ट्यम् अस्ति यत् गद्यविशेषतारूपेण प्रयुक्ता पङ्क्तिः काव्यस्य उदाहरणरूपेण अपि आगच्छति । अस्य अधिकोपयोगित्वं वृत्तरत्नाकरस्य विषये अनेकानि भाष्याणि लिखितानि सन्ति । अस्मिन् विषये चतुर्दश प्राचीनभाष्याणि उपलभ्यन्ते, येषु नारायणी टीका महत्त्वपूर्णा इति मन्यते । पिङ्गळ: पश्चात् केदारभटसहिताः अनेके छन्दोस्त्रलेखकाः अभवन् । तस्य उदाहरणरूपेण वृत्तरत्नाकर: छन्दशास्त्रस्य सैतवः, काश्यपः, रामः इत्यादीनां प्रख्यातानां लेखकानां नाम अपि उल्लेखयति । किन्तु एतेषां गुरुणां ग्रन्थानां नामानि अपि न लभ्यन्ते। कालिदासस्य 'श्रुतबोध' इति गद्यशास्त्रस्य प्रसिद्धः ग्रन्थः अस्ति, परन्तु अत्यल्पाः श्लोकाः प्रतिनिधिताः इति कारणतः अस्य बहु महत्त्वं न दत्तम् । गंगादासुस्य ' छन्दोमञ्जरी ' काव्यग्रन्थः उत्तमः आसीत् किन्तु बहु प्रचारं प्राप्तुं न शक्तवान् । क्षेमेन्द्रस्य ' सुवृत्ततिलकम् ' गद्यव्याख्यानात् अधिकं गद्यस्य आलोचना अस्ति, अतः तस्य अपि बहु प्रचारः न प्राप्तः । एतेभ्यः विहाय अन्ये छन्दपुस्तकानि सन्ति किन्तु प्रायः सर्वाणि अप्रचलितानि सन्ति । एतेषु सर्वेषु वृत्तरत्नाकरम् अद्यत्वे सर्वाधिकं लोकप्रियम् अस्ति । यत्र मल्लिनाथादिप्राचीनभाष्यकारा अपि गद्यविशेषतां निर्दिशन्ति, तत्र ते सर्वे व्रत्ररत्नकाराः - इति विद्वांसः मतम्। यस्मात् कारणात् वृत्तरत्नाकरस्य बहुप्रसिद्धत्वम् अस्ति तस्य गुणद्वयत्वात् । एकं स्तोत्रस्य प्रतीकं तस्मिन् एव स्तोत्रे भवति अर्थात् ' भुजङ्गप्रयत् ' इति वृत्तस्य प्रतीकं ' भुजङ्गप्रयत भवेद् यैश्चतुर्भि ' इति समाने स्तोत्रे भवति। एतेन विशेषणं दृष्टान्तश्च समानरूपेण उक्तमिति सूचितम् । लेखकः स्वयमेव स्वपुस्तके एतस्य विशेषतायाः उल्लेखं करोति । अयं प्रकरणः न केवलं छन्दशास्त्रे अपि तु अन्येषु लक्षणग्रन्थेषु अपि अनुपस्थितः अस्ति । एतेन शैल्याः उदाहरणे विशेषतानां समन्वयः अतीव सुलभः भवति । उदाहरणानि अधिकं न पश्यन्तु। द्वितीयं लक्षणं तस्य अत्यल्पपरिमाणम् । कुलम् १३६ श्लोकाः सन्ति, परन्तु ये महत्त्वपूर्णाः श्लोकाः प्रचलन्ति ते तस्मिन् एव रचिताः सन्ति । केदारभट्टः वृत्तरत्नाकरस्य रचयिता अस्ति । तस्य पितुः नाम पाव्यकः विद्वान् ब्राह्मणः शिवभक्तः आसीत् । काश्यप गोत्रस्त । लेखकेन तस्य कालस्य विषये किमपि न लिखितम्, न च कश्चन ऐतिहासिकविद्वान् तस्य प्रयासं कृतवान् । केदारभट्टः प्राचीनः लेखकः इति अपि वक्तुं शक्यते । ते स्वं शैव इति घोषितवन्तः। अस्मात् शैवधर्मस्य प्रधानतायां काले वा शैववैष्णवयोः युद्धकाले वा अभवत् इति अनुमानं कर्तुं शक्यते । वृत्तरत्नाकरस्य अनेकाः भाष्याणि सन्ति, येषु द्वौ उल्लेखनीयौ - एकः कासिनिवासी नारायणभट्टस्य अपरः सेतुटिकायाः। तेलुगुभाषायां श्री. आचार्यः के. नीलकण्ठस्य वृत्तरत्नाकरः संस्कृत-अकादमीद्वारा मुद्रितः उपलभ्यते । स्रोतांसि वृत्तानां व्युत्पत्तिः बाह्यलिङ्काः व्रतरत्नाकर (संस्कृत विकिपीडिया) वृतरत्नाकर (वृतरत्नाकरस्य संस्कृत-भाष्यं नरसिंहदेवशास्त्रस्य च हिन्दी-भाष्यम्) वृतरत्नाकर, हिन्दी टीका सहित (कथाकार - श्रीधरानन्द शास्त्री) वित्त (डॉ. अम्ब कुलकर्णी) पुनरावृत्ति एवं संयोजन गणित में

83193

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%81%E0%A4%97%E0%A5%83%E0%A4%B9%E0%A4%AA%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%BF

सुगृहपक्षि

सुगृहपक्षि सुगृहपक्षि प्लासिडे कुटुम्बस्य पक्षी अस्ति । बुनकरपक्षी इति उपनामना अपि ज्ञायते । अयं पक्षी प्लोसियसजातेः अस्ति । एते पक्षिणः तृणभूमिषु, कृषिक्षेत्रेषु, स्क्रबेषु, गौणवृद्धिषु च समूहेषु दृश्यन्ते, पत्रेभ्यः बुनेषु बेलनीडेषु प्रसिद्धाः सन्ति एते नीडसमूहाः प्रायः कण्टकवृक्षेषु तालवृक्षेषु वा दृश्यन्ते, प्रायः जलसमीपे वा यत्र शिकारीः सुलभतया न प्राप्नुवन्ति तत्र नीडाः निर्मिताः भवन्ति ते स्थानीय-ऋतुगत-गति-प्रवणाः भवन्ति ये स्व-परिधि-मध्ये व्यापकाः सामान्याः च सन्ति, मुख्यतया वर्षायाः, अन्न-उपलब्धतायाः च प्रतिक्रियारूपेण गुणाः ते चटका प्रमाणाः (१५ से.मी.) भवन्ति, तेषां अप्रजननपक्षिषु पुरुषः स्त्री च स्त्रीशृगालसदृशः भवति । तेषां स्थूलः शङ्कुरूपः चोंचम्, ह्रस्वः चतुष्कोणपुच्छः च भवति । अप्रजननशीलाः पुरुषाः मादाः च समानाः सन्ति : उपरि भूरेण रेखायुक्ताः, अधः साधारणाः श्वेताः, नेत्रगोलकाः दीर्घाः, बिलकाष्ठवर्णाः । प्रजननशीलानाम् पुरुषपक्षिणां मुकुटं उज्ज्वलं पीतं,कृष्णवर्णीयं काफीवर्णीयं चोंचम्, पीतवर्णीयं कृष्णवर्णीयं ऊर्ध्वभागं च भवति । आवासः सुगृहपक्षिणः कृषिमैदानीषु निवसन्ति । प्रायः समूहेषु । एतेषां पक्षिणां व्याप्तिः भारते, पाकिस्ताने, श्रीलङ्कादेशे, बर्मादेशे च अस्ति | एतेषु प्रवासप्रक्रिया अपि अन्तर्भवति । प्रायः बृहत्समूहाः केवलं धानादिधान्यक्षेत्राणां समीपे एव भवन्ति ये कटिताः सन्ति । कदाचित् पक्वं स्तनं दूषयति । मे मासतः सेप्टेम्बरमासपर्यन्तं नीडस्य ऋतुः भवति, यः मानसूनऋतुः, धानस्य वा दवस्य वा फलानां कटनेन सह सङ्गच्छते । सुगृह पक्षिणः नीडनिर्माणे महतीं बुद्धिं निपुणतां च दर्शयन्ति । प्रायः नदी, सरोवरजले, नतवृक्षशाखासु, प्लवमानशाखान्तेषु वा जलवृद्धवनस्पतिमध्ये वा नीडं निर्मान्ति नीडनिर्माणार्थं शुष्कतृणानां उपयोगः भवति । प्रजननम् नीडनिर्माणम् च तेषां चञ्चुपदानां उपयोगेन नीडं निर्माय पक्षं च फडफडयितुंद्रष्टुं महान्। नीडाः कलशसदृशाः भवन्ति। अस्य त्रिभागः, लम्बमानः भागः, विस्तृतः गोलभागः यत्र अण्डानि स्थापयन्ति, दीर्घः ऋजुः प्रवेशभागः च भवति। प्रवेशः अधोमुखः अस्ति । प्रजननक्षेत्रस्य तलभागः कच्चा मृत्तिकाभिः आवृतः भवति । पुरुषस्य नीडनिर्माणस्य दायित्वं भवति, स्त्री अण्डपोषण दायित्वं भवति । प्रायः एकः पुरुषपक्षी अनेकस्त्रीपक्षिभिः सह सम्बद्धः भवति । बुनकरपक्षिणः स्त्रीणां आकर्षणस्य विशेषसामर्थ्यं भवति । पुरुषः स्त्रियाः कृते स्वजातेः विशिष्टं अर्धनिर्मितं नीडं दर्शयति । यदि सम्मतं भवति तर्हि पुरुषः नीडस्य शोधनं कृत्वा प्रजननं करिष्यति । यदि न तर्हि पुरुषः नीडं त्यक्त्वा अन्यं नीडं कृत्वा स्त्रियाः दर्शयति, प्रक्रिया च निरन्तरं भवति । एवं बुनकरपक्षिनीडस्थलेषु बहवः अर्धनिर्मिताः नीडाः दृश्यन्ते । पुरुषः सङ्गतिं प्राप्य एव नीडं समाप्तं करोति । स्त्री पक्षी प्रायः द्वौ चत्वारि च श्वेतम् अण्डानि ददति, प्रायः १४ तः १७ दिवसान् यावत् तान् सेवति । पुरुषाः कदाचित् पिण्डिकानां भोजने सहायतां कर्तुं शक्नुवन्ति । प्रायः १७ दिवसेभ्यः अनन्तरं पिण्डिकाः नीडात् निर्गच्छन्ति । स्त्रीणां सह संभोगं कृत्वा पुरुषः अन्येषु आंशिकरूपेण निर्मितनीडेषु अन्यस्त्रीणां सम्मुखीकरणं करोति । अन्तरविशिष्टं संतानपरजीवीत्वं ज्ञायते अर्थात् स्त्रीषू परनीडेषु अण्डानि स्थापयन्ति । एतेषां पक्षिणां एषः अद्वितीयः व्यवहारः भारतीयपक्षिपुरुषः सलीम अली इत्यनेन विश्वे प्रवर्तितः | सलीम अली इत्यस्य प्रमुखेषु वैज्ञानिकयोगदानेषु एतत् अन्यतमम् अस्ति । आहारः ते प्रायः शाकाहारिणः भवन्ति, कदाचित् कीटान् खादन्ति च | प्रजननकाले पुरुषः "ची ची" इति उद्घोषयन् स्त्रियं दीर्घकालं यावत् अनुधावति । संस्कृतिषु भारते एकः व्यापकः लोकप्रत्ययः अस्ति यत् सुगृहपक्षि प्रभाकीटान् पङ्केन नीडभित्तिषु लसयति येन रात्रौ नीडस्य अन्तः प्रकाशः भवति । पूर्वकाले भारते पथिकर्तृभिः मनोरञ्जनाय बया-बुनकरः प्रशिक्षितः आसीत् । ते स्वप्रशिक्षकाणां आज्ञानुसारं वस्तूनि उद्धर्तुं शक्नुवन्ति स्म । ते क्रीडातोपं, तारमणिप्रहारं, मुद्रादिकं ग्रहणं कर्तुं प्रशिक्षिताः आसन् । पक्षिणः बाह्यसम्पर्कतन्तवः

83216

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%B5%20%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B6%3A

यादव प्रकाश:

यादवप्रकाश: भेदभेदः वेदान्तस्य एकस्याः शाखायाः विद्वान् वैष्णव आचार्यरामानुजस्य समकालीनः च आसीत् । सः काञ्चीनगरे प्रारम्भिकवर्षेषु रामानुजस्य गुरुषु अन्यतमः आसीत् । रामानुजः षोडशवर्षे यादवप्रकाशस्य विद्यालये सम्मिलितः इति कथ्यते । यादवप्रकाशस्य रामानुजाचार्यस्य च मध्ये हिन्दुधर्मस्य अनेकवैदिकग्रन्थानां व्याख्यायाः विषये प्रारम्भिकभेदाः उत्पन्नाः , यथा चण्डोग्योपनिषदः अनेन अन्ते रामानुजः यादवप्रकाशात् विच्छिद्य स्वस्य विशिष्ठद्वैत इति नाम्ना प्रसिद्धस्य विचारधारायाः व्याख्यानं कृतवान् | श्रीवैष्णवपरम्परानुसारं यदा रामानुजः यादवप्रकाशस्य छात्रः आसीत् तदा रामानुजस्य यशः उदयस्य ईर्ष्या वर्धिता । अतः यादवप्रकाशः उत्तरभारतस्य गङ्गायाः भ्रमणकाले रामानुजात् मुक्तिं प्राप्तुं प्रयतितवान् । रामानुजस्य मातुलपुत्रः गोविन्दः एतत् अवगत्य रामानुजं चेतवति स्म, यः वृद्धस्य लुब्धकदम्पत्योः साहाय्येन समूहं त्यक्त्वा काञ्चीनगरं पलायितवान् । पश्चात् यादवप्रकाशः तस्य मूर्खताम् अवगत्य रामानुजस्य शिष्यः अभवत् । मूलानि यादव प्रकाशन जीवन मुख्य आकर्षण सन्दर्भाः

83244

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%9C%20%E0%A4%AC%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%80%20%E0%A4%AC%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%86

ब्रज बिहारी बरुआ

ब्रज बिहारी बरुआ ( : ब्रज बिहारी बरुआ বিষয়শ্রেণী:ইংরেজি ভাষার লেখা থাকা নিবন্ধ ) (जन्म: ३ मार्च, १९३५ - मृत्युः: १२ अप्रैल, २०१४) एकः बाङ्गलादेशीयः राजनेता, आध्यात्मिकः संतः, कविः, परोपकारी तथा मुक्तियुद्धस्य आयोजकः आसीत् । १९७१ तमे वर्षे स्वातन्त्र्ययुद्धे सः सेक्टर् १ इत्यस्य अन्तर्गतं युद्धं कृतवान् ।

83257

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF%20%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AF%20%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%95%20%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A4%BE%20%E0%A4%B8%E0%A4%99%E0%A5%8D%E0%A4%98%E0%A4%83

भारतीय राष्ट्रीय विकासात्मक समावेता सङ्घः

भारतीय राष्ट्रीय विकासात्मक समावेता सङ्घः (भा॰रा॰वि॰स॰स॰) ( ) भारतस्य २६ राजनैतिकपक्षानां बृहत् गृहराजनैतिकसङ्घनम् अस्ति यस्य नेतृत्वं भारतीयराष्ट्रीयकाङ्ग्रेसस्य नेतृत्वं करोति | अस्य राजनैतिकसङ्घस्य प्राथमिकं उद्देश्यं २०२४ तमे वर्षे भारतीयसामान्यनिर्वाचने भारतीयजनतापक्षस्य नेतृत्वे शासकपक्षः राष्ट्रियलोकतान्त्रिकसङ्घसर्वकारस्य पतनम् अस्ति | भारतस्य राजनीतिः

83408

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF%20%E0%A4%8F%E0%A4%B2%20%E0%A5%A7

आदित्य एल १

आदित्य एल १ भारतस्य एकः कृत्रिम उपग्रह अस्ति। इदम् सूर्याण्वेषणार्थाय कार्यं करोति। संदर्भाः भारतस्य उपग्रहाः

83427

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A8-3

चंद्रयान-3

चन्द्रयानम् - ३ ( ) भारतीय-अन्तरिक्ष-अनुसन्धान-सङ्गठनेन (ISRO) विकसितस्य चन्द्र-अन्वेषण-यन्त्रस्य श्रृङ्खलायां चन्द्रयान-कार्यक्रमे तृतीयं अभियानम् अस्ति। २०२३ तमस्य वर्षस्य जुलैमासे प्रक्षेपिते अस्मिन् अभियाने विक्रमनामकं चन्द्र-अवरोहित्रं प्रज्ञान नामकं चन्द्रचलित्रयानं च अस्ति, यत् २०१९ तमे वर्षे चन्द्रयान-२ इत्यत्र प्रक्षेपितानां सदृशम् अस्ति। तृतीय-चन्द्रयान-स्य प्रक्षेपणं श्रीहरिकोटा-स्थितात् सतीशधवन-अन्तरिक्षकेन्द्रात् २०२३ तमस्य वर्षस्य जुलै-मासस्य १४ दिनाङ्के अभवत् । अन्तरिक्षयानं ५ अगस्त दिनाङ्के चन्द्रकक्षायां प्रविष्टम्, ततः २३ अगस्तदिनाङ्के १२:३३ UTC वादने चन्द्रस्य दक्षिणध्रुवप्रदेशे अवातरत्, येन भारतं चन्द्रे सफलतया अवतरितः चतुर्थः देशः अभवत्, तथा च प्रथमः देशः अभवत् यत् चन्द्रस्य दक्षिणध्रुवे अवारोपणम् अकरोत् । पृष्ठभूमौ २०१९ तमस्य वर्षस्य जुलैमासस्य २२ दिनाङ्के इसरो इत्यनेन चन्द्रयान-२ इत्यस्य प्रक्षेपणवाहनं प्रक्षेपणवाहनं मार्क्-३ (LVM3) इति प्रक्षेपणवाहनं कृतम् यस्मिन् एकः कक्षित्रः, एकः अवरोहित्रः, एकः चलित्रः च सन्ति । <i id="mwRA">प्रज्ञान</i> चलित्रस्य परिनियोजनाय २०१९ तमस्य वर्षस्य सितम्बरमासस्य ६ दिनाङ्के चन्द्रपृष्ठे अवतरितुं अयं अवरोहित्र निर्धारितः आसीत् | अयं अवतरकः मिशननियन्त्रणेन सह सम्पर्कं त्यक्त्वा चन्द्रस्य दक्षिणध्रुवस्य समीपे अवतरितुं प्रयतमाने स्वस्य अभिप्रेतप्रक्षेपवक्रतः व्यभिचरति स्म, ततः दुर्घटनाम् अकुर्वत् । चन्द्रस्य दक्षिणध्रुवप्रदेशः वैज्ञानिक अन्वेषणाय विशेषरुचिं विद्यते । अध्ययनेन तत्र हिमस्य बृहत् परिमाणं दृश्यते । पर्वतीयभूभागः, अप्रत्याशितप्रकाशः च हिमस्य द्रवणात् रक्षन्ति, परन्तु ते तत्र वैज्ञानिकजाँचस्य अवरोहणं अपि चुनौतीपूर्णं उपक्रमं कुर्वन्ति । हिमे ठोस अवस्थायाः यौगिकाः भवितुम् अर्हन्ति ये सामान्यतया चन्द्रे अन्यत्र उष्णतरपरिस्थितौ द्रवन्ति स्म-एतानि यौगिकाः ये चन्द्रस्य, पृथिव्याः, सौरमण्डलस्य च इतिहासस्य अन्वेषणं दातुं शक्नुवन्ति भविष्ये चालकदलयुक्तानां मिशनानाम्, चौकीनां च कृते हिमः पेयजलस्य, इन्धनस्य, प्राणवायुस्य च कृते हाइड्रोजनस्य स्रोतः अपि भवितुम् अर्हति । यूरोपीय-अन्तरिक्ष- एजेन्सी (ESA) द्वारा संचालितं यूरोपीय- अन्तरिक्ष-निरीक्षण-जालम् (ESTRACK), नासा -संस्थायाः जेट्-प्रोपल्शन-प्रयोगशाला (JPL) इत्यनेन संचालितं गहन-अन्तरिक्ष-जालं च अस्य अभियानस्य समर्थनं कुर्वन्ति नूतनस्य पार-समर्थन-व्यवस्थायाः अन्तर्गतं भारतस्य प्रथम मानवीय-अन्तरिक्ष-उड्डयन-कार्यक्रमस्य, गगनयान्, आदित्य-एल१ सौर-अनुसन्धान-मिशनस्य च इत्यादीनां आगामि-इसरो-मिशनस्य कृते ईएसए-अनुसरण-समर्थनं प्रदत्तं भवितुम् अर्हति प्रतिफलस्वरूपं भविष्ये ईएसए-मिशनं इस्रो-संस्थायाः स्वस्य अनुसरणस्थानकात् अपि तथैव समर्थनं प्राप्स्यति । उद्देश्यम् चन्द्रयान-३ मिशनस्य कृते इसरो इत्यस्य मिशनस्य उद्देश्यं अस्ति : १. चन्द्रस्य उपरि सुरक्षिततया मृदुतया च अवतरितुं लैण्डरं प्राप्तुं। चन्द्रे रोवरस्य चालनक्षमतायाः अवलोकनं प्रदर्शनं च। चन्द्रस्य रचनां अधिकतया अवगन्तुं चन्द्रपृष्ठे उपलभ्यमानसामग्रीषु प्रयोगान् कृत्वा अवलोकनं च । अन्तरिक्षयानम् प्ररचन चन्द्रयान-३ इत्यत्र मुख्यतया त्रयः घटकाः सन्ति : एकः प्रणोदनमॉड्यूल्, लैण्डरः, रोवरः च । प्रणोदन मॉड्यूल प्रणोदनमॉड्यूल् लैण्डर-रोवर-विन्यासं चन्द्रकक्षा। इदं पेटीसदृशं संरचना अस्ति यस्य एकस्मिन् पार्श्वे विशालः सौरपटलः स्थापितः अस्ति, उपरि च लैण्डरस्य (इण्टरमोड्यूलर एडाप्टर् शङ्कुः) कृते बेलनाकारः माउण्टिङ्ग् संरचना अस्ति अवरोहित्र रोवर प्रज्ञान रोवर षड्चक्रयुक्तं वाहनम् अस्ति यस्य द्रव्यमानं । अस्य व्याप्तिः x x आकारेण । चन्द्रपृष्ठस्य रचना, चन्द्रस्य मृत्तिकायां जलहिमस्य उपस्थितिः, चन्द्रस्य प्रभावस्य इतिहासः, चन्द्रस्य वायुमण्डलस्य विकासः च इति विषये संशोधनस्य समर्थनार्थं रोवरः बहुविधमापनं करिष्यति इति अपेक्षा अस्ति पेलोड् लैण्डर् इत्यत्र चन्द्रस्य पृष्ठीय-उष्माभौतिक-प्रयोगेन (ChaSTE) चन्द्रपृष्ठस्य ताप-चालकता, तापमानं च माप्यते । चन्द्रभूकम्पीयक्रियाकलापस्य उपकरणं (ILSA) अवरोहणस्थलस्य परितः भूकम्पीयतां मापयिष्यति । Langmuir Probe (LP) कालान्तरे पृष्ठस्य समीपस्थस्य प्लाज्माघनत्वस्य अनुमानं करिष्यति । रोवर इत्यत्र अल्फा कण-एक्स-रे स्पेक्ट्रोमीटर् (APXS) रासायनिकसंरचनां व्युत्पन्नं कृत्वा चन्द्रपृष्ठस्य खनिजसंरचनायाः अनुमानं करिष्यति । लेजर-प्रेरित-विच्छेद-स्पेक्ट्रोस्कोपी (LIBS) चन्द्रस्य अवरोहणस्थलस्य परितः चन्द्रस्य मृदाया: शिलानां च तत्त्वसंरचना ( Mg, Al, Si, K, Ca, Ti, Fe ) निर्धारयिष्यति प्रणोदनमॉड्यूले आवासीयग्रहपृथ्वी (SHAPE) इत्यस्य स्पेक्ट्रो-ध्रुवीयमापनेन निकट-अवरक्त (NIR) तरङ्गदैर्घ्यपरिधिषु ( चन्द्रकक्षातः पृथिव्याः वर्णक्रमीय - ध्रुवीयमापनस्य अध्ययनं भविष्यति ). मिशन प्रोफाइल प्रक्षेपणम् चन्द्रयान -३ इत्यस्य प्रक्षेपणं १४ जुलै २०२३ दिनाङ्के, ०९:०५ UTC वादने श्रीहरिकोटा, आन्ध्रप्रदेश, भारतस्य सतीशधवन-अन्तरिक्षकेन्द्रस्य द्वितीयप्रक्षेपणस्थानतः, परिधियुक्तेन पृथिवीपार्किङ्ग -कक्षायां प्रवेशं कृत्वा प्रक्षेपितम् तथा इत्यस्य शिखरम् . कक्षा चन्द्रयान-३ इत्यस्य चन्द्रान्तर-इञ्जेक्शन -कक्षायां स्थापितानां पृथिवीबद्ध-युक्तीनां श्रृङ्खलायाः अनन्तरं इस्रो इत्यनेन ५ अगस्त-दिनाङ्के चन्द्र-कक्षा-प्रवेशः (LOI) कृतः, येन चन्द्रयान-३ अन्तरिक्षयानं सफलतया स्थापितं चन्द्रं परितः कक्षायां भवति । LOI-सञ्चालनं बेङ्गलूरु-नगरस्य ISRO Telemetry, Tracking, and Command Network (ISTRAC) इत्यस्मात् कृतम् आसीत् । अगस्तमासस्य १७ दिनाङ्के विक्रम-अवरोही-विमानः प्रणोदन-मॉड्यूल्-तः पृथक् भूत्वा अस्य अभियानस्य अन्तिम-चरणस्य आरम्भं कृतवान् । अवरोहण २०२३ तमस्य वर्षस्य अगस्तमासस्य २३ दिनाङ्के यदा लैण्डरः स्वकक्षायाः निम्नबिन्दुस्य समीपं गच्छति स्म तदा तस्य चत्वारि इञ्जिनानि चन्द्रपृष्ठस्य उपरि । ११.५ निमेषेभ्यः अनन्तरं अवतरणं ७.२ कि.मी.(४.५ माइल) उपरि आसीत्; प्रायः १० सेकेण्ड् यावत् एतत् ऊर्ध्वतां धारयति स्म, ततः अष्टलघु-थ्रस्टर-इत्यस्य उपयोगेन स्थिरं भवति स्म, अवरोहणं निरन्तरं कुर्वन् क्षैतिज-स्थानात् लम्ब-स्थानपर्यन्तं परिभ्रमति स्म ततः चतुर्णां इञ्जिनानां मध्ये द्वयोः इञ्जिनयोः उपयोगेन स्वस्य अवरोहणं प्रायः यावत् मन्दं कृतम् ; तत्र प्रायः ३० सेकेण्ड् यावत् भ्रमति स्म, अधः गत्वा १२:३३ UTC वादने अधः स्पर्शं कर्तुं पूर्वं इष्टतमं अवरोहणस्थानं स्थापयति स्म | पृष्ठीय संचालन चन्द्रस्य दक्षिणध्रुवक्षेत्रे अवतरितस्य अनन्तरं चन्द्रयान-३ इत्यस्य विक्रम-अवरोही प्रज्ञा-रोवरं गड्ढित-पृष्ठस्य अन्वेषणार्थं नियोजितवान्, एकीकृत-कैमराणां उपयोगेन तस्य पर्यावरणस्य विडियो पुनः प्रेषितवान्, तथा च सप्ताहद्वयस्य वासार्थं योजनाकृतेषु शोध-उद्देश्येषु कार्यं आरब्धवान् चन्द्रम् । २०२३ तमस्य वर्षस्य अगस्तमासस्य २५ दिनाङ्के प्रकाशितस्य अस्य रोवरस्य प्रथमे भिडियायां विक्रम-लैण्डर्-यानं रम्प-उपरि त्यक्त्वा चन्द्रस्य उपरि गच्छन् दृश्यते इस्रो इत्यनेन अवरोहणस्थलस्य समीपं गच्छन् लैण्डरस्य भिडियो-दृश्यानि अपि साझां कृतम्, यदा सः भूभागं स्पृशति स्म तदा धूलिम् अपि पादं पातयति स्म । इस्रो इत्यनेन तदनन्तरं लिखितं यत् रोवरस्य वैज्ञानिकयन्त्रद्वयं प्रज्वलितं, अष्टमीटर् गतम् इति । २६ अगस्तदिनाङ्के इस्रो-संस्थायाः नूतनं भिडियो स्थापितं यत् रोवरः दूरं गच्छति, यः लैण्डरस्य दृष्ट्या प्रायः बहिः गच्छति स्म । अगस्तमासस्य २७ दिनाङ्के इस्रो-संस्थायाः यावत् रोवर-यानेन गृहीतौ चित्रद्वयं प्रकाशितम् एकस्य विशालस्य गड्ढेः धारात् . ३ सेप्टेम्बर् दिनाङ्के रोवरस्य सर्वाणि कार्याणि सम्पन्नं कृत्वा निद्राविधाने स्थापितं । तस्य बैटरी चार्ज कृत्वा रिसीवरः चालू त्यक्तः इति इस्रो इत्यस्य मते आसन्नचन्द्ररात्रेः सज्जतायै । "रोवरस्य पेलोड् निष्क्रियं भवति, तया संगृहीतं दत्तांशं लैण्डरद्वारा पृथिव्यां प्रसारितम्" इति वक्तव्ये उक्तम्। चन्द्रयान-३ इत्यस्य लैण्डर-रोवर-विमानं केवलं एकं चन्द्रदिवसप्रकाशकालं अथवा १४ पृथिवीदिनानि यावत् कार्यं कर्तुं अपेक्षितम् आसीत्, जहाजे इलेक्ट्रॉनिक्सं च इत्यस्य सहनार्थं न निर्मितम् आसीत् चन्द्रे रात्रौ तापमानम् । यदि रोवरः, लैण्डरः च चन्द्ररात्रौ जीवितुं शक्नोति तर्हि अग्रे विज्ञानकार्यक्रमेषु अस्य अभियानस्य विस्तारस्य योजना अस्ति । विक्रमः ३ सेप्टेम्बर् दिनाङ्के चन्द्रपृष्ठे संक्षिप्तं 'हॉप्' कृते स्वस्य इञ्जिनं प्रहारितवान्, 40 आरोहणं कृतवान् चन्द्रपृष्ठात् बहिः तथा पृष्ठस्य पारं पार्श्वतः समानं दूरं अनुवादयन् । परीक्षणेन सम्भाव्यभविष्यत् नमूनाप्रत्यागमनमिशनेषु उपयोक्तुं क्षमताः प्रदर्शिताः । हॉप् कृते यन्त्राणि रोवरनियोजनरम्पं च प्रत्याहृत्य तदनन्तरं पुनः नियोजितम् । मिशन जीवन प्रणोदनमॉड्यूल् : लैण्डरं रोवरं च यावत् वहति कक्षा, षड्मासपर्यन्तं प्रयोगात्मकस्य पेलोडस्य संचालनेन सह । लैण्डर मॉड्यूलः एकः चन्द्रस्य दिवसप्रकाशकालः (१४ पृथिव्याः दिवसाः) रोवर मॉड्यूलः : एकः चन्द्रस्य दिवसप्रकाशकालः (१४ पृथिव्याः दिवसाः) । दल इसरो अध्यक्षः एस सोमनाथ मिशन संचालकः एस मोहनकुमार सहायक मिशन निदेशकः जी नारायणन परियोजनानिदेशकः पी. वीरमुथुवेल् उप परियोजना संचालकः कल्पना कलाहस्ती वाहननिदेशकः बीजु सी. थॉमस वित्तपोषण २०१९ तमस्य वर्षस्य डिसेम्बरमासे इस्रो इत्यनेन परियोजनायाः प्रारम्भिकवित्तपोषणस्य अनुरोधः कृतः, यस्य राशिः आसीत्, यस्मात् यन्त्राणि, उपकरणानि, अन्यपूञ्जीव्ययः च प्रति व्ययस्य पूर्तये भविष्यति, शेषं परिचालनव्ययस्य कृते अन्विष्टः आसीत् । इस्रो-विक्रेतुः मुख्यकार्यकारी अमितशर्मा अवदत् यत्, "उपकरणानाम्, डिजाइन-तत्त्वानां च स्थानीय-स्रोत-करणेन वयं मूल्यं बहुधा न्यूनीकर्तुं समर्थाः स्मः" इति । इस्रो-संस्थायाः पूर्वाध्यक्षः के . परिणामाः एसोसिएटेड् प्रेस, मिशनस्य सफलतायाः विषये टिप्पणीं कुर्वन् अवदत् यत्, "सफलं मिशनं भारतस्य प्रौद्योगिकी-अन्तरिक्ष-शक्तिकेन्द्रत्वेन वर्धमानं स्थानं प्रदर्शयति तथा च प्रधानमन्त्रिणः नरेन्द्रमोदी-महोदयस्य आरोही-देशस्य प्रतिबिम्बं प्रक्षेपयितुं इच्छायाः सह सङ्गच्छते, यः स्वस्य स्थानं प्रतिपादयति वैश्विक अभिजातवर्गः।" तापमानस्य परिवर्तनम् इसरो इत्यनेन लैण्डर-मॉड्यूले उपस्थितेषु चतुर्षु यन्त्रेषु अन्यतमं ChaSTE (Chandra's Surface Thermophysical Experiment) इत्यनेन कृतानां अवलोकनानाम् आँकडानां आँकडानि अपि प्रकाशितानि चन्द्रस्य पृष्ठस्य तापचालकतायाः अध्ययनार्थं तथा च पृष्ठस्य उपरि अधः च विभिन्नेषु बिन्दुषु तापमानस्य भेदस्य मापनार्थं ChaSTE इत्यस्य रचना कृता आसीत्, यस्य समग्रं उद्देश्यं चन्द्रस्य तापरूपरेखा निर्मातुं आसीत् इस्रो-संस्थायाः प्रथमे दत्तांशसमूहे चन्द्रस्य पृष्ठभागस्य उपरि अधः च तापमाने अतीव तीक्ष्णः अन्तरः दृश्यते स्म । इस्रो इत्यनेन निर्मितेन चित्रात्मकेन प्लॉट् इत्यनेन ज्ञातं यत् यदा पृष्ठभागे तापमानं तः अधिकं भवति, ते प्रायः यावत् पतितवन्तः केवलं कतिपये मिलीमीटर् अधः पृष्ठतः । मापनेषु चन्द्रपृष्ठस्य उपरितनभूमिः तापं बहु सम्यक् न चालयति इति सूचितं, उपपृष्ठं तापात् इन्सुलिङ्गं च करोति । एते मापाः पूर्वाभ्यासेभ्यः प्रयोगेभ्यः चन्द्रस्य तापरूपरेखायाः विषये यत् ज्ञायते तस्य सङ्गताः आसन् । परन्तु दक्षिणध्रुवसमीपे उपरितनमृदाया: उपमृदाया: च तापमानस्य प्रथमं प्रत्यक्षमापनम् एतत् आसीत् । इस्रो-वैज्ञानिकः बी.एच्.दारुकेशः अवदत् यत् पृष्ठभागस्य समीपे तापमानस्य उच्चपरिधिः "अपेक्षितः नास्ति" इति गन्धकस्य अन्वेषणम् २९ अगस्तदिनाङ्के इस्रो-संस्थायाः सूचना अस्ति यत् प्रज्ञा-रोवर-याने स्थितेन लेजर-प्रेरितेन भङ्ग-स्पेक्ट्रोस्कोप् (LIBS)-यन्त्रेण दक्षिणध्रुवस्य समीपे चन्द्रपृष्ठे सल्फरस्य उपस्थितेः "निर्विवादरूपेण" पुष्टिः कृता, "प्रथम-स्थानीय-मापनस्य" माध्यमेन चन्द्रे गन्धकस्य उपस्थितिः पूर्वं ज्ञाता अस्ति; तथापि दक्षिणध्रुवे प्रथमवारं रोवरेन ज्ञातम् । नासा-संस्थायाः परियोजनावैज्ञानिकः नोआ पेट्रो-इत्यनेन BBC -सञ्चारमाध्यमेन सह वदन् प्रज्ञानस्य निष्कर्षान् "प्रचण्डा उपलब्धिः" इति वर्णितम् । सल्फरस्य अतिरिक्तं एल्युमिनियम (Al), कैल्शियम (Ca), लोह (Fe), क्रोमियम (Cr), टाइटेनियम (Ti), मङ्गनीज (Mn), सिलिकॉन् (Si), आक्सीजन (O) इत्यादीनि अन्यतत्त्वानि अपि रोवरेन ज्ञातानि ). एजेन्सी इत्यनेन उक्तं यत् हाइड्रोजनस्य (H) अन्वेषणम् अपि प्रचलति। प्लाज्मा मापनम् ३१ अगस्तदिनाङ्के इस्रो-संस्थायाः विक्रम-लैण्डर्-याने रामभा-यन्त्रात् प्लाज्मा-घनत्व-दत्तांशः प्रकाशितः । प्रारम्भिकमूल्यांकनेषु चन्द्रपृष्ठस्य उपरि अपेक्षाकृतं न्यूनं प्लाज्माघनत्वं प्रतिवर्गमीटर् ५ तः ३० मिलियन इलेक्ट्रॉनपर्यन्तं भवति इति ज्ञातम् । मूल्याङ्कनं चन्द्रदिवसस्य प्रारम्भिकपदेषु सम्बद्धम् अस्ति । चन्द्रदिवसस्य सम्पूर्णे काले पृष्ठसमीपस्थस्य प्लाज्मावातावरणे परिवर्तनस्य अन्वेषणं अस्य अन्वेषणस्य उद्देश्यम् अस्ति । भूकम्पीय मापन तस्मिन् एव दिने इस्रो-संस्थायाः लैण्डर-याने इल्सा-पेलोड्-इत्यस्य आँकडानां प्रकाशनं कृतम्, येन २५ अगस्त-दिनाङ्के रोवर-गति-स्पन्दन-मापनं, २६ अगस्त-दिनाङ्के च अनुमानित-प्राकृतिक-घटना प्रदत्ता उत्तरघटनायाः कारणं अन्वेषणस्य विषयः अस्ति । चन्द्रजलम् यूके-देशस्य लेस्टर-विश्वविद्यालयस्य ग्रहविज्ञानस्य प्राध्यापकः जॉन् ब्रिजस् न्यू सायन्टिस्ट् इत्यस्मै अवदत् यत् चन्द्रे न्यूनदाबस्य कारणात् चन्द्रयान-३ इत्यस्य भूपृष्ठस्य समीपे द्रवजलं प्राप्तुं "असंभाव्यता" भविष्यति – यत्र अपि तापमानं हिमबिन्दुतः उपरि आसीत् अतः जलं हिमे न फसति स्म – यतः तत् दूरं क्वथति स्म, यद्यपि न्यूनगहनेषु दाबः पर्याप्तं वर्धयितुं शक्नोति यत् द्रवजलं अनुमन्यते स्म तथापि चन्द्रयान-३ तः पाठानाम् व्याख्यां कर्तुं "अतिप्रातः" इति अपि सः अजोडत् । "किन्तु ते दत्तांशं प्राप्नुवन्ति इति विलक्षणम्" इति ब्रिजेस् अवदत् । "भवन्तः अन्यैः कतिपयैः अन्तरिक्षसंस्थाभिः सह तुलनां कर्तुं न शक्नुवन्ति; अभियंताः इदानीं एव आरुह्य तत् कुर्वन्ति।" ते रूसदेशं एकप्रकारं अतिक्रमयन्ति" इति सः निष्कर्षं गतवान् । घरेलु प्रतिक्रियाएँ बेङ्गलूरुनगरे इसरो टेलीमेट्री, ट्रैकिंग् एण्ड् कमाण्ड् नेटवर्क् इत्यत्र सफलस्य चन्द्रयान-३ मिशनस्य पृष्ठतः इसरो-दलस्य अभिनन्दनं कुर्वन् प्रधानमन्त्री नरेन्द्रमोदी इत्यनेन घोषितं यत् विक्रम-लैण्डरस्य टचडाउन-बिन्दुः अतः परं शिव-शक्ति-बिन्दुः इति नाम्ना प्रसिद्धः भविष्यति |. सः अपि विक्रम-अवरोही चन्द्रे अवतरितदिने अगस्तमासस्य २३ दिनाङ्कं राष्ट्रिय-अन्तरिक्षदिवसः इति घोषितवान् । अपि द्रष्टव्यम् आदित्य-L1 – भारतीय सौर अवलोकन मिशन गगन्यान – भारतीय चालक दलयुक्त अंतरिक्ष यान परियोजना भारतीय मानव अंतरिक्ष उड्डयन कार्यक्रम भारतीय मंगल ग्रह अन्वेषण कार्यक्रम शुक्र कक्षा मिशन – भारतीय शुक्र अन्वेषण मिशन सन्दर्भाः बाह्यलिङ्काः चन्द्रयान - ३ इसरो आधिकारिक स्थल  अपरीशीलितानुवादयुतानि पृष्ठानि

83464

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%20%E0%A4%B6%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BF%20%E0%A4%AC%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%81

शिव शक्ति बिन्दु

शिवशक्तिबिन्दुः भारतीयअन्तरिक्षसंशोधनसङ्गठनस्य (ISRO) तृतीयचन्द्रअभियानस्य चन्द्रयान-३ इत्यस्य अवरोहणस्थलम् अस्ति । २०२३ तमस्य वर्षस्य अगस्तमासस्य २३ दिनाङ्के अभियानस्य अवरोहीयान विक्रमः, चलित्रयान प्रज्ञान् च चन्द्रस्य दक्षिणध्रुवात् प्रायः 600 किलोमीटर अन्तरे अवतरितवन्तौ भारतं चन्द्रे सफलं मृदु-अवरोहणं कृत्वा चतुर्थ राष्ट्रं जातम्, चन्द्रस्य दक्षिणध्रुवस्य समीपस्थः देशः अपि अभवत् शिव शक्ति बिन्दु निर्देशांके मैन्ज़िनस-सी एवम् सिम्पीलियस-एन क्रेटरौ निकट स्थितः अस्ति। शिवशक्तिः नाम चन्द्रसम्बद्ध हिन्दुदेवता शिवः स्य, शक्तिः, दिव्यस्त्रीशक्तिः, यस्याः प्रायः शिवपत्न्याः चित्रणं भवति, तस्य नामतः निष्पन्नम् अस्ति घोषणा अस्य नामस्य घोषणा २०२३ तमस्य वर्षस्य अगस्तमासस्य २६ दिनाङ्के बेङ्गलूरुनगरे इसरो-वैज्ञानिकैः सह मिलित्वा प्रधानमन्त्रिणा नरेन्द्रमोदीना कृता । प्रधानमन्त्री मोदी इत्यनेन उल्लेखितम् यत् "शिव-शक्तिः" इत्यस्य चयनं मानवतायाः दृढनिश्चयत्वेन "शिवस्य" अवधारणायाः आधारेण तथा च एतासां मानवीयमहत्वाकांक्षाणां वास्तविकीकरणस्य क्षमतारूपेण "शक्तिः" इति अवधारणायाः आधारेण अभवत्, ततः परं "शक्तिः" अपि श्रद्धांजलिरूपेण... महिला वैज्ञानिकाः। ग्रहण अस्य बिन्दुस्य नामकरणं "शिवशक्ति" इति कृत्वा विपक्षीयराजनैतिकदलानां कतिपयेभ्यः वर्गेभ्यः आलोचना अभवत् यतः अस्य स्थलस्य नामकरणं हिन्दुदेवतानां नामधेयेन अभवत् । तथापि सर्वकारेण आलोचनानां प्रतिकारः कृतः यत् चन्द्रयान-१ इत्यस्य कठिन-अवरोहणस्थलस्य नाम भारतस्य प्रथमस्य प्रधानमन्त्रिणः जवाहरलालनेहरू इत्यस्य नामधेयेन कृतम् इति इस्रो- एस "एतादृशं नाम प्रथमवारं न दत्तम्।" भारतीयनामानि पूर्वमेव सन्ति। अस्माकं चन्द्रे सरभाई गड्ढा अस्ति। प्रत्येकं देशः स्वनामानि दातुं शक्नोति। नामकरणं परम्परा अस्ति। तत्र विवादः नास्ति” इति सः अवदत् । इस्रो इत्यस्य पूर्वाध्यक्षः जी माधवन नायरः अपि अवदत् यत् सम्पूर्णः विवादः पूर्णतया 'दुर्व्याख्यानम्' आधारितः अस्ति। सः अवदत् यत् 'शक्ति' अस्य जगतः सृष्टेः पृष्ठतः यत् 'बलम्' अस्ति तत् निर्दिशति। "अस्माकं पण्डितर्षिभिः शिव इति नामकरणम्।" अस्माकं पुराणैः तस्य रूपं दत्तं यतः जनाः बलस्य अवधारणां अवगन्तुं न शक्नुवन्ति स्म, तथैव मानवरूपं कैलासं च सर्वं आगतं। भिन्नः विषयः । अयं अन्तर्निहितः सिद्धान्तः 'शक्ति' इति नाम्ना प्रसिद्धः अस्ति, अस्माभिः तस्य धार्मिकप्रेरणायाः आरोपणं न करणीयम्" इति सः निष्कर्षं गतवान् । । अपि द्रष्टव्यम् जवाहर बिन्दु तिरंगा बिन्दु सन्दर्भाः टिप्पणियाँ बाह्यलिङ्काः चन्द्रयान - ३ इसरो आधिकारिक स्थल

83471

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%B5%E0%A4%95%E0%A5%81%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D

यादवकुलम्

यादव भारत में पारंपरिक रूप से गैर-कुलीन किसान-चरवाहे समुदायों या जातियों का एक समूह को संदर्भित करता शब्द है। 19वीं और 20वीं शताब्दी से वह सामाजिक और राजनीतिक पुनरुत्थान के आंदोलन के भाग के रूप में पौराणिक राजा यदु के वंश से होने का दावा करते हैं। यदुवंशी क्षत्रिय मूलतः अहीर थे।यादव शब्द अब कई पारंपरिक किसान-चरवाहे जातियों जैसे कि अहीर और महाराष्ट्र की गवली को शामिल करता है। परंपरागत रूप से यादव समूहों को मवेशी पालने से जोड़ा जाता था और इस कारण वह औपचारिक जाति व्यवस्था के बाहर थे। उन्नीसवीं और बीसवीं सदी के उत्तरार्ध के बाद से यादव आंदोलन ने अपने घटकों की सामाजिक प्रतिष्ठा को सुधारने के लिए काम किया है। इसमें संस्कृतीकरण, भारतीय और ब्रिटिश सशस्त्र बलों में सक्रिय भागीदारी, अधिक प्रतिष्ठित व्यापारिक क्षेत्रों में शामिल होना और राजनीति में सक्रिय भागीदारी प्रमुख है। यादव नेताओं और बुद्धिजीवियों ने अक्सर यदु और कृष्ण के वंश से होने के अपने दावे पर ध्यान केंद्रित किया है। वे तर्क देते हैं कि इससे उनका क्षत्रिय का दर्जा है। अनुक्रम 1उत्पत्ति 1.1पौराणिक कथाओं में 1.2व्यवसाय 2वर्तमान स्थिति 3सन्दर्भ उत्पत्ति पौराणिक कथाओं में यादव शब्द की व्याख्या 'यदु के वंशज' होने के लिए की गई है, जो कि एक पौराणिक राजा है। "बहुत व्यापक सामान्यताओं" का उपयोग करते हुए, जयंत गडकरी कहते हैं कि पुराणों के विश्लेषण से यह "लगभग निश्चित" है कि अंधका, वृष्णि, सातवात और आभीर को सामूहिक रूप से यादवों के रूप में जाना जाता था और वह कृष्ण की पूजा करते थे। गडकरी ने इन प्राचीन रचनाओं के आगे लिखा है कि "यह विवाद से परे है कि प्रत्येक पुराण में किंवदंतियां और मिथक हैं"। लुकिया मिचेलुत्ती के अनुसार पी. एम. चंदोरकर जैसे इतिहासकारों ने उत्कीर्ण लेख-संबंधी और इसी तरह के साक्ष्य का उपयोग यह तर्क देने के लिया किया है कि अहीर और गवली प्राचीन यादवों और आभीरों के प्रतिनिधि हैं जो संस्कृत रचनाओं में वर्णित हैं । व्यवसाय क्रिस्टोफ़ जाफ़रलॉट ने टिप्पणी की है कि हालाँकि, जाफरलॉट ने यह भी कहा है कि अधिकांश आधुनिक यादव खेती करने वाले हैं और एक तिहाई से भी कम आबादी मवेशियों या दूध के व्यवसाय में लिप्त है। एम. एस. ए. राव ने भी जाफरलॉट के जैसी ही राय व्यक्त की और कहा कि मवेशियों के साथ पारंपरिक जुड़ाव, यदु के वंश का होने में विश्वास, यादव समुदाय को परिभाषित करता है। डेविड मंडेलबौम के अनुसार मवेशियों के साथ यादव (और उनकी घटक जातियाँ, अहीर और ग्वाला) की संगति ने उन्हें सामान्य रूप से शूद्र के रूप में परिभाषित किया है। हालांकि समुदाय के सदस्य अक्सर क्षत्रिय के उच्च दर्जे का दावा करते हैं। लुकिया मिचेलुत्ती के विचार से - वर्तमान स्थिति यादव ज्यादातर उत्तरी भारत में रहते हैं और विशेष रूप से हरियाणा, उत्तर प्रदेश और बिहार में रहते हैं। परंपरागत रूप से, वे एक गैर-कुलीन चरवाहे जाति थे। समय के साथ उनके पारंपरिक व्यवसाय बदल गए और कई वर्षों से यादव मुख्य रूप से खेती में जुड़े हैं,हालांकि मिचेलुत्ती ने 1950 के दशक के बाद से एक "आवर्तक पैटर्न" का उल्लेख किया है, जिसमें आर्थिक उन्नति, मवेशी से जुड़े व्यवसाय में परिवहन और निर्माण से संबंधित है। सेना और पुलिस उत्तर भारत में अन्य पारंपरिक रोजगार के अवसर रहे हैं और हाल ही में उस क्षेत्र में सरकारी रोजगार भी महत्वपूर्ण हो गए हैं। उनका मानना ​​है कि भूमि सुधार कानून के परिणामस्वरूप सकारात्मक भेदभाव के उपाय और लाभ कम से कम कुछ क्षेत्रों में महत्वपूर्ण कारक हैं। लुकिया मिचेलुत्ती के अनुसारऔपनिवेशिक नृवंशविज्ञानियों ने नृवंशविज्ञान और नृवंशविज्ञान संबंधी विवरणों के सैकड़ों पन्नों की विरासत को छोड़ दिया, जो अहीर/यादवों को "क्षत्रिय","मार्शल" और "धनी" के रूप में, या "शूद्रों," चरवाहों "," दूध बेचने वालों "और निम्न दर्ज़े की स्थिति के रूप में चित्रित करते हैं। संक्षेप में अहीर जाति/जनजाति की प्रकृति पर कोई सहमति नहीं बनी है।जे.एस. अल्टर ने कहा कि उत्तर भारत में अधिकांश पहलवान यादव जाति के हैं। वह इसे दुग्ध व्यवसाय और डेयरी फार्मों में शामिल होने के कारण बताते हैं, जो इस प्रकार दूध और घी को एक अच्छे आहार के लिए आवश्यक माना जाता है। यद्यपि यादव विभिन्न क्षेत्रों में जनसंख्या में काफी अनुपात रखते हैं, जैसे कि 1931 में बिहार में 11% यादव थे। लेकिन चरवाहे गतिविधियों में उनकी रुचि परंपरागत रूप से भूमि के स्वामित्व से मेल नहीं खाती थी और परिणामस्वरूप वे "प्रमुख जाति" नहीं थे। उनकी पारंपरिक स्थिति को जाफरलोट ने "निम्न जाति के किसानों" के रूप में वर्णित किया है। यादवों का पारंपरिक दृष्टिकोण शांतिपूर्ण रहा है, जबकि गायों के साथ उनका विशेष संबंध एवं कृष्ण के बारे में उनकी मान्यताएं हिंदू धर्म में एक विशेष महत्व रखता है। उन्नीसवीं शताब्दी के अंत तक कुछ यादव सफल पशु व्यापारी बन गए थे और अन्य को मवेशियों की देखभाल के लिए सरकारी अनुबंध मिल गए थे। जाफरलोट का मानना है कि गाय और कृष्ण के साथ उनके संबंधों के धार्मिक अर्थों को उन यादवों द्वारा प्रयोग किया गया। राव बहादुर बलबीर सिंह ने 1910 में अहीर यादव क्षत्रिय महासभा की स्थापना की, जिसमें कहा गया कि अहीर वर्ण व्यवस्था में क्षत्रिय थे, यदु के वंशज थे (जैसे कि कृष्ण) और वास्तव में यादवों के नाम से जाने जाते थे। समुदाय के संस्कृतिकरण के लिए आंदोलन में विशेष महत्व आर्य समाज की भूमिका थी जिसके प्रतिनिधि 1890 के दशक के अंत से राव बहादुर के परिवार से जुड़े थे। हालाँकि स्वामी दयानंद सरस्वती द्वारा स्थापित इस आंदोलन ने एक जाति पदानुक्रम का समर्थन किया और साथ ही साथ इसके समर्थकों का मानना था कि जाति को वंश के बजाय योग्यता पर निर्धारित किया जाना चाहिए। इसलिए उन्होंने पारंपरिक विरासत में मिली जाति व्यवस्था को धता बताने के लिए यादवों को यज्ञोपवीतम् को अपनाने के लिए प्रोत्साहित किया। बिहार में, अहीरों द्वारा धागा पहनने के कारण हिंसा के अवसर पैदा हुए जहाँ भूमिहार और राजपूत प्रमुख समूह थे। संस्कृतिकरण की प्रक्रिया में अक्सर नया इतिहास बनाना शामिल रहा है। यादवों के लिए पहली बार उन्नीसवीं शताब्दी के उत्तरार्ध में विट्ठल कृष्णजी खेडकर जो कि स्कूली टीचर ने ऐसा इतिहास लिखा था। खेडेकर के इतिहास ने यह दावा किया कि यादव, आभीर जनजाति के वंशज थे और आधुनिक यादव वही समुदाय थे, जिन्हें महाभारत और पुराणों में राजवंश कहा जाता है। इसी के रूप में अखिल भारतीय यादव महासभा की स्थापना 1924 में इलाहाबाद में की गई थी। इस कार्यक्रम में शराब ना पीने और शाकाहार के पक्ष में अभियान शामिल था। साथ ही स्व-शिक्षा को बढ़ावा देना और गोद लेने को बढ़ावा देना भी शामिल था। यहाँ सभी को अपने क्षेत्रीय नाम, गोत्र आदि के नाम छोड़कर "यादव" नाम को अपनाने का अभियान चला था। इसने ब्रिटिश राज को यादवों को सेना में अधिकारी के रूप में भर्ती करने के लिए प्रोत्साहित करने की कोशिश की और वित्तीय बोझ को कम करने और शादी की स्वीकार्य उम्र बढ़ाने जैसे सामुदायिक प्रथाओं को आधुनिक बनाने की मांग की। मिचेलुत्ती ने "संस्कृतिकरण" के बजय यादवीकरण कहा। उनका तर्क है कि कृष्णा की कथित सामान्य कड़ी का इस्तेमाल यादव की उपाधि के तहत भारत के कई और विविध विधर्मी समुदायों की आधिकारिक मान्यता के लिए किया गया था, न कि केवल क्षत्रिय की श्रेणी में दावा करने के लिए। इसके अलावा, "... सामाजिक नेताओं और राजनेताओं ने जल्द ही महसूस किया कि उनकी 'संख्या' और उनकी जनसांख्यिकीय स्थिति का आधिकारिक प्रमाण महत्वपूर्ण राजनीतिक उपकरण थे, जिसके आधार पर वे राज्य संसाधनों के 'उचित' हिस्से का दावा कर सकते थे।"

83531

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%9C%E0%A5%88%E0%A4%A8%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D

जैनसाहित्यम्

जैनसाहित्ये जैनधर्मस्य साहित्यं निर्दिश्यते । एषा विशाला प्राचीना च साहित्यपरम्परा अस्ति, या प्रारम्भे मौखिकरूपेण प्रसारिता आसीत् । प्राचीनतमं जीवितं सामग्रीं जैन-आगमेषु अस्ति, येषु अर्धमागधीषु लिखितम् अस्ति । अर्धमागधी प्राकृतभाषा अस्ति । एतेषां शास्त्रीयग्रन्थानां विषये पश्चात् जैनभिक्षुभिः विविधाः भाष्याणि लिखितानि आसन् | पश्चात् अन्यभाषासु अपि ग्रन्थाः लिखिताः, यथा संस्कृतं, महाराष्ट्री प्राकृतं च । जैनसाहित्यं मुख्यतया दिगम्बर - श्वेताम्बर- आदेशयोः नियमयोः मध्ये विभक्तम् अस्ति । एतौ जैनधर्मस्य मुख्यसम्प्रदायौ सर्वदा न सहमतौ यत् के ग्रन्थाः प्रामाणिकाः इति मन्तव्याः। अद्यतनतरं जैनसाहित्यं अन्यभाषासु अपि लिखितम् अस्ति, यथा मराठी, तमिळ, राजस्थानी, ढूण्ढारी, मारवाडी, हिन्दी, गुजराती, कन्नड, मलयाळम्भाषायां तथा च अद्यतनतया आङ्ग्लभाषायां । जैनमतम्

83607

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A7%E0%A4%BE

राधा

राधा राधिका अपि उच्यते। देवी श्रीकृष्णस्य मुख्यसङ्गिनी मन्यते। शास्त्रेषु राधादेवी लक्ष्म्याः अवतारिका तथा च श्रीकृष्णस्य स्त्रीरूपा च ह्लादिनीशक्तिश्च मूलप्रकृतिश्च परादेवी चैता उल्लिखिता अस्ति। राधादेवी कृष्णस्य सर्वावतारेषु तेन सह अवतरति। राधाष्टम्यवसरे प्रतिवर्षं श्रीराधाया जन्मदिनम् आचर्यते। कृष्णेन सह देव्या राधाया रूपद्वयं प्राप्यते। प्रेमिका च धर्मपत्नी चापि। निम्बार्कसम्प्रदायादिषु देवी राधा कृष्णस्य शाश्वतपत्नीरूपेण पूज्यते। तदपेक्षया गौडीयवैष्णवादिपरम्पराः तां कृष्णस्य प्रेमिकाया दिव्यसङ्गिन्या रूपेण पूजयन्ति। राधावल्लभसम्प्रदाये हरिदासीसंप्रदाये च केवला देवी राधैव परमात्मत्वेन पूज्यते। अन्यत्र चैतन्यमहाप्रभुसम्बद्धिते गौडीयवैष्णवसम्प्रदाये च निम्बार्कसम्प्रदाये च पुष्टिमार्गे च महानामसम्प्रदाये च सहजीयावैष्णवापसम्प्रदाये च मणिपुरीवैष्णवसम्प्रदाये च कृष्णेन सह तस्य प्रधानसङ्गिनीरूपेण सा पूज्यते। राधा व्रजेश्वरी कथ्यते इत्युक्ते गोपीषु प्रधाना। नैकाः साहित्यकृतयः तया प्रेरिताः। कृष्णेन सह तस्या रासलीलानृत्येन अनेकविधप्रदर्शनकलाः प्रेरिताः। व्युत्पत्तिश्च नामानि राध्नोति साधयति कार्य्याणीति राधा। राद्धातुना अच्टाप्प्रत्यययोः संयोगः। भारतस्य प्राचीनमध्ययुगीनग्रन्थेषु विविधप्रसङ्गेषु दृश्यमानः सामान्यशब्दश्च नाम राधा। अयं शब्दः वैदिकसाहित्येषु अपि च महाकाव्येषु दृश्यते परन्तु दुर्लभो वर्तते। महाभारते कर्णस्य मातुर्नाम अपि राधा। राधिका राधाया अपरशब्दो वर्तते। संस्कृतशास्त्रस्य नारदपञ्चरात्रस्य पञ्चमे अध्याये श्रीराधासहस्रनामस्त्रोते राधायाः सहस्राधिकानि नामानि उल्लेखितानि सन्ति। यथा। श्रीराधा राधिका कृष्णवल्लभा कृष्णसम्युता। वृन्दावनेश्वरी कृष्णप्रिया मदनमोहिनी ॥ ११॥ श्रीमती कृष्णकान्ता च कृष्णानन्दप्रदायिनी। यशस्विनी यशोगम्या यशोदानन्दवल्लभा ॥१२॥ कृष्णप्रिया कृष्णकान्ता इत्यादिनी नामानि तस्याः श्रीकृष्णे सह घनिष्ठसम्बन्धं द्योतयन्ति। साहित्यम् हिन्दुधर्मस्य वैष्णवसम्प्रदायेषु राधा महत्त्वपूर्णा देवी अस्ति। तस्याः लक्षणानि च अभिव्यक्तिश्च वर्णनं च भूमिकाश्चापि देशानुसारं भिद्यन्ते। राधा कृष्णाद् अभेद्या वर्तते। प्रारम्भिकभारतीसाहित्येषु तस्या उल्लेखा दुर्लभाः सन्ति। तस्याः पूजका व्याख्यायन्ते यत् सा शास्त्रेषु निगूढा गुह्यनिधिरस्ति। षोडशशताब्द्यां भक्तिकाले कृष्णं प्रति तस्या अलौकिकप्रेम्णः प्रकाशनात् सा अतिप्रसिद्धा अभवत्। जयदेवस्य द्वादशशताब्द्याः दैवभाषायां गीतगोविन्दे राधायाः प्रथमः प्रमुखः उपस्थितिः दृश्यते तथा च निम्बार्काचार्यस्य दार्शनिकग्रन्थेषु। गीतगोविन्दात् पूर्वं राधाया उल्लेखो राजाहलविरचिते प्राकृतभाषाग्रन्थे गाथासप्तशतीनामधेये अपि अभवत्। प्रथमे वा द्वितीये वा शतके अयं ग्रन्थो लिखितः। देवी राधा पुराणेषु अपि दृश्यते। यथा पद्मपुराणे लक्ष्म्याः अवताररूपेण देवीभागवतपुराणे महादेवीरूपत्वेन ब्रह्मवैवर्तपुराणे राधाकृष्णपरमेश्वत्वेन मत्स्यपुराणे देवीस्वरूपेण लिङ्गपुराणे लक्ष्मीस्वरूपत्वेन वराहपुराणे कृष्णपत्नीरूपत्वेन नारदपुराणे प्रेम्णो देवीरूपेण तथा च स्कन्दपुराणे शिवपुराणे चापि। पञ्चदशषोडशशताब्द्याः कृष्णभक्तिकवयो विद्यापतिश्च चण्डीदासश्च मीराबायी च सूरदासश्च स्वामी हरिदासश्च तथैव तेषां सर्वेषां पूर्वं नरसिंहमेहता कृष्णराधायोः प्रेम्णो विषये अपि लिखितवन्तः। एवं चण्डीदासो बङ्गभाषीये श्रीकृष्णकीर्तने राधाकृष्णौ दिव्यौ परन्तु मानवप्रेम्णा लिलेख। यद्यपि भागवतपुराणे तन्नाम न अङ्कितं तथापि विश्वनाथचक्रवर्ती तस्मिन् अनामिकां प्रियगोपीं राधा व्याख्यायते। सा भट्टनारायणस्य वेणीसंहारे च आनन्दवर्धनस्य ध्वन्यालोके तथा च अभिनवगुप्तस्य तद्भाष्ये ध्वन्यालोकलोचने च राजशेखरस्य काव्यमीमांसायां च क्षेमेन्द्रस्य दशावतारचरिते च हेमचन्द्रस्य सिद्धहेमशब्दानुशासने उपस्थिता। एतेषु अधिकांशेषु राधा कृष्णस्य सुनिष्ठा प्रेमिकारूपेण चित्रिता अस्ति या कृष्णस्य त्यागाद् अतीव दुःखिता भवति। किन्तु तद्विपरीतं राधातन्त्रे राधा शूरा आत्मविश्वासयुक्ता सर्वज्ञा दिव्या च दृश्यते या सर्वदा आत्मसंयमिता। राधातन्त्रे राधा न केवला कृष्णपत्नी अपितु स्वतन्त्रा देवी। अत्र कृष्णः तस्याः शिष्य उल्लेखितः। यद्यपि गौडीयवैष्णवसम्प्रदायस्य संस्थापकः चैतन्यमहाप्रभुः राधाकृष्णदेवतादम्पत्ती पूजितवान् वा न वा इति न ज्ञायते तथापि वृन्दावनप्रदेशं परितः तस्य शिष्या राधां कृष्णस्य ह्लादिनीशक्तिं प्रतिपादितवन्त आदिदेवीमातरं मत्वा। पश्चिमभारते वल्लभाचार्यस्य कृष्णसम्प्रदाये पुष्टिमार्गे राधां कृष्णस्य स्वामिनीं मत्वा पूज्यते। जयचेम्बुर्करस्य मते राधायाः तत्सम्बद्धिते साहित्ये न्यूनातिन्यूनं द्वे महत्त्वपूर्णे भिन्ने पक्षे स्तः यथा श्रीराधिकानामसहस्रे। एकस्मिन् पक्षे सा गोपी अस्ति अन्यत्र देवता इति । सा भारतीयकलासु कृष्णेन सह अर्धनारीरूपेण अपि दृश्यते। तत् महाराष्ट्रादिषु आविष्कृतासु शिलासु च शिवब्रह्मवैवर्तपुराणादिग्रन्थेषु च दृश्यते। एतेषु ग्रन्थेषु अयं अर्धनारीश्वरः कदाचित् अर्धराधावेणुधरमूर्तिः उच्यते। राधाकृष्णयोः पूर्णसंयोगस्य अभेद्यत्वस्य च द्योतकः। विंशतमशताब्द्या अष्टमे दशके कालिकाप्रसादशुक्लस्य राधायाः सार्वभौमप्रेमिरूपेण कृष्णभक्तिं प्रति केन्द्रितं श्रीराधाचरितमहाकाव्यं विंशतितमशतके संस्कृतभाषायां दुर्लभेषु उच्चगुणवत्सु ग्रन्थेषु अन्यतमम्। राधासीतयोः सम्बन्धः राधा च सीता च सनातनधर्मस्य द्वौ पक्षौ दर्शयतः। यदि सीता पारम्परिकपतिव्रता विधिवद्विवाहिता स्वपतिं पुण्यवन्तं गम्भीरं रामं समर्पिता तर्हि राधा लीलाधरस्य वंशीवादकस्य महाशक्तिः यस्याः नाम बहुवारं श्रीकृष्णस्य उपरि मन्यते। पौवेल्स वदति यदि सीता राज्ञी अस्ति या स्वस्याः मर्यादां जानाति तर्हि राधा केवले स्वप्रमिणि कृष्णे संलग्ना। द्वे अपि जीवनदुःखानि सोढ्वा स्वप्रेम्णं प्रति समर्पिते। उभये ख्यापिते पूजिते देव्यौ अस्माकं संस्कृतेः। प्रतिमालेखनम् सा प्रायः कृष्णेन सह तथा गोपीभिः सह व्रजभूमौ चित्रिता। राधाकृष्णाधारितविविधकलारूपा मुख्यतया गीतगोविन्देन रसिकप्रियया च प्रेरिताः सन्ति। राजपूतचित्रेषु राधा सौन्दर्यम् आदर्शं च द्योतयति। सा शाटिकां धरति तथा आभूषणैरलङ्कृता अस्ति। किशनगढचित्रेषु राधा घाघराचोलीवस्त्रे सुन्दरवेषधारिणीरूपेण मौक्तिकभूषणानि च शिरसि कृष्णवर्णीयम् आच्छादिकां धारयन्ती दृश्यते । कलाकारो निहालचन्दस्य प्रसिद्धं बनीठणीचित्रं राधया प्रेरितं यस्मिन् तीक्ष्णभ्रूः कमलनयने कृशाधरौ शितनासिकाहनोश्च सन्ति। कलाप्रदर्शनेषु राधा कृष्णेन सह अर्धनारीरूपेण अपि दृश्यते। राधाकृष्णमन्दिरेषु राधा हस्ते मालम् आदाय कृष्णस्य वामे तिष्ठति। प्रायः पारम्परिकशाटिकाम् अथवा घाघराचोलीवस्त्रं धरति। तस्याः आभूषणानि धातुना मौक्तिकेन पुष्पेण वा निर्मितानि भवन्ति। संस्कृतशास्त्रे ब्रह्मवैवर्तपुराणे राधा सुवर्णवर्णा रत्नपुष्पमालधारिणी सुन्दरयुवती वर्णिता। जीवनाख्यानम् नररूपे राधा वृन्दावनस्य तां गोपीं मत्वा या कृष्णप्रिया जाता पूज्यते। राधाया मूलवैशिष्ट्यं कृष्णं प्रति तस्या अचलप्रेम विद्यते। तस्या दुःखानि प्रेम्णो दौर्गम्यं दर्शयति। जन्म तथा बाल्यकालः राधा बरसानायाः यदुराजेन वृषभानुना तस्य भार्यायां कीर्तिदायां सञ्जाता। तस्या जन्मस्थानं रावलः अस्ति यद् उत्तरप्रदेशस्य गोकुलस्य समीपे एकं लघुनगरं परन्तु प्रायः बरसाना कथ्यते यत्र सा अभिवर्धिता । लोककथानुसारं यमुनानद्यां प्लवमानस्य तेजयुक्तपद्मस्य उपरि वृषभानुना राधा प्राप्ता। राधा कृष्णाद् नवमासेभ्यो ज्येष्ठा आसीत्। सा तावत् नेत्राणि न उद्घाटितवती यावत् कृष्णः एव बालरूपेण तस्याः पुरतः प्रादुर्भूतः। अष्टसखयो राधायाः बाल्यकालस्य यौवनस्य च अभिन्नाः भागाः सन्ति। अष्टसखयः सर्वे राधाकृष्णयोर्मित्राणि व्रजदेशे गोलोकाद् अवतीर्णानि इति विश्वासः अस्ति । अष्टसु सखिषु ललिता विशाखा च प्रमुखे। चैतन्यचरितामृतस्य अन्त्यलीलानुसारं राधा बाल्यकाले दुर्वासामुनेः वरं प्राप्तवती यत् सा यत् किमपि पचेत् तदमृतादपि श्रेष्ठं भविष्यतीति। यौवनम् राधाया यौवनं कृष्णेन सह दिव्यलीलाभिः परिपूर्णम् अस्ति।  राधाकृष्णस्य केचन लोकप्रिया लीलाः एताः सन्ति।  रासलीला च राधाकुण्डलीला च गोपाष्टमीलीला च लकुटिप्रहारहोलिका च सेवाकुञ्जलीला च यस्यां श्रीकृष्णो राधादेव्याः शृङ्गारं करोति तथा मानलीला यस्यां भक्ते तावत् प्रेमो वर्धितः यस्मात् सह क्रोधकरणस्य अधिकारमपि प्राप्नोति तथा मयूरकुटीरलीला यस्यां कृष्णः राधां तोषयितुं मयूरवेषं धृत्वा नृत्यति स्म तथा गोपदेवीलीला यस्यां कृष्णः राधां मिलितुं स्त्रीरूपं धरतिस्म तथा लीलाहवं च यस्मिन् राधाकृष्णौ परस्परं वस्त्राणि धरतः स्म। कृष्णेन सह सम्बन्धः राधाकृष्णयोर्द्विविधौ सम्बन्धौ स्तः। परकीयाप्रेम यस्मिन् लोकमर्यादा न भवति तथा स्वकीयाप्रेम यद्विवाहसम्बन्धः कथ्यते। राधा कृष्णं पृष्टवती किमर्थं विवाहं कर्तुं न शक्नोषीति। उत्तरं प्राप्तं विवाहस्तु द्वयोरात्मनोः संयोगः त्वमहं च एको हि। आत्मना सह कथमहम् उद्वहामीति। संस्कृतग्रन्थयोः ब्रह्मवैवर्तपुराणे च गर्गसंहितायां चोक्तं यत् कृष्णः वृन्दावनात् निर्गन्तुं पूर्वं भाण्डीरवने ब्रह्मसान्निध्ये राधया सह गुप्तरूपेण उद्वाहितः।. यत्र राधाकृष्णयोर्विवाहो जातः तत् स्थानं वृन्दावनस्य बहिरद्यापि वर्तते। तत् राधाकृष्णविवाहस्थली कथ्यते। ब्रह्मवैवर्तपुराणे उल्लिखिता कथा सूचयति यद्राधा सर्वदा कृष्णस्य दिव्यपत्नी आसीत् परन्तु स्वकीयाया अपेक्षया परकीयासम्बन्धं महत्त्वं दातुं राधाकृष्णयोर्विवाहो गुप्त एव स्थापितः। वृन्दावनात् कृष्णगमनानन्तरं जीवनम् गर्गसंहितायाः ब्रह्मवैवर्तपुराणस्य च अनुसारं राधा अपि कृष्णस्य प्रस्थानानन्तरं स्वगृहं त्यक्त्वा बरसानायां स्वस्य छायां स्थापय इति कदलीवनं गता। अष्टसखिभिः सह राधा अस्मिन् वने उद्धवं मिलितवती यः तेभ्यः कृष्णसन्देशं प्रोक्तवान्। कृष्णेन सह पुनर्मेलनम् ब्रह्मवैवर्तपुराणे कृष्णजन्मखण्डे पञ्चविंशत्यधिकैकशततमाध्याये च गर्गसंहितायाम् अश्वमेधखण्डे एकचत्वारिंशदध्याये  च उक्तं यत् शतवर्षाणां विरहस्य शापस्य समाप्तेः अनन्तरं  कृष्णः पुनः व्रजम् आगत्य राधां गोप्यश्च च मिमेल। किञ्चित्कालं यावत् दिव्यलीलां विधाय कृष्णः विशालं दिव्यरथम् आहूतवान् यद् व्रजवासिनः राधागोपीभिः सह पुनः स्वस्य दिव्यनिवासं गोलोकं प्रति नीतवान् यत्र राधाकृष्णयोः अन्तिमं पुनर्मेलनम् अभवत्। परमदेवीरूपेण ब्रह्मवैवर्तपुराणे राधा कृष्णाद् अविच्छिन्ना मुख्यदेवीरूपेण दृश्यते। सा मूलप्रकृतेः मूर्तरूपत्वेन उल्लिखिता यस्माद् आदिबीजाद् भूतानि उत्पन्नानि। पुरुषस्य कृष्णस्य सङ्गमे सा गोलोके निवसति इति कथ्यते यद् विष्णोर्वैकुण्ठाद् दूरमुपरि गोगोपालानां लोकः अस्ति। अस्मिन् दिव्यलोके कृष्णराधौ शरीरात्मानौ इव तिष्ठतः। कृष्णसम्प्रदायानुसारं राधा मुख्या देवता अस्ति। कृष्णस्य मायया प्रकृत्या च सह सम्बद्धा अस्ति। परमलोकस्य गोलोकस्य राधा कृष्णेन सह संयुज्यते तस्यैव शरीरे च तिष्ठतीति कथ्यते। राधाकृष्णयोः सम्बन्धः क्षीरधावल्यौ भूगन्धौ चेव अभेद्यः अस्ति। राधायाः तादात्म्यस्य एष स्तरः प्रकृतित्वेन तस्या भौतिकस्वभावम् अतिक्रम्य चिद्रूपे विद्यते इति श्रीबृहन्नारदीयपुराणोत्तरभागे वसुमोहिनीसंवादे पुरुषोत्तममाहात्म्ये कथितम्। अस्मिन् रूपे राधा कृष्णस्य समाना विद्यते परन्तु तस्मात् वियोगे अयं तादात्म्यविलयः समाप्त इव भाति। विरहानन्तरं सा देवी मूलप्रकृतीश्वरीरूपे प्रकटिता या जगत्कर्त्री सर्वेशी सर्वसूतिका कथ्यते इति श्रीबृहन्नारदीयपुराणे पूर्वभागे बृहदुपाख्याने तृतीयपादे राधाकृष्णसहस्रनामकथने चतुर्दशाधिकद्विशततमे श्लोके वर्णितम्। षोडशशताब्द्याः भक्तकविः राधावल्लभसम्प्रदायस्य संस्थापकस्य श्रीहितहरिवंशचन्द्रमहाप्रभोः हितचौरासीनामग्रन्थे राधाराणी एकपरमदेवतायाः स्थितिं प्रति उन्नता यत्र कान्तः कृष्णः तस्या अत्यन्तम् आत्मीयः अस्ति। अस्य मतस्य पूर्वं जयदेवस्य गीतगोविन्दे कृष्णो राधां प्रति समर्पितः। यथा श्रीकृष्णेन देहि पदपल्लवमुदारम् इत्युक्तः। राधा कृष्णप्रेम्णो मूर्तरूपा मन्यते। चैतन्यमहाप्रभुना आरोपितसिद्धान्तानुसारं कथ्यते यत् कृष्णस्य तिस्रः शक्तयः सन्ति अन्तर्गता बुद्धिः च बाह्या रूपजनयित्री तथा च अद्वितीया या जीवभूतानि जनयति। तस्य मुख्यशक्तिः चिदानन्दम् अनुभावयति। एषा प्रीतशक्तिरिति भासते। यदा एतत् प्रेम भक्तस्य हृदये शाम्यति तदा महाभावो सम्भवति। यदा प्रेम सर्वोपरि भावे प्रतिष्ठति तदा सर्वतः प्रियतमा सर्वगुणसम्पन्ना राधा अन्ते सम्भवति। सा कृष्णस्य परमप्रेम द्योतयति। हृद्गताः काश्चन भावनाः तस्या अलङ्काराः सूच्यन्ते। नारदपञ्चरात्रसंहितायां राधा कृष्णस्य स्त्रीस्वरूपा उल्लिखिता अस्ति। वर्ण्यते यदेकः परमप्रभुर्द्वौ भूत्वा प्रतिपादित एका स्त्री अपरश्च पुरुषः। कृष्णः पुरुषरूपं धरति स्म स्त्रीरूपं तु राधा तथा। राधा कृष्णस्य आदिशरीराद् निर्गत्य तस्य वामभागं भूत्वा इहलोके अपि च गोलोके च तेन सह प्रेमलीलाम् आचरति।   राधा प्रायः देवीलक्ष्म्या मृदुपक्षं द्योतयति तथा च लक्ष्म्या अवतारत्वेन अपि पूज्यते। देवकृतलक्ष्मीस्त्रोते देवी लक्ष्मीः राधास्वरूपा समाख्याप्य प्रशंसिता। कृष्णप्राणाधिदेवी त्वं गोलोके राधिका स्वयम्। रासे रासेश्वरी त्वं च वृंदावन वने वने॥ गर्गसंहितानुसारं रासलीलायां गोपीनाम् अनुरोधेन राधाकृष्णौ तान् अष्टभुजस्वरूपं प्रदर्श्य स्वलक्ष्मीनारायणरूपे प्रकटितौ। तथाऽस्तु चोक्त्वा भगवान् गोपीव्यूहस्य पश्यतः। दधाराष्टभुजं रूपं श्रीराधारूपमेव च॥ चित्रणम् परकीयारासः राधा आदर्शकान्तारूपे प्रशंसिता अस्ति। गीतगोविन्दे राधा विवाहिता वा कुमारी कन्या वा इति न निश्चितम्। परन्तु राधाकृष्णयोः सम्बन्धः परकीयारासं संसूच्य वृन्दावनवने गुढत्वेन दर्शितः। एतत् तस्मात् श्लोकाद् अवगन्तुं शक्यते यस्मिन् मर्यादां द्योतयन् कृष्णस्य पिता नन्दः कृष्णं गृहं गमयितुं राधाम् आदिशति यतो झञ्झावातो वृन्दावनसमीपम् आयाति स्म किन्तु ताभ्याम् आदेशः अवहेलितः। गीतगोविन्दे राधा श्रीकृष्णस्य सङ्गिनी प्रतिष्ठति। सा न भार्या न वा भक्ता वा ग्राम्यक्रीडासहचरी। सा एकप्रगाढप्रेमिका या श्रीः चण्डी मानिनी भामिनी कामिनी च सम्बोधिता। सा प्रौढे अनन्यप्रेम्णि कृष्णस्य सहभागिनीरूपेण चित्रिता अस्ति। विद्यापतेर्ग्रन्थे राधा द्वादशवार्षिका बालिका चित्रिता अस्ति। कृष्णः तु तस्या अपेक्षया किञ्चिद् ज्येष्ठ आक्रामकश्च प्रेमी चित्रितः । कविचण्डीदासस्य कृतौ राधा लोकापवादाद् निर्भीता साहसिनी चित्रिता अस्ति। राधया कृष्णप्रेम्णि सर्वं लोकौचित्यम् अवमन्यते। कृष्णप्रेम्णि राधा लोकापवादान्न बिभेति। चण्डीदासेन चित्रिता राधा गौडीयवैष्णवानुकूला अस्ति। स्वकीयारासः रसिकप्रियायां व्रजग्रन्थिकायां राधा कृष्णस्य धर्मपत्नी चित्रिता अस्ति । राधाकृष्णयोः प्रेमविषये बहुचित्रितो ग्रन्थोऽयं वर्तते। रीतिकाव्यपरम्परायाः प्रमुखेन लेखकेन केशवदासेन लिखितः। ऋतिकाव्यसाहित्ये विशषतो रसिकप्रियायां राधा लोकानुकूलनायिकारूपेण चित्रिता अस्ति तथा कृष्णसम्बद्धम् उद्हर्तुं प्रयुक्ता अस्ति। केशवदासः तां परकीयानायिकारूपेण न अपि तु समग्रतया तां स्वकीयानायिकारूपेण प्रस्तौति यस्या हृद्गतः तस्याः कृष्णः वर्तते। यदि सा तस्माद् वियुक्ता तर्हि क्षणिकमेव यतः लोकमनितप्रेमरूपेण तौ सदा सम्बद्धौ स्तः। राधा कृष्णस्य योग्या पत्नी इति प्रथमे प्रभावे प्रथमचतुष्पद्यां स्पष्टतया उक्तः। अत्र केशवदासो राधाकृष्णयोः संयोगं सीतारामयोः संयोगं च तोलयति। अस्मिन् श्लोके केशवदासो राधां न केवलम् अस्मिन् जन्मनि अपितु पूर्वजन्मनि अपि कृष्णस्य पत्नीम् आख्यापयत्। रसिकप्रियायां तृतीयाध्याये चतुस्त्रिंशत्तम्यां चतुष्पद्यां राधा मध्यारुढयौवना नायिका चित्रिता या सुवर्णवर्णा परमाङ्गना सुगन्धिका अलौकिकसुन्दरी वर्णिता। तृतीयप्रभावे अष्टत्रिंशत्तमचतुष्पद्याम् एका सखिरन्यां सखिं प्रोक्तवती। आजु मैं देखी है गोपसुता इक होइ न ऐसी अहीर की जाई। देखतहीं रहियै दुति देह को देखे तें और न देखी सुहाई॥ एक ही बंक बिलोकनि ऊपर वारैं बिलोकि त्रिलोक-निकाई। केसवदास कलानिधि सो बर बूझियै काम कि मेरो कन्हाई॥ अत्र राधा कृष्णस्य पत्नी वर्णिता। अतिशयपद्येषु यदा तस्या नाम उल्लेखिता तदा सा अत्यन्तसौन्दर्यपूर्णा पुण्यवती कथिता। तस्याः पतिः कृष्णः प्रेम्णि वशीभूतः कथ्यते। केशवदासो रसिकप्रियायां लिखितवान् यद् यद्यपि बहुत्र स्त्रियः पतिदेवता दृश्यन्ते परन्तु कृष्णवत् पतिं द्रष्टुं न तावत् सुलभं यः स्वपत्नीं राधां देवीं मन्यते तथा तस्या वाणीं वेदवाणीम् इव अटला मन्यते। तथा च स तस्याः सर्वं मनोरथम् अनुमन्यते।७।६॥ ब्रह्मवैवर्तपुराणे राधाकृष्णौ स्वकीयासम्बन्धम् आचरन्तौ दम्पती यौ परस्परं नित्यसम्बद्धौ इति अवगम्यते। राधावल्लभसम्प्रदायस्य प्रसिद्धः कविर्ध्रुवदासश्च रूपलाजी च व्याहुलौ उत्सवकेपद नाम कृतिं रचितवन्तौ। तन्नाम विवाहमहोत्सवगीतानि येषु राधाकृष्णयोः शाश्वतविवाहम् अस्तूयत। भारतस्य महाराष्ट्रराज्ये राधा कृष्णस्य तत्रत्यस्वरूपस्य विठोबानामधेयस्य पत्नीरूपेण राहीनाम्ना पूज्यते। पूजनम् राधादेव्याः पूजनस्य मुख्यः अनुवर्तको राधावल्लभसम्प्रदायो विद्यते यत्र देवी राधा परमदेवतारूपेण पूज्यते कृष्णश्च तदनु तिष्ठति। अष्टादशतमख्रिष्टशताब्द्यां कोलकातानगरे सखीभावकसमुदाय आसीत्। यस्य सदस्या गोपीभिः सह एकीभावाय महिलावेषं धरन्ति स्म। केषुचित् कार्ष्णिसम्प्रदायेषु राधा कृष्णं प्रति प्रेमभावनां द्योतयति। एतासां रीतीनां केषाञ्चन अनुयायिनां कृते तस्या महत्त्वं कृष्णस्य महत्त्वं क्रामति अतिमन्यते अपि वा। नेपाले तथा पश्चिमबङ्गमणिपुरासमहिमाचलप्रदेशोत्तराखण्डहरियाणादेह्लीराजस्थानगुर्जरप्रदेशोत्तरप्रदेशबिहारझारखण्डमध्यप्रदेशौडिशेत्यादिषु अनेकेषु भारतीयराज्येषु राधायाः पूजा भवति। अन्यत्र च सा सम्मान्या देवता अस्ति। महाराष्ट्रराज्ये तु राधा राहीरूपेण पूज्यते। निम्बार्कसम्प्रदाये तथा चैतन्यमहाप्रभोः आगमनानन्तरं गौडीयवैष्णवपरम्परायाम् अपि राधा कृष्णस्य मूलशक्तिः परमदेवी मन्यते। निम्बार्काचार्यः प्रथमः सुप्रसिद्धो वैष्णवविद्वान् आसीत् यस्य कृतं धर्मशास्त्रं राधाऽधारितम् आसीत्। पञ्चादशशताब्द्यारभ्य बङ्गदेशे असमदेशे च तान्त्रिकवैष्णवसहजीयापरम्परा प्रफुल्लिता तत्सम्बन्धितं बाउलेति तथा‌। यत्र कृष्णः पुरुषस्य अन्तर्दैविकः पक्षो राधा च स्त्रिपक्षं स्तः यच्च तेषां विशिष्टे मैथुनसंस्कारे समावेशितम्। राधाकृष्णयोः द्विविधयोः सम्बन्धयोः गौडीयपरम्परायां प्रेम्ण उच्चतमः परकीयारासो मन्यते यत्र राधाकृष्णौ वियुक्तौ सन्तौ अपि विचारान् अन्योन्यं प्रदत्तः। गोपीनां कृष्णं प्रति यत् प्रेम विद्यते तदपि ईश्वरं प्रति स्वतःस्फूर्तप्रेम्णो गूढ उच्चतमभावो वर्णितः न तु कामवृत्तम्। स्तुतिगीतानि अभीष्टप्रार्थनाष्टकम्। रघुनाथदासगोस्वामिविरचितम्। अभीष्टसूचनम्। रघुनाथदासगोस्वामिविरचितम्। आनन्दचन्द्रिकास्तोत्रम्। रूपगोस्वामिविरचितम्। उत्कण्ठादशकम्। रघुनाथदासगोस्वामिविरचितम्। ऊर्ध्वपुण्ड्रमन्त्राः। रघुनाथदासगोस्वामिविरचितम्। कृष्णस्तोत्रम्। राधाविरचितम् ब्रह्मवैवर्तपुराणान्तर्गतम्। कृष्णाष्टकम् अथवा युगलाष्टकम्। वल्लभाचार्यविरचितम् कृष्णप्रेममयी राधा। देवीपूजाविधानम्। नवयुवद्वन्द्वदिदृक्षाष्टकम्। रघुनाथदासगोस्वामिविरचितम्। नवाष्टकम्। रघुनाथदासगोस्वामिविरचितम्। प्रार्थनामृतस्तोत्रम्। रघुनाथदासगोस्वामिविरचितम्। प्रार्थनाश्रयचतुर्दशकम्। रघुनाथदासगोस्वामिविरचितम्। प्रेमसुधासत्रम् अथवा वृन्दावनेश्वर्या एवं राधिकाष्टोत्तरशतनामस्तोत्रम्। रूपगोस्वामिविरचितम् प्रेमाम्भोजमरन्दस्तवराजः। रघुनाथदासगोस्वामिविरचितः। युगलकिशोराष्टकम्। रूपगोस्वामिविरचितम्। युगलतिलकमन्त्रः। युगलाष्टकम्। माधवेन्द्रपुरीविरचितम्। युग्मतिलकमन्त्रः। राधाकल्याणम् राधाकवचम् राधाकवचम्। ब्रह्मयामलान्तर्गतम्। राधाकवचम्। ब्रह्मवैवर्तपुराणान्तर्गतम्। राधाकुण्डाष्टकम्। राधाकृपाकटाक्षस्तवराजः। ऊर्ध्वाम्नायतन्त्रान्तर्गतः। राधाकृष्णकवचम्। विश्वनाथसारोद्धारे महातन्त्रे। राधाकृष्णप्रादुर्भावः। राधाकृष्णसहस्रनामस्तोत्रम्। राधाकृष्णयुगलसहस्रनामस्तोत्रम्। नारदपुराणान्तर्गतम् देवकीनन्दनः शौरिः। राधाकृष्णयुगलसहस्रनामावलिः। नारदपुराणान्तर्गतं देवकीनन्दनाय शौरये। राधाकृष्णसुप्रभातम्। राधाकृष्णस्तुतिः। राधाकृष्णस्तोत्रम्। राधाकृष्णाष्टोत्तरशतनामावलिः। राधाकृष्णोज्ज्वलकुसुमकेलिः। रघुनाथदासगोस्वामिविरचिता। राधातापिनीस्तुतिः। राधादामोदरध्यानम्। व्रजकिशोरविरचितम्। राधानामानि। राधोपनिषदान्तर्गता। राधानाम्नामष्टादशशती। राधापटलस्तोत्रम्। राधाप्रार्थना। उद्धवकृता। राधाप्रार्थनाचतुःश्लोकी। विठ्ठलेश्वरविरचिता। राधामहामन्त्राः। राधामाधवयोर्नामयुगलाष्टकम्। रूपगोस्वामिविरचितम्। राधामाहात्म्यम्। नारदपञ्चरात्रान्तर्गतम्। राधायाः परिहारस्तोत्रम्। ब्रह्मवैवर्तपुराणान्तर्गतम्। राधावराष्टकम् अथवा राधिकाधिपाष्टकम्। निम्बार्काचार्यविरचितम्। राधावर्णमालास्तुतिः। कृष्णयामलतन्त्रान्तर्गता। राधाविनोदविहारितत्त्वाष्टकम्। राधाषोडशनामवर्णनम्। श्रीनारायणकृतम्। राधाष्टकम्। रूपगोस्वामिविरचितम्। दिशि दिशि रचयन्ती। राधाष्टकम्। पुष्टिमार्गीयस्तोत्ररत्नाकरे। राधाष्टकम्। निम्बार्काचार्यविरचितम्। राधाष्टकस्तोत्रम्। राधाष्टोत्तरशतनामस्तोत्रम्। राधाष्टोत्तरशतनामावली। राधासहस्रनामस्तोत्रम्। राधामानसतन्त्रान्तर्गते अनन्तरूपिणी राधा। राधासहस्रनामस्तोत्रम्। रुद्रयामलान्तर्गते श्रीराधाराधिकाऽऽराध्या। राधासहस्रनामावलिः। राधामानसतन्त्रान्तर्गतायै अनन्तरूपिणीराधायै। राधासहस्रनामावलिः। रुद्रयामलान्तर्गता श्रीराधाराधिकाऽऽराध्या। राधास्तवनम्। गणेशकृतम्। राधास्तुतिः। मूलप्रकृतिरेका सा पूर्वब्रह्मस्वरूपिणी‌। राधास्तोत्रम्। उद्धवकृतम्। राधास्तोत्रम्। कृष्णकृतम्। राधास्तोत्रम्। गणेशकृतम्। राधास्तोत्रम्। ब्रह्मदेवकृतम्। राधास्तोत्रम्। ब्रह्माण्डपुराणान्तर्गतं व्यासविरचितम्। राधास्तोत्रम्। व्रजमोहनदासविरचितम्। राधास्तोत्रम्। ब्रह्मेशशेषादिकृतम्। राधिकाध्यानामृतस्तोत्रम्। विश्वनाथचक्रवर्तिठक्कुरविरचितम्। राधिकायाः प्रेमपूराभिधस्तोत्रम्। रघुनाथदासगोस्वामिविरचितम्। राधिकाश्रुतिः। राधिकाष्टकम्। कृष्णदासकविविरचितम्। राधिकाष्टकम्। रघुनाथदासगोस्वामिविरचितम्। राधिकाष्टोत्तरशतनामस्तोत्रम्। रघुनाथदासगोस्वामिविरचितम्। राधिकाष्टोत्तरशतनामावलिः। राधिकासहस्रनामस्तोत्रम्। नारदपञ्चरात्रान्तर्गतम्। राधिकासहस्रनामावलिः। राधिकास्तवराजस्तोत्रम्। राधोपनिषत् अथवा राधिकोपनिषत्। विलापकुसुमाञ्जलिः। रघुनाथदासगोस्वामिविरचिता। विशाखानन्दाभिधस्तोत्रम्। रघुनाथदासगोस्वामिविरचितम्। व्रजविलासस्तवः। रघुनाथदासगोस्वामिविरचितः। सङ्कल्पकल्पद्रुमः। विश्वनाथचक्रवर्तिठक्कुरविरचितः। स्तवमाला। रूपगोस्वामिविरचितम्। स्वप्नविलासामृताष्टकम्। विश्वनाथचक्रवर्तिठक्कुरविरचितम्। स्वसङ्कल्पप्रकाशस्तोत्रम्। रघुनाथदासगोस्वामिविरचितम्। स्वामिनीप्रार्थनाषट्पदी। विठ्ठलेश्वरविरचिता। स्वामिनीस्तोत्रम्। विठ्ठलेश्वरविरचितम्। स्वामिन्यष्टकम्। विठ्ठलेश्वरविरचितम्। श्रीगीतावली। विश्वनाथचक्रवर्तिठक्कुरविरचितम्। श्रीनिम्बार्ककवचम्। श्रीगौरमुखाचार्यविनिर्मितम्। श्रीपुरुषोत्तममाहात्म्यम्। ब्रह्मवैवर्तपुराणान्तर्गतम्। अन्यानि गीतगोविन्दम्। जयदेवविरचितं महाकाव्यमिदम् अद्यापि जगन्नाथपुरीमन्दिरे गीयते। राधेकृष्ण। निम्बार्कसम्प्रदायस्य महामन्त्रोऽयम्। राधे कृष्ण राधे कृष्ण कृष्ण कृष्ण राधे राधे। राधे श्याम राधे श्याम श्याम श्याम राधे राधे॥ राधागायत्रीमन्त्रः‌। ॐ वृषभानुजायै विद्महे कृष्णप्रियायै धीमहि तन्नो राधा प्रचोदयात्। राधाचालीसा हितचौरासी। राधावल्लभसम्प्रदायस्य संस्थापकेन हितहरिवंशमहाप्रभुना चतुरशीतिपद्ये विरचितम्। पर्व्वाणि राधाष्टमी राधाष्टमी इति राधाजयन्ती अपि उच्यते। श्रीराधायाः प्रादुर्भाववार्षिकीरूपे आचर्यते इयम्। हिन्दुपञ्चाङ्गानुसारं कृष्णजन्माष्टम्याः पञ्चादशतिथ्यनु भाद्रपदमासे प्रतिवर्षं राधाष्टमी आचर्यते। येन ज्ञायते यद् राधा लोकास्थायां संस्कृतौ च स्वीकृता सम्मानिता च विद्यते। व्रजक्षेत्रं विशिष्य सर्वत्रापि महोत्सवोऽयं सोत्साहम् आचर्यते। उत्सवेऽस्मिन् भक्ता नृत्यन्ति गायन्ति उपवसन्ति राधादेवीम् अभिषिञ्चन्ति प्रार्थयन्ति स्तुवन्ति तथा च राधादेव्यै पुष्पाणि मिष्टान्नानि भोगं च अर्पयन्ति अपि च तस्या आरतिम् अपि विदधति। श्रीराधादेव्या जन्मस्थलस्य बरसानानगरस्य राधाराणीमन्दिरे अयं उत्सवः भव्यतया आयोज्यते। तदुपरि वृन्दावनस्य सर्वेषु मन्दिरेषु तथा च विश्वस्य सर्वेषु इस्कोन्मन्दिरेषु अयम् आचर्यते यत एष उत्सवः अनेकेषां वैष्णवसम्प्रदायानां कृते प्रमुख उत्सवः वर्तते। होली रङ्गोत्सवो होल्याख्य उत्सवोऽप्ययं राधाकृष्णयोर्दिव्यं प्रेम प्रकाशयति। मथुरा वृन्दावनं च तयोर्होलिकाऽयोजनाय सुविख्यापितौ। लोककथेयं यद् बालकृष्णः स्वमातरं यशोदां दुःखितः सन् पृच्छति स्म कुतोऽहं कृष्णवर्णो राधिका च गौरवर्णा। यशोदा प्रत्युवाच स्वेप्सितो रङ्गो राधिकाया मुखे आलिप्यतामिति एवं व्रजहोली सञ्जाता। बालकृष्णः स्वग्रामाद् नन्दगाँवाद् राधाया ग्रामं बरसानां याति स्म तत्र कन्यका राधा गोपिकाभिः सह विनोदाय बालकृष्णे लगुडं प्रहरति स्म। सम्प्रति बरसानाग्रामे निर्धारिततिथेः पञ्चदिवसं पूर्वम् आरभते तथा तदग्रिमे दिने नन्दगाँवे आरभते। मथुरावृन्दावनयोः बहुप्रकारेण अयम् आयोज्यते यथा बरसानानन्दगाँवक्षेत्रे लट्ठमारहोली ॥लगुडप्रहारहोलिकेति॥ प्रख्याता अथ च वृन्दावने विधवाहोली चापि गोवर्धनपर्वतसमीपे गुलालकुण्डे फूलोंवालीहोली ॥ पौष्पी होली॥ इति यस्मिन् रासलीलया सह पुष्पेभ्यो होलिका आचर्यते। शरत्पूर्णिमा अस्मिन् तिथौ जनाः श्रीकृष्णस्य राधागोपिकाभिः सह रासलीलां कीर्तयन्ति। अस्मिन् दिने मन्दिरेषु राधाकृष्णौ शुक्लवस्त्रैः पुष्पमालादिभिः कान्तियुतैराभूषणैश्च भूष्येते। कार्त्तिकपूर्णिमा श्रीकृष्णस्य प्रियतमाया राधायाः प्रियं दिनम् एतत् परिगण्यते। अस्मिन् दिने राधाकृष्णौ रासनृत्यम् आचरितवन्तौ अपि च कृष्णः राधाम् ऊढवान् इति विश्वसन्ति। दिवसेऽस्मिन् श्रीकृष्णो राधादेवीं पूजयामास इत्यपि लोकमतम्। जगन्नाथपुरीं समेत्य अन्येषु सर्वेषु राधाकृष्णमन्दिरेषु कार्त्तिकपूर्णिमायां रासलीला आयोज्यते। सम्पूर्णे कार्तिकमासेऽपि जनाः पुण्यसङ्कल्पं धरन्ति। श्रीब्रह्मवैवर्तपुराणे वर्णितो यत् कार्त्तिकपूर्णिमायां राधिकाप्रतिमापूजनेन जन्मबन्धनात् मुच्यते। कार्त्तिक्यां पूर्णिमायां च राधिकाप्रतिमां शुभाम् । संपूज्य दृष्ट्वा नत्वा च करोति जन्मखण्डनम्॥ इति श्रीब्रह्मवैवर्तपुराणे श्रीकृष्णजन्मखण्डे षट्सप्ततितमोऽध्याये विंशतितमेश्लोके। ततः प्रियतमा विष्णो राधिका गोपिकासु च । कार्त्तिके पूजनीया च श्रीदामोदरसन्निधौ ॥ द्विजं दामोदरं कृत्वा तत्पत्नीं राधिकां तथा । कार्त्तिके पूजनीयौ तौ वासोऽलङ्कारभोजनैः ॥ राधिकाप्रतिमां विप्राः पूजयेत् कार्त्तिके यः । तस्य तुष्यति तत्प्रीत्यै श्रीमान् दामोदरो हरिः॥ इति श्रीराधादामोदरपूजाविधौ। अत्र वर्णितो यद् कार्त्तिके श्रीराधा दामोदरेण सह वस्त्रैः भोजनैः अलङ्कारैः पुजनीया। अनेन श्रीमान् दामोदरः तुष्यते। प्रभावः चित्रकलायाम् राधाकृष्णौ अधुनाऽपि विभिन्नकलासाहित्यकृतयः प्रेरयतः। सहस्रवर्षैः तयोः प्रेम अगण्योत्तमचित्रेषु चित्रितम् अस्ति येषु प्रेमिकाया वियोगः संयोग आकाङ्क्षा परित्यागश्च परिदृश्यते। पट्टचित्रं नाम ओडिसाराज्यस्य विशिष्टकलासु अन्यतमम् विद्यते। एवंविधचित्रेषु कृष्णस्य चित्रणं नीलवर्णेन कृष्णवर्णेन वा भवति प्रायः राधया सह। राजस्थानीयकला लोककलायाः पारम्परिकसिद्धास्थामूल्यैः संयोगात् समुद्भूतवती ।  राजस्थानीयलघुचित्रेषु कृष्णराधौ मुख्यपात्रौ स्तः। एतादृशेषु चित्रेषु तयोः प्रेम सौन्दर्येण प्रदर्शितम्। पार्व्वतचित्रेषु प्रायः नायकः कृष्णरूपेण नायिका च राधारूपेण चित्रिता भवतः। कृष्णराधयोराख्यायानं तयोः प्रेम च सामान्यतया पार्व्वतचित्रकारेभ्यो विशेषतया च गढवालस्य कलाकारेभ्यः समृद्धचित्र्याणि उपालाभयताम्। काङ्गराचित्रकला केशवदासस्य लोकप्रियकाव्यकृतिरसिकप्रियाप्रेरितं प्रेम प्रधानतया प्रदर्शयति। अस्यां कलायां बहुधा प्रेमी स्वस्य उपस्थितेरनभिज्ञां प्रियां पश्यन् दृश्यते तदर्थमेव कृष्णः स्वसन्निधौ अनभिज्ञां राधाम् अभीक्षते।  राधाकृष्णयोः तत्रत्यकलाकाराः प्रेम्णः सर्वोच्चादर्शस्य प्रतिरूपम् लभन्ते। मधुवनिचित्रकला बिहारस्य मनमोहककला अस्ति। मधुवनिचित्राणि बहुदा लोककथाधारितानि भवन्ति। चित्रेषु राधाकृष्णाभ्यां सह शिवपार्वत्यौ अपि प्रमुखतया प्रदृश्येते। कृष्णो राधा च राजपूतचित्राणाम् अभीप्सितविषयेषु अन्यतमो यतः तौ जीवात्मनः परमात्मना सह संयोगकामनायाः प्रतीकः स्तः। राजपूतचित्रेषु राधा सर्वदा शुभ्रतरा भूषिता। अलङ्कारभूषिता सा प्रायः कृष्णसमीपम् आसीना शुक्लमालधारिणी चित्रिता। हिमाचलप्रदेशपञ्जाबयोः चम्बाचित्रेषु प्रायः वर्षाकालस्य चित्तहरवातावरणं दृश्यते यत्र राधाकृष्णौ मुख्यदम्पती चित्रितौ। नर्तनकलायाम् सुविख्यातं शास्त्रीयनृत्यं मणिपुररासलीलां प्रथमवारं राजा भाग्यचन्द्रः ऊनसप्तत्योत्तरसप्तदशशततमे ख्रिष्टाब्दे आरभत। राधाकृष्णयोः रासलीलया प्रेरितो राजा रासस्य रूपत्रयं प्रावर्तत महारासं कुञ्जरासं वसन्तरासं च। कालक्रमे मणिपुरराजानो रासस्य रूपद्वयमपि नित्यरासं देवरासं च कलासंस्कृतौ अभ्युदचिन्वन्। एतेषु नर्तका राधाकृष्णगोपीरूपाणि नटन्ति। मणिपुरराज्ये अद्यापि एतानि नर्तनानि प्रचलन्ति आनर्त्ते अपि च कार्तिकशरत्पूर्णिमाद्योः। अन्यदपि शास्त्रीयनृतिः कथाकेळिरपि वैष्णवैश्च‌ राधाकृष्णसंस्थिताभिः गीतगोविन्दपरम्पराभिः प्रभाविता। उत्तरीयभारतस्य कथकनर्तनस्य प्रधानप्रकरणं राधाकृष्णयोः अल्पावधिमेलनं तथा बृहत्कथाश्चापि। कथकस्य सर्वेषु आयामेषु राधाकृष्णयोः पवित्रप्रेम निगूढमिति स्पष्टं दृश्यते तत्सङ्गीते वा वेषधारणे वा पात्रे वा। गीतगोविन्दस्य अष्टपदी अपि समकालीनायाम् ओडिसीनृतौ नाट्यते। नृतिरेषा देवालयेषु समुद्भूता तदर्थं देवदासीभिर्नृत्यते स्म परन्तु सम्प्रति जनगृहेषु संस्कृतिसंस्थासु चापि आचर्यते। अस्यां प्रधानतया राधाकृष्णयोरलौकिकप्रेम प्रदर्श्यते। सङ्गीते रसिया नामाख्या व्रजक्षेत्रस्य सुविख्यातं लोकसङ्गीतं वर्तते। एतत् सङ्गीतं प्रायः तत्रत्येषु ग्रामोत्सवेषु च मन्दिरेषु च संप्रवद्यते। राधाकृष्णयोर्दिव्यं प्रेम प्रदर्शनाय रसियायाः परम्परागतगीतानि गीयन्ते। प्रायः एतानि राधाभिमुखं लिख्यन्ते येषु श्रीकृष्णस्य विलासः प्रदृश्यते। संस्कृतौ व्रजवासिभिः सह बहवो भक्ता सम्पूर्णे विश्वे अद्यापि राधेराधे जयश्रीराधे राधेकृष्ण राधेश्याम इत्यादिभिर्वचनैः परस्परम् अभिवन्दन्ते। स्वमनः राधां तथा राधाकृष्णसम्बन्धं प्रति नेतुम्। वृन्दावनमन्दिरेषु राधाविहीना कृष्णप्रतिमा सुदुर्लभा। ओडिसायाः संस्कृतौ कृष्णो लोकनायकः तस्य स्वरूपो श्रीजगन्नाथश्च ओडिसाभिमानस्य द्योतकः। कृष्णप्रिया श्रीराधा कृष्णस्य शक्तिश्च जगच्छक्तिं द्योतयन्ती प्रतिष्ठिता। सा कृष्णस्य ह्लादिनीशक्तिः कथ्यते तथा जगतः शुक्लवृत्तिर्दुर्गा कृष्णवृत्तिश्च महाकाली अभिज्ञायते। राधाकृष्णौ ओडियाजनमानसे प्रविश्य तत्रत्य कवीनां कल्पशक्तिम् अभ्यवर्धेताम्। श्रीराधा जनमानसे आदर्शप्रेमिकास्वरूपे विराजते। तीर्थानि चैतन्यमहाप्रभोः वल्लभाचार्यस्य चण्डीदासस्य अन्यानां च परम्पराणां मन्दिरेषु राधाकृष्णौ एव प्रधानतया विराजेते। तेषु श्रीराधा कृष्णस्य सुसमीपं तिष्ठति। तीर्थानां केचन प्रमुखानि अत्र वर्ण्यन्ते। वृन्दावने तयोः पञ्चसहस्राधिकानि मन्दिराणि विद्यन्ते। यथा बाँकेबिहारिमन्दिरं श्रीराधादामोदरमन्दिरं कृष्णबलराममन्दिरं ॥इस्कोनवृंदावनमन्दिरम्॥ श्रीराधागोकुलानन्दमन्दिरं श्रीराधागोपीनाथमन्दिरं राधारमणमन्दिरं शाहजीमन्दिरं सेवाकुंजमन्दिरं पागलबाबामन्दिरं प्रेममन्दिरं श्रीराधामदनमोहनमन्दिरं श्र्यष्टसखीमन्दिरं वृन्दावनचन्द्रोदयमन्दिरं श्रीराधाश्यामसुन्दरजीमन्दिरं श्रीजुगलकिशोरमन्दिरं श्रीराधागोविंददेवजीमन्दिरं प्रियकान्तजूमन्दिरं श्रीराधावल्लभमन्दिरं जयपुरमन्दिरं चैतेभिः सह निधिवनं राधाकुण्डं कुसुमसरोवरश्च प्रख्यापिताः। मथुरायां श्रीकृष्णजन्मस्थानमन्दिरं श्रीद्वारकाधीशमन्दिरं च स्तः। नन्दगाँवे नन्दबाबामन्दिरं विद्यते। गोकुले रमणरेतीमन्दिरं च श्रीनन्दयशोदाभवनं च स्तः। बरसानायां श्रीराधाराणीमन्दिरं ॥श्रीजीमन्दिरम्॥ रङ्गीलीमहलः ॥कीर्ति मन्दिरम्॥ मानमन्दिरं श्रीराधाकुशलबिहारिमन्दिरं दानबिहारिमन्दिरं चैतेभिः सह भानुसरोवरश्च नैकानि कुण्डानि अपि विद्यन्ते। भाण्डीरवने श्रीराधाकृष्णविवाहस्थली च श्रीराधाभाण्डीरबिहारिमन्दिरं च विद्येते। बिष्णुपुरे रासमञ्चं राधामाधबमन्दिरं राधेश्याममन्दिरं लालजीमन्दिरं राधाविनोदमन्दिरं राधागोविन्दमन्दिरं च विख्यातानि वर्तन्ते। इस्कोन्मन्दिराणि। देहल्यां राधापार्थसारथिमन्दिरं चेन्नैनगरे राधाकृष्णमन्दिरं सेलमे श्रीगौरराधागोकुलानन्दमन्दिरं शिलिगुडौ राधामाधवसुन्दरमन्दिरं कठवाडायां श्रीराधाश्यामसुन्दरगौधाम जोधपुरे श्रीराधागोविन्ददेवमन्दिरम् इम्फाले राधाकृष्णचन्द्रमन्दिरं जबलपुरे राधारमणमन्दिरं बेङ्गळूरौ हरेकृष्णमन्दिरं पुण्यनगरे श्रीश्रीराधावृन्दावनचन्द्रमन्दिरम् उज्जैननगरे श्रीश्रीराधामदनमोहनमन्दिरं पटनायां श्रीश्रीराधाबाँकेबिहारिमन्दिरं तथा च भारताद् बहिः उटाहजनपदे स्पैनिशफोर्काख्यं राधाकृष्णमन्दिरं च डैलस्नगरे राधाकलाचन्दजीमन्दिरं च डर्बीनगरे राधादेशमन्दिरं च नेपालदेशे श्रीश्रीराधागोविन्दहरिमन्दिरं च एतानि प्रसिद्धानि। गढडायां वडताले भूजनगरे जेतलपुरे अहमदाबादे मुम्बयिनगरे ढोलेरायां मुल्यां जामनगरे गान्धिनगरे ध्राङ्गध्रायां तथा च भारतेतरेषु स्थानेषु क्लीवलैण्डनगरे मासचुसेट्‍सनगरे ह्युष्टन्नगरे मारीयस्टैड्नगरे कैलीफोर्णियानगरे औकलैण्डनगरे चैतेषु सुप्रसिद्धानि स्वामिनारायणमन्दिराणि विद्यन्ते। जयपुरे श्रीराधागोविन्ददेवजीमन्दिरं नग्गरे मुरलीधरकृष्णमन्दिरम् इम्फाले श्रीगोविन्दजीमन्दिरं करौल्यां मदनमोहनमन्दिरं नदियायां मायापुरचन्द्रोदयमन्दिरं गढवायां श्रीबंशीधरराधिकाजीमन्दिरं काञ्चिपुरे श्रीराधारमणमन्दिरं कालनायां लालजीमन्दिरं जुनागढे राधादामोदरमन्दिरं मानगढे भक्तिमन्दिरं बरोहे राधाकृष्णमन्दिरं हैदराबादे हरेकृष्णस्वर्णमन्दिरं चैतानि प्रमुखानि। भारताद् बहिरपि राधाकृष्णाभ्यां समर्पितानि नैकानि मन्दिराणि सन्ति ये विश्वस्य सर्वेषु प्रमुखनगरेषु स्थापितानि सन्ति। इस्कोन्संस्थां स्वामिनारायणसम्प्रदायं विहायापि उत्तरीयामेरिकादेशस्य बृहत्तमं मन्दिरं श्रीरासेश्वरीराधाराणीमन्दिरं कृपालुमहाराजेन अमेरिकादेशस्य टेक्सास्राज्यस्य ओस्टिननगरस्य राधामाधवधाम्नि स्थापितम्। सनातनधर्मेतरेषु पन्थेषु प्रसिद्धौ नारायणभट्टस्य वेणीसंहारं च आनन्दवर्धनस्य ध्वन्यालोकं च समेत्य बहुषु जैनभाष्येषु राधादेवी वर्णिता। नवख्रिष्टशताब्द्यारभ्य द्वादशख्रिष्टशताब्दीपर्यन्तमपि जैनविद्वांसः सोमदेवसूरिविक्रमभट्टसदृशाः स्वकृतीषु राधाम् आख्यान्ति स्म। सिक्खगुरुगोबिन्दसिंहोऽपि स्वग्रन्थेषु राधां वर्णयामास। सन्दर्भाः स्रोतांसि Mishra, Baba (1999). "Radha and her contour in Orissan culture". In Orissan history, culture and archaeology. In Felicitation of Prof. P.K. Mishra. Ed. by S. Pradhan. (Reconstructing Indian History & Culture 16). New Delhi. pp. 243–259. उद्धरणानि

83613

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%B9%E0%A5%81%E0%A4%9A%E0%A4%B0%E0%A4%BE%20%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%BE

बहुचरा माता

बहुचरा माता ( ; ) हिङ्गलाजस्य अवतारस्य, स्वस्य कुमारीपक्षे पतिव्रता - उर्वरता-योः हिन्दुदेवी अस्ति । गुजरातराजस्थानयोः अन्यदेवता इव बहुचराचरणमूलम् अस्ति । देवी बहुचरा बापलदन्जी देथस्य पुत्री आसीत् । सा हिजरासमुदायस्य संरक्षिका अपि मन्यते । तस्याः प्राथमिकं मन्दिरं भारतस्य गुजरातस्य मेहसानामण्डलस्य बेचाराजीनगरे स्थितम् अस्ति | बहुचरा कोलीजातेः एकेन डकेन, बपैया इत्यनेन पूज्यते स्म, तस्याः तीर्थं च तेन शंखलपुरे मृत्योः अनन्तरं वरखाडावृक्षस्य अधः स्थापितं

83642

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A6%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AD%E0%A4%B2%E0%A4%BE%20%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE%3A

दोर्भला प्रभाकरशर्म:

दोर्भला प्रभाकरशर्मः प्रसिद्धः संस्कृतविद्वान्, संस्कृतस्य शतवर्षीयः च आसीत् । जीवनस्य विशेषताः बाल्यकाल एवं शिक्षा अनन्तलक्ष्मी-रत्नय्य दीक्षितुल्यो: गृहे मेदकमण्डलस्य रामायम्पेटा-नगरे अश्वयुजशुक्लषष्ठी , १९४८ , अक्टोबर्-मासस्य ८ दिनाङ्के अभवत् । सः बाल्यकाले पित्रा शिक्षितः, निजामाबादमण्डलस्य इन्दौर -नगरस्य रघुनाथसंस्कृतविद्यालये प्राथमिकं माध्यमिकं च संस्कृतशिक्षणं कृतवान् । अत्र सः भ्रातुः दोर्भलविश्वनाथशर्मस्य अधीनं अध्ययनं कृतवान् | पश्चात् हैदराबाद-नगरस्य वेङ्कटेश्वर-वेदान्तवार्थिनी-संस्कृत-महाविद्यालये अध्ययनं कृत्वा बी.ओ.एल. एम. पट्टा प्राप्तवान्| तदनन्तरं १९७९ तमे वर्षे आन्ध्रविश्वविद्यालयात् पि हेच् डि उत्तीर्णः अभवत्। "न्याय वैसेशिकायः आत्मतत्त्व प्रसिकनम्" पोचञ्चेर्ला श्री राममूर्ति के पर्यवेक्षणे प्रस्तुत उपाधिं प्राप्तवान्।शास्त्रुल विठलशास्त्री, कल्याणमहाराजः, कोविल् कण्डदाई शतकोपाचार्यः, वर्खेडकरकृष्णाचार्यः च आचार्याः आसन् ये तस्मै संस्कृतं पाठयन्ति स्म । सः रोम्पिचेरला श्रीनिवासाचार्यस्य, रावुरीवेङ्कटेश्वरस्य च अवधान अध्ययनं कृतवान् । सः आन्ध्रगिर्वणविद्यापीठः, संस्कृतभारती, राष्ट्रीयसंस्कृतसंस्थानम्, श्रीपुरुषोत्तमधर्मप्रचारसभा,श्रीगोदावरीपरिरक्षनसमितिः इत्यादिषु संस्थासु स्वसेवाः प्रदाति।शर्मा २०२३ तमे वर्षे संस्कृतभाषासेवापुरस्कारं प्राप्तवान्। कार्य १९६७-६८ तमे वर्षे सः नलगोण्डा-नगरस्य गीतविज्ञाना-महाविद्यालये आन्ध्र-महाविद्यालये व्याख्यातारूपेण कार्यं कृतवान् । पश्चात् कोव्वुरु, पश्चिमगोदावरीमण्डले वाद्रेवु जोगयम्मा वैदिकसंस्कृतविद्यालये तथा कोव्वुरु आन्ध्रगिरवाना विद्यापीठे व्याख्यातारूपेण सम्मिलितः ।१९९५ तमे वर्षे पदोन्नतिं प्राप्य निवृत्तेः पूर्वं १० वर्षाणि यावत् तस्य महाविद्यालयस्य प्राचार्यरूपेण कार्यं कृतवान् । लेखनम् सः प्रायः २० संस्कृतनाटकानि रचितवान् । तेषु केचन आकाशवाणी विजयवाडाकेन्द्रात् प्रसारिताः आसन् । श्रीशैलप्रभा इत्यादिषु पत्रिकासु अनेके लेखाः प्रकाशिताः । तेन उपदेशाः केचन ग्रन्थाः सन्ति- १. गुरु भक्ति पार्वती का विवाह सौन्दर्यलहरि अग्नि मेदे पुरोहितम् संस्कृत काव्य जागरूकता भारतीया अस्ति अवधाना: तेन एतावता ५० अष्टावधानानि, द्वे शतवधानौ (कोव्वुर-राजमुण्ड्रीषु) कृताः । तेलुगुराज्येषु कोव्वूर्, राजमुण्ड्री, मन्त्रालयम्, तिरुपति, हैदराबाद, वारङ्गल, रामायम्पेट इत्यादिषु तथा च काशी, पुणे, लखनऊ, उज्जैन, पाण्डुचेरी, वडोदरा, पुरी इत्यादिषु नगरेषु नगरेषु च सफलतया संस्कृतकक्षां आयोजितवान् आन्ध्र । उपाधिः गिरवाण कवितालंकार संस्कृत शतवधान प्रभाकर ज्ञान सरस्वती मूलानि अवधान सारम्-दोर्भल प्रभाकरशर्म १९४८ जननम्

83658

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A4%83

पण्डितः

पण्डितः स उच्यते यो विद्यामर्थमैश्वर्यमेव महान्तमासाद्यः असमुन्नद्धो विचरति। शब्दोत्पत्तिः पण्डा वेदोज्ज्वला बुद्धिर्जातास्येति यद्वा पण्ड्यते तत्त्वज्ञानं प्राप्यतेऽस्मात् । गत्यर्थेति क्तः। पुल्लिङ्गं शब्दः अयम्। तत्पर्य्यायः । विद्वान् २ विपश्चित् ३ दोषज्ञः ४ सन् ५ सुधीः ६ कोविदः ७ बुधः ८ धीरः ९ मनीषी १० ज्ञः ११ प्राज्ञः १२ संख्यावान् १३ कविः १४ धीमान् १५ सूरिः १६ कृती १७ कृष्टिः १८ लब्धवर्णः १९ विचक्षणः २० दूरदर्शी २१ दीर्घदर्शी २२ । इत्यमरः । २ । ७ । ५-६ ॥ धीरो धीमान् लब्धवर्णो विपश्चिद्, वृद्धो विद्वान् प्राप्तरूपोऽभिरूपः । सूरिः प्राज्ञः पण्डितः सन्मनीषी, ज्ञो दोषज्ञः कोविदः स्यात्प्रबुद्धः ॥ ३३२ ॥ बुधः सुधीः कृती कृष्टिः कविर्व्यक्तो विशारदः । विचक्षणश्च मेधावी संख्यावान्मतिमान्मतः ॥ ३३३ ॥ इति अभिधानरत्नमाला २।१।१।३३२॥ विशारदः २३ । कवी २४ सूरी २५ । इति भरतः ॥ विदग्धः २६ दूरदृक् २७ वेदी २८ वृद्धः २९ बुद्धः ३० विधानगः ३१ प्रज्ञिलः ३२ कृस्निः ३३ । इति शब्दरत्नावली ॥ विज्ञः ३४ मेधावी ३५ । इति राजनिर्घण्टः ॥ सिह्लकः । इति मेदिनी ॥ सर्व्वज्ञत्वात् महादेवः । यथा, महाभारते ।१३ । १७ । १२४ । न्यायनिर्व्वपणः पादः पण्डितो ह्यचलोपमः ॥ लक्षणानि आत्मज्ञानं कार्येषु शक्तिः तितिक्षा धर्मनित्यता च यं पुरुषार्थात् नापकर्षन्ति सः पण्डितः उच्यते । निषेवते प्रशस्तानि न सेवते निन्दितानि अनास्तिकः श्रद्धधानः एतत् पण्डितलक्षणम् । क्रोधः हर्षः दर्पः हीस्तम्भः मान्यमानिता च यं पुरुषार्थात् नापकर्षन्ति सः पण्डितः उच्यते । मन्त्रं मन्त्रितं वा यस्य कृत्यं न जानन्ति कृतमेवास्य जानन्ति सः पण्डितः इत्युच्यते । शीतमुष्णं भयं रतिः समृद्धिः असमृद्धिर्वा यस्य कृत्यं न विघ्नन्ति सः पण्डितः उच्यते । यस्य संसारिणी प्रज्ञा धर्मार्थावनुवर्तते यः कामादर्थं वृणीते सः पण्डितः इत्युच्यते । पण्डितबुद्धयः यथाशक्ति चिकीर्षन्ति यथाशक्ति च कुर्वते । पण्डितस्य प्रथमं प्रज्ञानं किमित्युक्ते क्षिप्रं विजानाति चिरं श्रुणोति विज्ञायचार्थं भजते न कामात् । परार्थे नासंपृष्ठः व्युपयुङ्क्ते । पण्डितबुद्धयः नराः अप्राप्यं न अभिवाञ्छन्ति नष्टं शोचितुं नेच्छन्ति । आपत्सु च न मुह्यन्ति । यः निश्चित्य प्रक्रमते कर्मणः नान्तर्वसति अवन्ध्यकालः वश्यात्मा सः पण्डितः उच्यते । पण्डिताः आर्य कर्मणि रज्यन्ते । भूतिकर्माणि कुर्वते । हितं च नाभ्यसूयन्ति । यः आत्मसंमानेन हृष्यन्ति । अवमानेन न तप्यते । गाङ्गो ह्रद इव अक्षोभ्यः सः पण्डितः उच्यते । तत्त्वज्ञः सर्वभूतानां योगज्ञः सर्वकर्मणाम् उपायज्ञः मनुष्याणां नरः पण्डितः उच्यते । यः प्रवृत्तवाक् चित्रकथ ऊहवान् प्रतिभानवान् आशुग्रन्थस्य वक्ता च सः पण्डितः उच्यते । यस्य श्रुतं प्रज्ञानुगं यस्य प्रज्ञाचैव श्रुतानुगा असंभिन्नार्यमर्यादः सः पण्डिताख्यां लभेत । तस्य बुद्धेरुज्ज्वलत्वञ्च कार्यभेदादनुमातव्यं तदेव तस्य लक्षणं यथा पठकाः पाठकाश्चैव ये चान्ये शास्त्रचिन्तकाः। सर्वे व्यसनिनो मूर्खा यः क्रियावान्स पण्डितः॥ इति महाभारते वनपर्व्वणि॥ निषेवते प्रशस्तानि निन्दितानि न सेवते । अनास्तिकः श्रद्दधान एतत् पण्डितलक्षणम् ॥ इति चिन्तामणिः ॥ विद्याविनयसम्पन्ने ब्राह्मणे गवि हस्तिनि । शुनिश्चैव श्वपाके च पण्डिताः समदर्शिनः॥ श्रीभगवद्गीतायाम् । ५ । १७ ॥

83734

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE

जितिया

Infobox holiday with missing field Infobox holiday (other) जितिया ( जीवित्पुत्रिका इति अपि कथ्यते ) त्रिदिवसीयं हिन्दुपर्व वर्तते यद् आश्वयुजमासे कृष्णपक्षे सप्तमीतः नवमीपर्यन्तम् आचर्यते । मुख्यतया भारतस्य उत्तरप्रदेशबिहारझारखण्डराज्येषु तथा नेपालदेशे अपि च पश्चिमवङ्गराज्यस्य नेपालीजनैः अयम् उत्सवः आचर्यते | मातरः जलं विना स्वसन्ततिकल्याणाय उपवसन्ति। झारखण्डप्रान्ते आश्वयुजमासस्य प्रथमार्धे प्रतिपदाया अष्टमीपर्यन्तं अष्टदिनेषु अयम् उत्सवः आचर्यते । संस्कारः उत्तरप्रदेशः तथा बिहारः त्रिदिवसीयः उत्सवः अस्ति । नहै-खै : प्रथमदिनं नहाई-खाई, यत्र मातरः स्नानं कृत्वा एव भोजनं खादन्ति। भोजनं शाकाहारी भवितुमर्हति, घृतेन गुलाबी लवणं च सह निर्मितम् . खुर-जितिया अथवा जीवीपुत्रिका दिवस : यह द्वितीय दिवस है तथा मातर जलपान विना कठोर उपवास कर रहे हैं। पारणः - एषः तृतीयः दिवसः यदा मातरः उपवासं भङ्गयन्ति। करी राइस, नोनी साग तथा मरुआ रोटी इत्यादीनि विविधानि स्वादिष्टानि भवन्ति बिहारराज्ये यूपी च, गीदडस्य गरुडस्य च कथा अतीव प्रसिद्धा । जिउतवाहन देवता सह मिलित्वा जना गीदलस्य गरुडस्य च नाम्ना अपि प्रार्थयन्ति । झारखण्डः झारखण्डराज्ये जितिया इति नाम्ना प्रसिद्धा अस्ति, जना अष्टदिनानि यावद् उत्सवं कुर्वन्ति । आश्विनमासस्य प्रथमदिने आरभ्यते। ग्रामस्य पानी भरवा पूर्णिमायां जितियापर्वणः आरम्भस्य घोषयति। परदिने स्त्रियः प्रातःकाले वेणुपुटे नदीतः वालुकायाः संग्रहणं कुर्वन्ति येन कोऽपि न पश्यति तथा च अष्टविधं बीजं स्थापयन्ति यथा तण्डुलचना कुक्कुटादिकं अष्टदिनं यावद् गीतं गायन्ति न च। प्लाण्डुं लशुनं मांसं खादन्तु। सप्तमे दिने स्नानानन्तरं नदीतीरे जगलगरुडभोजनानि स्थापयन्ति । ते उपवसन्ति सायंकालेऽष्टविधं शाकं अरुआ-तण्डुलं मदुआ रोटिं च खादन्ति। ते अष्टमे दिने उपवसन्ति। अष्टमे दिने जितिया ( Sacred fig ) शाखां प्राङ्गणे अथवा अख्रे रोपयन्ति । पुआ, धूस्कं च कृत्वा अष्टविधं शाकं पुष्पं फलं च एकस्मिन् टोपले स्थापयन्ति। ते जितियाशाखायाः पूजां कुर्वन्ति ब्राह्मणाद् जितवाहनस्य कथां शृण्वन्ति। जितिया (जित्वाहन) इत्यस्मात् च स्वसन्ततिनां कृते दीर्घायुः याचन्ते। ते गीतं गायन्ति झुमारनृत्यं च कुर्वन्ति पूर्णरात्रम्। परदिने पवित्रपिप्पलवृक्षस्य शाखाः नदीयां वा धारायां वा निमज्ज्य स्नानं कृत्वा बालकस्य कण्ठे पुष्पमालां स्थापयन्ति । नेपालः जितिया मिथिलाञ्चलस्य नेपालीनां विवाहितानां महिलानां तथा पूर्वमध्यनेपालस्य थारुमहिलानां महत्त्वपूर्ण उत्सवः वर्तते । जितियाव्रतं पुत्राणां हिताय दीर्घायुषे च क्रियते। प्रायः प्रदोषसमये अश्विनकृष्णाष्टम्यां क्रियते । नेपालिमहिला अस्मिन् दिने निर्जलोपवासं (जलं विना) कुर्वन्ति, परदिने अष्टम्न्तेय च उपवासं भङ्गयन्ति । कदाचिद् अपराह्णे यदा अष्टमी आरभ्यते तदा स्त्रियः द्वौ दिवसौ उपवासं कर्तुं प्रवृत्ता भवन्ति । यतो न किमपि जलबिन्दुः अपि मुखे स्थाप्यते, तस्मात् उपवासः खरजितिया अपि उच्यते । ये बालकाः तीव्रदुर्घटनाभ्यः पलायिताः आसन्, तेषां मातुः आशीर्वादः अस्ति इति मन्यते यत् एतत् ब्राट् कृतवान् । पूर्वदिने कोदोरे (मरुआ) निर्मितं मत्स्यं चपट्टी च (रोटी, रोटिका) खादितुम् प्रवृत्तिः परम्परा वा अस्ति । उपवासात् पूर्वरात्रौ अष्टमीयाः आरम्भात् पूर्वमेव भोजनं गृह्णन्ति । एतत् केवलं अस्य उपवासस्य विशिष्टम् अस्ति। प्रायः बालकाः जागृत्य सज्जतां पोषयन्ति। एतत् ओङ्गथान इति ज्ञायते । आख्यान एकस्याः कथानुसारं जिमूतवाहनो गन्धर्वराज आसीत्। भ्रातृभ्यो राज्यं त्यक्त्वा पितुः सेवार्थं वनं ययौ। स मलयावतीं विवाहितवान् । एकदा स एकां वृद्धां शोकं कुर्वन्तीं दृष्टवान्। नागवंशस्य (सर्पकुटुम्बस्य) इति सा तस्मै अवदत् । शपथस्य कारणात् सा श्वः स्वस्य एकमात्रं पुत्रं सांखचूडं गरुडाय भोजनार्थम् अर्पयितुम् अर्हति। जीमूतवाहनः स्वस्य एकमात्रपुत्रस्य रक्षणं प्रतिज्ञातवती। परदिने सः शिलाशयने शयनं कृत्वा गरुडाय आत्मानं दत्तवान्। गरुड आगत्य जिमूतवाहनं नखैः आक्रम्य। जिमूतवाहनः शान्तस्तदा गरुड आक्रमणं त्यक्तवान्। गरुडः स्वस्य तादात्म्यं पृष्टवान् ततो जिमूतवाहनः सम्पूर्णां कथां कथितवान्। तस्य दयालुतायाः परोपकारस्य च प्रभावितः गरुडः प्रतिज्ञां कृतवान् यत् स नागवंशात् किमपि यज्ञं न गृह्णामि इति। एतस्या आख्यायिकायाः पोषणार्थं मातरः स्वसन्ततिहिताय उपवासं कुर्वन्ति । इयं कथा नागानन्द (The Joy of the Snakes) इत्यस्य सदृशी अस्ति, यस्य संस्कृतनाटकं सम्राट् हर्षेण सप्तमशतके लिखितम् अस्ति यत्र विद्यादरराजः जिमुतवाहनः नागस्य कृते स्वप्राणान् गरुडाय बलिदानं करोति। कथानुसारं जीमूतकेतुः विद्याधरस्य हिमाच्छादितपर्वतदेशस्य राजा आसीत् । तस्य गृहे स्वर्गप्रेषितः कामवृक्षः आसीत्, यः तस्य पितृणां आख्यायिका आसीत् । तस्य पुत्रो नासीत्, अतः स वृक्षात् पुत्रं याचितवान् । अथ बालो जाते स तं जिमुतवाहन इति नामकरोत् | स सर्वभूतेषु करुणापूर्ण आसीत् । पितरं प्रोवाच कामुकवृक्षं दारिद्र्यं निर्वासयितुं मनुष्येभ्यः धनं दातुं च पृष्टवान्। ततः वृक्षः पृथिव्यां सुवर्णवृष्टिं प्रेषितवान्, सर्वे जना आनन्दिता अभवन्। जिमूतवाहनस्य कीर्तिः दूरं यावत् प्रसृता आसीत् । राजा जीमूतकेतुः अपि द्वेषपूरितो यतः सिंहासनं स्वपुत्रस्य वैभवेन दृढतया निहितम् आसीत्। ते स्थानं ग्रहीतुम् इच्छन्ति स्म यत्र कामुकवृक्षो वर्धते, युद्धाय नतम्। ततः जिमुतवाहनः बन्धुभिः सह थोर्ने कृते युद्धं त्यक्त्वा पित्रा मातुः सह वनं त्यक्त्वा मलयपर्वतम् अगच्छत् । एतत् सिद्धस्य राजपुत्रस्य स्थानम् आसीत् । स स्वभगिनीं मलयावतीं जिमूतवाहनेन सह उद्वहतुम् इच्छति स्म, जिमूतवाहनः तां विवाहितवान् । पुरा जीवने जिमूतवाहनस्य विद्याधारा मलयावती च पत्नी । एकदा सः एकां स्त्रियं रोदन्तीं दृष्टवान्। स्त्रीपुत्रः सांखचूडा तं नागा इति , नागराजः तं मृत्युशिलायां प्रेषितवान्। सङ्खचूडः तस्मै अवदत् यत् विनतस्य गरुडः पुत्रः विष्णुतः अमृतं प्राप्य नागान् मारयितुम् आरब्धवान्, यथा पूर्वं कद्रुः विनतं दासं नियुक्तवान् गरुडः सर्पान् खादितुम् आरभत । ततः सर्पराजो वासुकी नागविनाशं पूर्वं दृष्ट्वा गरुडेन सह प्रतिदिनम् एकं सर्पं प्रेषयितुं सम्झौतां कृतवान् । जिमूतवाहनो मृत्युशिलायाम् आत्मानं स्थापयति स्म। अथ गरुडे आगते पृथिवी कम्पयति स्म। गरुडः तुण्डेन जिमूतवाहनं दूरं विहाय भोजनं प्रारभत। ततः स्वर्गात् पुष्पवृष्टिः प्रारभत। अस्या घटनायाः अनन्तरं गरुड आश्चर्यचकितो भूत्वा जिमूतवाहनो भोजनं त्यक्तवान्। गरुडो जिमूतवाहनं न सर्प इति वदति किन्तु जिमूतवाहनः तं सर्पः इति वदति। अथ सङ्खचूडः सङ्केति जिमूतवाहनो न इति अवदत्। जीमूतवाहनः न सर्पः अपितु विद्याधरराजः गुलितः पूर्णः इति गरुडः अवगच्छत्। जिमूतवाहनो गरुडं प्राह यद् अग्रे सर्पान् न खादतु। अथ गरुडः स्वर्गात् अमृतम् आनेतुं गच्छति जिमुत्वाहनस्य व्रणानां चिकित्सां कर्तुं, शिलायां स्थितानां सर्पाणां प्राणान् पुनरानेतुं च गच्छति। अथ गुआरी स्वर्गाद् आगत्य जिमुतवाहनपादयोरमृतं सिञ्चति स्म। गरुड आगत्य अमृतं सिञ्चति स्म, सर्पाः पुनः वस्त्रैः जीविता अभवन्। अथ सर्वे सर्पाः माता पिता पत्नी च जिमूतवाहनस्य आगत्य तं स्तुवन्। अथ जिमुतवाहनो विद्याधरः। हिन्दु-उत्सवाः

83789

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%20%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%20%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%AC%E0%A4%BE

श्री रामदास काठियाबाबा

रामदास काठियाबाबा (English: Ramdas Kathiababa) (२४ जुलाई १८०० – ८ फेब्रुवरी १९०९) निम्बरक सम्प्रदाय श्री १०८ स्वामी रामदास कठिया के ५४ आचार्य द्वैतद्वैतवादी निम्बरक सम्प्रदाय के हिन्दू आध्यात्मिक नेता थे बाबाजी महाराजः कठिया बाबा इति नाम्ना सर्वत्र प्रसिद्धः आसीत् । तस्य जन्म प्रायः द्विशतवर्षपूर्वं पञ्जाबराज्यस्य लोनाचामारी ग्रामे अभवत् । सन्दर्भा

83790

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%20%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%AC%E0%A4%BE

सन्तदास काठियाबाबा

संतादास कठियाबाबा (१० जून १८५९ – १९३५) हिन्दू निम्बरका दार्शनिकः, धार्मिकगुरुः, निम्बार्कवैष्णवः, प्रधानमहन्ता च आध्यात्मिकः नेता आसीत् । निम्बार्क सम्पधि स्वामी रामदास कठिया बाबा के मुख्य शिष्य थे। जन्म बाल्यकाल के विषय स्वामी संतादासजी कठिया बाबाजी महाराज ब्रज विदेही महन्ता वैष्णव चातु सम्प्रदाय श्री महन्त श्री श्री १०८ स्वामी संतादासजी काठिया बाबाजी महाराज का नाम वैष्णव समाज में यादगार है। यह ऋषि कल्प हबीगंज मण्डल (पूर्व सिलेट जिला तत्कालीन लंकरपुर उपमण्डल, तत्कालीन हबीगंज उपमण्डल, अधुना हबीगंज जिला) लखाई उपजिला हाओर क्षेत्र छोड़े जन्म लेने वाला पुरुष था। प्रख्यातस्य जमीन्दरब्राह्मणचौधरीकुटुम्बस्य ग्रामे तस्य जन्म अभवत् । तस्य पितुः नाम हरकिशोरचौधरी, मातुः नाम गिरिजसुन्दरी देवी च अस्ति । सन्तदासजी इत्यस्य आगमनं (जन्म) १८५९ तमे वर्षे जूनमासस्य १० दिनाङ्के शुक्रवासरे अभवत् । १२६६ इति बंगाबडे २८ वीं जैष्ट्य, जैष्ट्य शुक्ल दशमी दशहरा पर पुण्य तिथि पर। तस्य पिता तेजस्वी तथा परमशुद्धवैष्णवःपितुः एतौ गुणौ संतसन्तदासजीबाबाजीमहाराजस्य जीवनं पूर्णतया प्रभावितौ। तस्य बाल्यकालस्य नाम तारिकिशोरचौधरी इति। बाल्यकालात् एव तस्य शिक्षणविषये तीव्ररुचिः आसीत्। ग्रामविद्यालये एव शिक्षा आरभ्यते। शिक्षा : लस्करपुर उपविभाग आङ्ग्लविद्यालये अध्ययनं कृतवान्। अयं विद्यालयः पश्चात् हबीगञ्ज-सरकारी उच्चविद्यालयः अभवत् इति ज्ञायते। १८७४ ई. १२८१ तमे वर्षे बङ्गालदेशे १४ वर्षे १००० रुप्यकाणां छात्रवृत्तिः प्राप्ता। सः मेट्रोपोलिटन महाविद्यालये प्रवेशं प्राप्तवान् । तत्र अध्ययनं कृत्वा सः रुप्यकाणां छात्रवृत्तिम् अवाप्तवान्। सः प्रेसिडेन्सी महाविद्यालये बीए कक्षायां प्रवेशं प्राप्तवान् । बीए परीक्षा तथा भागवत कृपापूर्वक उत्तीर्ण। १८८३ तमे वर्षे सः बी.एल. दीक्षा जगन्नाथघाटे सः गङ्गाप्रभवां गङ्गोत्रीं तस्य पुरतः प्रादुर्भूतां दृष्ट्वा तस्मिन् निवसन्ती हर-पार्वती तस्मै दर्शनं दत्तवती, ततः भगवान् शङ्करः तस्मै एकाक्षरं बीजमन्त्रं दत्तवान्, प्रभावेण च तस्य मन्त्रस्य जपस्य सद्गुरुः स्यात् - ते अन्तर्धानं कृतवन्तः इति आश्वासनेन। अथ हिमालये गोमुखगङ्गोत्री दर्शनम् अपि अन्तर्धानं जातम्। तद्बीजमन्त्रं जपं भक्त्या प्रारभत। सद्गुरुस्य अन्वेषणार्थं सः विविधानि तीर्थयात्राः अकरोत्, अन्ते सः मित्रेण सह प्रयागकुम्भमेलाम् आगतः। अत्र तस्य भाविगुरुदेवश्रीश्रीकठियाबाबाजीमहाराजेन सह साक्षात्कारः अभवत्, परन्तु सः तं गम्भीरतापूर्वकं गृह्णीयात् वा न वा इति शङ्कितः आसीत्। श्रीश्रीकठियाबाबाजीमहाराजस्य केचन चमत्काराः सः दृष्टवान् किन्तु पूर्णतया संशयितः न भवितुम् अशक्नोत्। ततः सः चैत्रमासे वृन्दावनं गतः अस्मिन् समये सः काठियाबाबाजीमहाराजं स्वकर्मणाम् अत्यन्तं समीपं दृष्ट्वा प्रायः निराशः अभवत्। श्रीकठियाबाबाजीमहाराजं ब्राह्मणऋषिः इति चिन्तयितुं दूरं श्री तारिकिशोरबाबूः तं साधारणं पुरातनं ग्रामसन्तं मन्यते स्म। परन्तु यदा सः स्वस्य चमत्कारिककर्माणि स्मरति स्म तदा सः तस्य निर्णयः अशुद्धः अस्ति वा न वा इति अवगन्तुं न शक्तवान्। अनेन संशयेन मनसा कलकत्तां प्रत्यागतवान्ए। कदा रात्रौ कलकत्तायां यदा सः स्वगृहस्य छतौ सुप्तः आसीत् तदा सः सहसा निद्रा विक्षिप्तः सन् उत्थाय उपविष्टवान्। सःश्रीश्रीरामदासकठियाबाबाजीमहाराजः आकाशे आगच्छति इति दृष्ट्वा किञ्चित्कालं यावत् तस्मिन् छतौ तस्य समीपम् अवतरत्। तदनन्तरं कठिया बाबाजी महाराजः कर्णयोः मन्त्रं दत्त्वा पुनः आकाशे प्रस्थितवान् । श्री तारा किशोर शर्मा चौधरी के श्री श्री कठिया बाबाजी महाराज के विषये अन्यः कोऽपि संदेहः नासीत् । तस्य सर्वे संशयाः तत्क्षणमेव निवृत्ताः अभवन्, सः इष्टस्य सद्गुरुस्य आश्रयं प्राप्य कृतज्ञतां अनुभवति स्म । चमत्कारिकरीत्या दीक्षां प्राप्य अपि वृन्दावने १८९४ तमे वर्षे जन्माष्टमीदिने स्वाभाविकरीत्या स्त्रीदीक्षां कृतवती। धर्म एकदिने अपराह्णे नगरमहाविद्यालयस्य अवकाशस्य अनन्तरं सः ब्रह्मगुरुश्रीयुक्तसेनमहाशायस्य समीपं गत्वा प्राणायामद्वारा सन्तदासजीमहाराजस्य शरीरे ऊर्जां प्रसारयितुं आरब्धवान्। सन्तदासजी महाराजः प्राणायामं कुर्वन् आसीत्, तस्मिन् दिने तस्य मूलधरात् द्विदलपर्यन्तं सर्वाणि षट् चक्राणि भग्नाः अभवन्। एतावता अल्पेन काले न कश्चित् षट्चक्रान् सम्पूर्णतया प्रविष्टवान्। ततः परं सन्तदासजी हर्षेण एतां साधनाम् आचरति स्म। सः अद्यापि ब्राह्मणसमाजस्य क्रमेण सम्मिलितः भवति स्म: ब्राह्मणैः सह। पूजां कुर्वन् आसीत्। एतस्मिन् समये तस्य पिता पुत्रः वधूना सह कलकत्तानगरम् आगत्य तेषां सह एकस्मिन् गृहे स्थितवान्। श्रीयुक्त विजय कृष्णगोस्वामी महासाय से योग साधना प्राप्त हुआ तदनन्तर श्रीयुक्त जगतबाबू। सन्तदासजी महाराजः योगीसमुदाये प्रविश्य १२ वर्षाणि यावत् योगाभ्यासं कृतवान्। तस्मिन् किञ्चित् योगविभूतिं लब्धवान्, परन्तु सः ब्रह्मणा मिलनस्य मोक्षस्य वा सम्भावनां न दृष्टवान्। ततः सन्तदासजीमहाराजस्य समीपे अनेकाः घटनाः अभवन्, सः हिन्दुधर्मं प्रति अधिकाधिकं आकृष्टः भूत्वा सद्गुरुं अन्वेषितवान्। पङ्क्तिबद्धरूपेण अनेकघटनानां अनन्तरं सन्तदाजीमहाराजस्य हृदयस्य परिवर्तनं जातम्। सः च पुनः हिन्दुधर्मं प्रति आकृष्टः अभवत्। सद्गुरुः अन्वेषणं कुर्वन् आसीत्। धार्मिकचिन्तनम् स्वामी संतादासजी कथिया बाबाजी महाराज का जीवन लीलामृत। छात्रजीवनं ब्राह्मणवादं प्रति आकृष्टम्।सः बाल्यकालात् एव विचारशीलः जिज्ञासुः च आसीत्। तस्य विशेषरुचिः आध्यात्मिकशास्त्रे धर्मशास्त्रे च आसीत्। प्रथमवर्षकक्षायां अध्ययनं कुर्वन् हिन्दुधर्मं त्यक्त्वा एकेश्वरवादी अभवत्। सः हरिशवे कीर्तनं च गच्छति स्म, कीर्तनस्य समये सः अतीव भावुकः स्पृष्टः च आसीत्। यदि सः करोति तर्हि तस्य पिता उत्तमः स्यात्। योगीसमुदायेन प्राप्ता संतदासजी के साधना शक्ति। न तु साधनप्रकरणं कस्मैचित् प्रकाशितवान्। सः रात्रौ साधना-भजनं करोति स्म। अस्मिन् समये अनेकगुटानां पश्चात् सन्तदासजी महाराजः कर्तव्यबोधेन, पितृनिर्देशेन च विद्वानानां कार्यवाही कृत्वा हिन्दूसमाजस्य समीपं उत्थितः। अन्तिम आयु १९३५ तमे वर्षे सः साधम-नगरं गतः । वृन्दावन कठिया बाबा का स्थान आश्रम, भारत। सूचना

83847

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A4%E0%A5%81%E0%A4%9E%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%81%20%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%81%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A5%8D%20%E0%A4%8F%E0%A4%B3%E0%A5%81%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%A8%E0%A5%8D

तुञ्चत्तु रामानुजन् एळुत्तच्चन्

तुञ्चत्तु रामानुजन् एळुत्तच्चन् मलयालम् भक्तिकविः अनुवादकः, भाषाविदः च आसीत् । । सः मलयालसाहित्यस्य प्राचीनकवित्रये अन्यतमः आसीत्, अन्ये द्वे कुञ्चन् नम्बियार्, चेरुश्शेरी च । सः "आधुनिकमलयालस्य जनकः", "आधुनिकमलयालसाहित्यस्य जनकः", "मलयालभाषायां प्राथमिककविः " च इति उच्यते। केरलस्य साहित्यसांस्कृतौ प्रमुखपरिवर्तनस्य अग्रणीषु सः अन्यतमः आसीत् (भक्ति-आन्दोलनेन सह सम्बद्धा पालतू-धर्मपाठ्यता) । तस्य कृतिः केरलदेशे तस्य समकालीनानाम् अथवा पूर्ववर्तीनाां ग्रन्थानाां अपेक्षया दूरं अधिकं प्रकाशिता पठिता च भवति । उत्तरकेरलस्य मलप्पुरम् मण्डले वर्तमानस्य तिरुर् नगरे तुञ्चत्तु नाम्ना गृहे पारम्परिक हिन्दपुरिवारे जन्म प्राप्नोत् । तस्य जीवनस्य विषये निश्चयेन अल्पं ज्ञायते। स्वदजीवनेऽपि तस्य सफलता महती इव दृश्यते। पश्चात् सः तस्य अनुयायिभिः सह पालक्काट्-नगरस्य समीपे केरल-देशे पूर्वदिशि स्थितं ग्रामं गत्वा तत्र आश्रमं (रामानन्द-आश्रमम्) ब्राह्मणग्रामं च स्थापितवान्। अस्मिन् संस्थायां सम्भवतः ब्राह्मण-शूद्र-साहित्य-छात्रौ निवसन्ति स्म । अन्ततः विद्यालयेन केरल-देशे लोकप्रिय-भक्ति-अवधारणया सह सम्बद्धस्य "एळुत्तच्चन्-आन्दोलनस्य" अग्रणी अभवत् । तस्य विचाराः विद्वांसः विविधरूपेण सम्बद्धाः सन्ति, यावान् दार्शनिकेन रामानन्देन सह, यः रामानन्दी सम्प्रदायां ज्ञातवान्, अथवा रामानुजः, यः भक्त्तिमान् हिन्दुधर्मस्य एकमात्रः प्रभावशाली विचारकः अस्ति । एळुत्तच्चनात् पूर्वं शताब्दशः केरलजनाः मलयालभाषायां ग्रन्थलिपिना च साहित्यग्रन्थानां निर्माणं कुर्वन्ति स्म । तथापि सांस्कृतमहाकाव्यस्य रामायणस्य मलयालभाषायां पुनर्रचने सः "प्रधानकविः" अथवा " मलयालप्रॉपरस्य पिता" इति प्रसिद्धः अस्ति। एतत् ग्रन्थं केरलमध्यजातीय गृहेषु लोकप्रियभक्तिग्रन्थरूपेण द्रतुगत्या प्रचलति स्म । एळुत्तच्चनेन तत्कालीनम् अज्ञातं सांस्कृत-पुराणिक-सहित्यं सामान्यबोध-स्तरं प्रति आनयत् इति वक्तुं शक्यते। तस्य अन्यत् प्रमुखं योगदानं वर्तमानस्य मलयालवर्तणमालायाः मुख्यधारायां स्थापनं कृतम् अस्ति । योगदानम्। तुञ्चत्तु रामानुजन् एळुत्तच्चन् यद्यपि ई. षोडशशताब्द्या परितः जीवितवान् तथापि "आधुनिकमलयालस्य पिता", अथवा वैकल्पिकरूपेण "मलयालसाहित्यस्य पिता" इति उच्यते स्वजीवने अपि तस्य सफलता महती इति भासते। एळुत्तच्चनस्य कोऽपि मौलिकरचना न आरोप्यन्ते । तस्य मुख्याः कृतयः सामान्यतया संस्कृतरचनाधारिताः सन्ति । अध्यात्मरामायणं श्रीमहाभारतं च एळुत्तच्चनं निरूपयितुं भाषाविदः सर्वसम्मताः सन्ति। रामायणं सर्वाधिकं लोकप्रियं ग्रन्थं नायकस्य रामस्य चित्रणं करोति, यः मनुष्यः देवः च इति आदर्शः आकृतिः अस्ति । श्रीमिहाभारतं पाण्डवकथायाः कठोररूपेण असम्बद्धानि सर्वाणि प्रकरणानि परित्यजति, सामान्यतया रामायणात् अधिकसाहित्यपुण्यस्य कृतिः इति मन्यते। परन्तु सामान्यतया तस्य आरोपितानां अन्येषां केषाञ्चन ग्रन्थानां लेखकत्वविषये विद्वांसः एकमतं नास्ति । तेषु ब्रह्माण्डपुराणम्, उत्तररामायणं, देवीमाहात्म्यम्, हरिनामकीर्तनम् च अन्तर्भवति । एळुत्तच्चनस्य अन्यत् प्रमुखं योगदानं पुरातनस्य वट्टेळुत्तु (तदानीन्तनस्य ३० अक्षराणां मलयालं लिप्याः) प्रतिस्थापनरूपेण ( वर्तमानस्य) मलयालं वर्णमाला (मुख्यतया सांस्कृतग्रन्थात् अथवा आर्यलिप्या) स्थापनं कृतम् अस्ति आर्यलिपिः मलयाललेखने संस्कृतस्य स्वतन्त्रप्रयोगस्य अनुमतिं दत्तवती । अद्ध्यात्म रामायणम्। शुकगीतशैल्या लिखितं अध्यात्मरामायणं एळुत्तच्चनस्य सिद्धान्तग्रन्थः अस्ति । न तु मूलवाल्मीकिरामायणस्य रूपान्तरणम्, अपितु रामानन्दी सम्प्रदायेन सह सम्बद्धस्य सांस्कृतग्रन्थस्य अध्यात्मरामायणस्य अनुवादः अस्ति । काव्यं प्रायः आधुनिकमलयालभाषायां रचितुम् अस्ति । अस्मिन् अयोध्याराजकुमारस्य रामस्य आदर्शरूपेण (पुरुषत्वेन देवावतारत्वेन च भक्तिव्याख्या) चित्रणं कृतम् अस्ति । घरेलुभक्तिपाठस्य सामग्रीरूपेण सम्पूर्णे केरलमध्यमजातीयगृहेषु अयं ग्रन्थः अद्भुतलोकप्रियतया प्रसतृः । सम्पूर्णे मलयालमासे कर्क्किटकम् अध्यात्मरामायणम् अद्यापि केरलस्य मध्यमजातीयगृहेषु भक्तिरूपेण पाठ्यते। आधुनिक मलयालस्य जनकः । मध्यमलयालस्य उत्तराधिकारी आधुनिकमलयालभाषा १५ शताब्द्यां यावत् अभवत्। कोलत्तुनाटुराज्यस्य उदयवर्मनकोलाथतिरी (१४४६ – १४७५) इत्यस्य दर्बार् कविः चेरुश्शेरि नम्पूतिरी इत्यनेन लिखितं कृष्णगाथा काव्यां आधुनिक मलयालभाषायां लिखितम् अस्ति। कृष्णगाथायां प्रयुक्ता भाषा मलयालभाषायाः आधुनिकभाषणरूपम् अस्ति । १६ शताब्द्यां तानूर्- राज्यस्य तुन्चत्तु एळुत्तच्चन् , वल्लुवनाड्-राज्यस्य पून्तानम् नम्पूतिरी च चेरुश्शेरी इत्यनेन आरब्धस्य नूतनप्रवृत्तेः अनुसरणं स्वकाव्येषु कृतवन्तः एळुत्तच्चनेन लिखितं अध्यात्मरामायणं किलिप्पाट्टु, महाभारतं किलिप्पाट्टू च पून्तानम् इत्यनेन लिखितं ज्ञानप्पाना च आधुनिकमलयालस्य प्रारम्भिकरूपेण अपि अन्तर्भवति । पुरातन मध्यमयोः शिलालेखनां साहित्यिक ग्रन्थानां च लेखनार्थं प्रयुक्तानां वट्टेळुत्तु, कोलेळुत्तु, ग्रंथलिपिनां पूर्वलिपिनां परस्परं मिश्रणं परिवर्तनं च कृत्वा मलयाललिप्याः वर्तमानरूपेण विकासस्य श्रेयः अपि तुन्चत्तु एळुथच्चानं प्राप्नोति मलयालम्। सः परिवर्तितायाः लिपितः अतिरिक्तानि अनावश्यकानि च अक्षराणि अपि निवारितवान्। अतः एळुथच्चन् आधुनिकमलयालभाषायाः पिता इति अपि ज्ञायते। केरलदेशे तुलुब्राह्मणानां प्रभावात् आधुनिकमलयाललिप्याः विकासे अपि तुलु भाषालेखनार्थं प्रयुक्तायाः तिगलारी लिप्याः बहुप्रभावाः अभवत् । ई.पू.१६-१७ शताब्द्याः अरबीमलयालग्रन्थेषु प्रयुक्तता भाषा क आधुनिकमलयालभाषायाः अरबीभाषायाः च मिश्रणम्। ते आधुनिकमलयालभाषायाः वाक्यविन्यासस्य अनुसरणं कुर्वन्ति , यद्यपि अरबीलिप्याः परिवर्तितरूपेण लिखिताः सन्ति, या अरबीमलयाललिप्याः नाम्ना प्रसिद्धाः अस्ति । पी. शन्कुक्ण्णि मेनोन् परशुरामकथायाः परिवर्तनं कृत्वा अन्तिमस्य चेरमान् पेरुमाल् राज्यस्य मक्कानगरां प्रति गमनस्य वर्णनं कृत्वा मध्ययुगनग्रन्थस्य केरालोलपाठी इत्यस्य लेखकत्वं तुन्चत्तु रामानुजन् एळुथच्चनस्य श्रेयः ददाति ।

83935

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%AD%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%83%20%E0%A4%AA%E0%A5%82%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B9%E0%A4%83%20%E0%A4%9A%20%E0%A5%A4

अभिमानः पूर्वाग्रहः च ।

बहुकालपूर्वं बेनेट्-वंशजः इति एकः परिवारः आसीत् यः इङ्ग्लैण्ड्-देशस्य हर्टफोर्डशायर-नामकस्य स्थाने महतीं भूमिखण्डे निवसति स्म । मम्मा बेनेट् महोदया वास्तवमेव स्वपञ्चकन्यानां कृते पतिं अन्वेष्टुम् इच्छति स्म येन ते भविष्ये सुरक्षिताः सुखिनः च भविष्यन्ति। समीपस्थे एकस्मिन् विशाले गृहे बिङ्गले नामकः धनिकः पुरुषः निवसितुं आगच्छति । बेनेट् महोदया माता उत्साहितः भवति यतोहि सा आशास्ति यत् तस्याः एका पुत्री तस्य विवाहं कृत्वा उत्तमं जीवनं यापयितुं शक्नोति। बिङ्गले इत्यादयः धनिनः भार्याम् अन्वेष्टव्याः इति जनाः मन्यन्ते । 519 characters आडम्बरपूर्णे पार्टीयां कश्चन परिवारः केषाञ्चन नूतनानां जनानां साक्षात्कारं करोति । तत्र बिङ्गले महोदयः अस्ति, यः सुन्दरः अस्ति, सर्वान् स्वरुचिं करोति च। सः जेन्, ज्येष्ठा भगिनीं रोचते इव। ततः अस्ति डार्सी महोदयः, यः धनिकः अस्ति किन्तु अभिनयः अर्थपूर्णः अस्ति तथा च एलिजाबेथ इत्यनेन सह नृत्यं कर्तुम् इच्छति यतः सः तां सुन्दरीं न मन्यते। एलिजाबेथः अकष्टा इव अभिनयं करोति चेदपि सा वस्तुतः वास्तवतः दुःखिता अस्ति। परन्तु प्रथमं न इव भासते चेदपि डार्सीमहोदयः एलिजाबेथं रोचयितुं आरभते यतोहि सः तां स्मार्टं इमान्दारं च मन्यते। लाङ्गबर्न्-संपत्त्याः उत्तराधिकारी कोलिन्स् महोदयः, स्वस्य संरक्षिका लेडी कैथरीन डी बौर्ग् इत्यस्याः सल्लाहेन पञ्चसु बालिकानां मध्ये पत्नीं प्राप्तुं उद्दीपयन्, बेनेट्-परिवारस्य दर्शनं करोति, यस्याः अपि डार्सी-महोदयस्य मातुलः इति प्रकटं अस्ति। सः एलिजाबेथस्य अनुवर्ती भवितुं निश्चितः। बेनेट्-परिवारः आकर्षक-सेना-अधिकारिणः जार्ज-विकहम्-इत्यनेन सह मिलति, यः एलिजाबेथ्-महोदयेन पूर्वं डार्सी-महोदयेन तस्य प्रति अप्रिय-व्यवहारस्य विषये गोपनीयतया कथयति। डार्सीमहोदयस्य प्रति पूर्वाग्रहेण अन्धः एलिजाबेथः तं मन्यते। एलिजाबेथः एकस्मिन् आडम्बरपूर्णे पार्टीयां गत्वा श्रीमती डार्सी नामिका महिला सह नृत्यति । एलिजाबेथस्य मम्मा सर्वेभ्यः वदति यत् सा इच्छति यत् तस्याः भगिनी जेन् बिङ्ग्ले इति नामकं पुरुषं मिलतु। एलिजाबेथः कोलिन्स् महोदयः नामकं पुरुषं विवाहयितुं सहमतः अस्ति, यद्यपि तस्याः मम्मा क्रुद्धा अस्ति, तस्याः पिता च प्रसन्नः अस्ति । परन्तु तदा कोलिन्स् महोदयः एलिजाबेथस्य मित्रं शार्लोट् इत्यस्याः स्थाने तस्य विवाहं कर्तुं वदति । पार्टीयां एलिजाबेथः स्वमम्मायाः वार्तालापं श्रुत्वा निर्णयं करोति यत् सा इतः परं कोलिन्स् महोदयेन सह विवाहं कर्तुम् इच्छति इति। अन्यः डार्सी नामकः पुरुषः तत् श्रुत्वा बिङ्ग्ले इत्यनेन सह लण्डन् इति स्थानं गच्छति । एलिजाबेथस्य भगिनी जेन् दुःखिता अस्ति, अतः सा लण्डन्नगरे तेषां मातुलस्य मातुलस्य च समीपं गच्छति यत् सा सुस्थिरतां अनुभवति । एलिजाबेथः वास्तवतः डार्सीमहोदयं न रोचयितुं आरभते यतोहि सा मन्यते यत् सः बिङ्गले इत्यस्य गमनम् अकरोत् । "वसन्ते एके दिने, एलिजाबेथः केन्ट् नामके स्थले, शार्लोट् तथा कोलिन्स् सहितं स्वमित्रौ गृहं गन्तुमिच्छन्तः ते सर्वे रोसिङ्ग्स् पार्क् नामके स्थले लेडी कैथरीन् इति नाम्ना विख्यातायाः महिलयाः स्वामित्वे एकस्मिन् अलङ्कृते निवासे आमन्त्रिताः भवन्ति। तस्मिन् समये, डार्सीमहोदयः नामकः पुरुषः, तस्य मातुलपुत्रः कर्णेलः फिट्जविलियमः च, रोसिङ्ग्स्-उद्यानं गन्तुमिच्छन्ति। फिट्जविलियमः एलिजाबेथ्कुलपतिः इत्युच्यते, यः डार्सीमहोदयेन एलिजाबेथस्य भगिन्या जेन् इत्यनेन सह कस्यचित् सम्बन्धं न करिष्यति इति सार्थकया वाक्येन वदति। एलिजाबेथा आश्चर्यचकिता भवति, किञ्चित्समयात् डार्सीमहोदयस्य भावनाः तासामपि अज्ञाता भवन्ति, सा च तस्य विषये सत्यं जानाति। सा तस्मै कथयति यत् सा अपने विवाहं कदापि न करिष्यति, तस्या भगिनी आहता भवन्तीति। डार्सीमहोदयः यथार्थतया कथयति यत् सः कैसे जेन् अन्येषाम् व्यक्तीनाम् च पृथक् स्थापयितुं समर्थः आसीत्, विक्हम्-नामके कस्यचित् आरोपाणाम् अवहेलना च कृतवान् इति।" परस्मिन् दिने, श्रीमान् डार्सी नामकः पुरुषः एलिजाबेथया पत्रं ददाति। तस्य पत्रे विवेचनीयं यत् विक्हमनामकस्य पुरुषस्य द्वारा एव दीर्घकालं निवासं प्राप्तुं न काङ्क्षति, एवं सः तस्य स्थाने धनं प्राप्तवान्। हाथात् विक्हमः तस्य धनं ग्रहीत्वा तस्य युवती जॉर्जियाना सह समुद्रतीरं गमनाय रचितवान्, ज्यासु या एकोणविंशतिवर्षी अस्ति। डार्सीमहोदयः अपि लिखति यत् वह: बिङ्गले नामकस्य पुरुषस्य एलिजाबेथया जेनया च अवस्थितं सम्बन्धं स्थापितं, किन्तु अस्याः वास्तविकरूपेण अनुरूपं न भासते, तथा च यत्रा जेन इत्यस्य परिवारः यथासम्भावं व्यवहारं न करोति, एतस्मिन् सन्दर्भे एलिजाबेथा तस्य स्वपरिवारस्य कथं निर्वहितं इति अत्यन्तं दुःखं अनुभवति, तस्या च अनुसृत्य तत्त्वं अवगच्छति यत् सा डार्सीमहोदयस्य प्रति अन्यायं कृतवती। एलिजाबेथा स्वजनपरिवारस्य व्यवहारे, तथा डार्सीमहोदयस्य अनुकूलपक्षे तत्कालीन असहमत्या च लज्जिता अस्ति। ते दोनों पेम्बर्ले, डार्सी इत्यस्य धनं प्राप्तवन्ति। यदा डार्सीमहोदयः अचिन्तितरूपेण प्राप्तवान् तदा सः अत्यन्तं कृपालुरूपेण एलिजाबेथ्गार्डिनर्जनयोः सह भूत्वा भवति। एलिजाबेथा यथार्थतः आश्चर्यचकिता अस्ति किंकर्तव्यं डार्सी कथं प्रस्तुतं, तस्य प्रस्तावस्य अस्वीकृतिः अस्ति, तस्य वचने दुःखिता अस्ति। ततः सा केवलं किञ्चित् वार्तां प्राप्नोति, यदात्रा तस्या भगिनी लिडिया विक्हम् इत्यनेन सह पलायितवती। तां डार्सी इत्यस्मै तस्य विषये विचारयति, ततः तीव्रं गच्छति। यथार्थतः, कठिनकाले एकान्ते विक्हमः अन्ततः लिडिया इत्यनेन सह विवाहं करितुं सहमतः भवति। लिडिया तेषां परिवारं दृष्ट्वा आगत्य, एलिजाबेथ् इत्यस्मै कथयति यदि डार्सी वास्तविकतः तस्याः विवाहे अस्ति। यद्यपि डार्सीमहोदयेन सर्वेषां गोपनीयतायाः शपथः कृतः आसीत्, तथापि गार्डिनर्जना एलिजाबेथ्सूचयितुं अबाध्यतां अनुभवति, यत्र सः मेलनं सुरक्षितवानिति, उदाहरणार्थं, महता व्ययेन, स्वकृते कष्टेन च। बिङ्गले महोदयः एवं डार्सी महोदयः च पुनः नेदरफील्ड् नामक स्थानं प्राप्ताः। जेन् बिङ्गलेमहोदयाय विवाहं कर्तुं पृच्छति, तदा सः हाँ इति उत्तरं ददाति। एलिजाबेथः अपि डार्सीमहोदयेन सह विवाहं कर्तुं इच्छतीति जनाः बोधयन्ति। ततः, लेडी कैथरीन नामिका महिला एलिजाबेथस्य समीपं आगत्य तां उक्तवति यत् सा डार्सीमहोदयेन सह विवाहं कर्तुं न शक्नोति, यदि तस्या डार्सीमहोदयस्य मम्मा च पूर्वमेव तस्य कृते लेडी कैथरीनस्य पुत्रीं विवाहयितुं योजनां कृतवन्तौ। परन्तु एलिजाबेथ् लेडी कैथरीन इत्यस्मै न इति वदती, तां दूरं गन्तुं वदति। एतस्मिन् डार्सीमहोदयः स्वस्य मातुलस्य उपरि यथार्थतया उन्मत्तः भवति यत् सः एलिजाबेथ् इत्यनेन सह कथं वार्तालापं कृतवान् इति। तस्मात्, डार्सीमहोदयः एलिजाबेथं पुनः विवाहं कर्तुं इच्छति, अस्मिन् समये सा च हाँ इति उत्तरं ददाति।

84001

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%97%E0%A4%A3%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A4%BF%20%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%98%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%B6%3A

गणपति विघ्नेश:

गणपति विघ्नेश: (जन्म ११ आगस्त् १९८१) भारतस्य प्रथम-श्रेणी क्रिकेट्क्रीडक: अस्ति। स: भारतीय विश्वदलस्य, भारतीय क्रिकेट् लीग् टी-२० स्पर्धायां भाग: आसीत्। २००८ तमे वर्षे, बिर्केन्हेट्-पार्क् क्रिकेट् क्लब्बस्य कृते आंग्ल-क्लब् क्रिकेट्क्रीडां अर्ध-सीजनं कृत्वा चेषैर्-कौण्डी-क्रिकेट् लीग् क्रीडायां क्रीडितवान्। उद्घाटन गेन्दबाजीं, आक्रामकम् उद्घाटन बल्लेबाजीं च कृत्वा प्रसिद्ध: विघ्नेश:, चेन्नै सूपर् किङ्स् इत्यनेन ऐपिएल् २०११ संस्करणस्य कृते चयनित: अस्ति। सन्दर्भ: भारतीयक्रिकेट्-क्रीडापटवः जीवतव्यक्तयः १९८१ जननम्

84059

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%B8%E0%A5%80%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%20%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80

वामसीदास बाबाजी

वामसीदास बाबाजी (English: Vamsidas Babaji; १८५९ - २३ जुलै १९४४) एक बांग्लादेशी हिंदू भिसा, दार्शनिक और वैष्णव धर्माधारी के अर्थ। उन्हें वैष्णव धर्म के अर्थ वह के अर्थ प्रारम्भिक जीवन श्रील वोमसीदास बाबाजी १८५९ तमे वर्षे ब्रिटिशभारतस्य पूर्वबङ्गस्य ग्रेटर मायमेन्सिंहमण्डलस्य मजितपुरग्रामे (वर्तमानस्य किशोरगञ्जमण्डलस्य बाङ्गलादेशस्य पकुण्डियापुलिसस्थानके) प्रादुर्भावः अभवत् । पूर्वाश्रमे तस्य नाम भैरवचन्द्रः आसीत् । सः श्रीसनातनमन्त्रब्रह्म (बर्मण) जपं कृत्वा दरिद्रः मत्स्यजीविः आसीत् । नवद्वीपस्य लीलाः यद्यपि सः अपरिचितः भूत्वा नबद्विपं प्रविष्टवान् तथापि अन्यसाधवः इव वामसीदासबाबाजी अपि क्रमेण प्रसिद्धः अभवत् । बहूनि सत्ऋषयः मन्दं वदन्ति स्म सिद्धिलवस्य अनुकरणं वा कुर्वन्ति स्म। परन्तु बाबाजी महाराजः वास्तवमेव प्राप्तवान्। नबद्विपवासकाले सः तेषां वेषधारिणां वैष्णवानां सङ्गतिं परिहरति स्म । एकदा कश्चन व्यक्तिः नवद्वीपस्य एकस्य भागस्य विषये महाप्रभुस्य जन्मभूमिः इति प्रचारं कर्तुं आरब्धवान् । महाप्रभुः तस्मै अवदत् इति वदति। मृत्यु १९४४ तमे वर्षे जुलैमासस्य २३ दिनाङ्के श्रील रघुनन्दन टैगोरस्य तिरुवातिथ्यां रात्रौ ८वादने परमहंसवामसीदासबाबाजीमहाराजः इहिलिला सह गोलोकवृन्दावने श्रीकृष्णस्य नित्यालं प्रविष्टवान् । बाबाजीयाः नित्यसहचरः तुलसीदेवी अपि तत्क्षणमेव पङ्ककुण्डे पतिता । मजीतपुर के भक्तों ने यमविथी बाबाजी महाराज के अप्राकृतिक शव दफन किया। सन्दर्भः बाह्य कडि अन्यभाषालेखाः

84081

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%B2%20%E0%A4%B8%E0%A5%87%E0%A4%A8%3A

बल्लाल सेन:

बल्लाल सेन: अथवा बल्लाल् सेन: (११६०–११७९), क्षेत्रीयसाहित्ये बल्लालसेन इति अपि प्रसिद्धः, भारतीय उपमहाद्वीपस्य बङ्गालक्षेत्रस्य सेनावंशस्य द्वितीयः शासकः आसीत् सः विजयसेनस्य पुत्रः आसीत् । सः गोविन्दपालं पराजय्य पालसाम्राज्यस्य समाप्तिम् अकरोत् | बल्लल सेन: पाश्चात्यचालुक्यसाम्राज्यस्य राजकुमारी रामदेवी इत्यनेन सह विवाहम् अकरोत् । तेन ज्ञायते यत् सेनाशासकाः दक्षिणभारतेन सह निकटसामाजिकसम्पर्कं धारयन्ति स्म । सः प्रसिद्धतमः सेनाशासकः आसीत् । सः सम्पूर्णं राज्यं एकीकृतवान् । सः उत्तरबङ्गस्य विजयं सम्पन्नवान् स्यात् । मगधराज्येन अपि मिथिं जित्वा स्यात्। बङ्गालदेशस्य परम्परानुसारं बल्लालासेनासाम्राज्ये अनेकाः गठबन्धनानि आसन् : वङ्गा, वरेन्द्र, कामरूपा, रार् मिथिला, दिल्ली बागरी (पंजाब, राजस्थान, हिमाचल, हरियाणा) बल्लाल सेन: बङ्गालस्य राजपरिवारात् आगतः, यदा सः दिल्लीं गतवान् तदा सः हिन्दुस्तानस्य सम्राट् इति घोषितः । परन्तु न तु क्षेत्रस्य द्वौ जीवितौ शिलालेखौ, न च तस्मै आरोपितौ महान् साहित्यिकौ ग्रन्थौ , धनसागरः, भव्यसागरः, तस्य सैन्यसाधनानां उल्लेखं करोति। अपरपक्षे एते तस्य विद्वत्कार्यं समाजसुधारं च निर्दिशन्ति । बल्लालासेना बङ्गदेशे रूढिवादीनां हिन्दुप्रथानां पुनरुत्थानेन सह सम्बद्धा आसीत्, विशेषतः ब्राह्मणानां, कायस्थानां मध्ये जातिस्य प्रतिक्रियावादी परम्परां स्थापयति स्म, यत्र ब्राह्मणाः कुलीनश्रोत्रियसप्तसतीरूपेण वर्गीकृताः आसन् कायस्थाः शासकाः इति वर्गीकृताः, परन्तु ऐतिहासिकं प्रामाणिकता नास्ति । चालुक्यराजकुमारी रामदेवी इत्यनेन सह तस्य विवाहः सूचयति यत् सः स्वपितुः उत्तराधिकारं प्राप्तं राज्यं निरन्तरं कृतवान्, यस्मिन् वर्तमानस्य बाङ्गलादेशस्य भागाः, सम्पूर्णः पश्चिमबङ्गः, मिथिलाः अर्थात् उत्तरबिहारस्य भागाः अपि अन्तर्भवन्ति स्म । अवयसागरे गुप्तवृत्तान्तानुसारं बल्लाल सेन: स्वराज्ञ्या सह वृद्धावस्थायां गङ्गयमुनासङ्गमं प्राप्य स्वपुत्राय लक्ष्मणसेने राज्यं समर्पितवान् । ततः लक्ष्मणसेना तस्य साहित्यस्य समापनस्य कार्यभारं स्वीकृतवान् । मूला: ।

84181

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%BF

श्रीक्रीराति

काश्गर् ( قەشقەر ) वा काशि (喀什) चीनदेशस्य दक्षिणस्य षिञ्जियाङ्प्रान्तस्य तारिम-बेसिन् -प्रदेशे स्थितं नगरम् अस्ति । चीनदेशस्य पश्चिमतमनगरेषु अन्यतमम् अस्ति, यत् किर्गिस्तान् - ताजिकिस्तान्- देशयोः देशस्य सीमायाः समीपे स्थितम् अस्ति । २००० वर्षाणाम् अधिकं कालपर्यन्तं काश्गरः चीनस्य, मध्यपूर्वस्य, यूरोपस्य च मध्ये रेशममार्गे सामरिकदृष्ट्या महत्त्वपूर्णः नखलिस्तानः आसीत् । विश्वस्य प्राचीनतमेषु निरन्तरं निवसतां नगरेषु अन्यतमम् अस्ति, अस्य जनसंख्या ७११,३०० जनाः सन्ति ( [ अद्यतनम् ] Articles containing potentially dated statements from 2019 All articles containing potentially dated statements ). काश्गरस्य नगरक्षेत्रं , यद्यपि अस्य प्रशासनिकक्षेत्रं तः अधिकम् अस्ति। व्यापकरूपेण विविधसंस्कृतीनां साम्राज्यानां च अभिसरणबिन्दौ काश्गरः चीनीय-तुर्की-मङ्गोल-तिब्बती-साम्राज्यानां शासनस्य अधीनः अस्ति । अस्मिन् नगरे मृगभूमिषु विभिन्नानां जनानां समूहानां मध्ये अनेकाः युद्धाः अपि अभवन् । अधुना जिला-स्तरीयनगरत्वेन प्रशासितं काश्गरं काश्गरप्रान्तस्य प्रशासनिककेन्द्रम् अस्ति, यस्य क्षेत्रफलं अस्ति तथा प्रायः ४० लक्षं जनसंख्या। २०१० तमे वर्षे एतत् नगरं विशेष-आर्थिक-क्षेत्रम् इति घोषितम्, पश्चिम-चीन-देशस्य एकमात्रं नगरं यस्य एतत् पदं प्राप्तम् । काश्गरः काराकोरमराजमार्गस्य एकः अन्तस्थानम् अपि अस्ति, यस्य पुनर्निर्माणं बहुअर्बरूप्यकाणां चीन–पाकिस्तान् आर्थिकगलियारस्य प्रमुखः भागः इति मन्यते।

84195

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%A4%3A

पद्मगुप्त:

पद्मगुप्तः ' नवसाहसांकचरित ' इति संस्कृतमहाकाव्यं रचयन्त्याः| राजा मुन्जा (९७४-९९८) इत्यस्य आधारेण कविः आसीत् । सः धारानगरस्य सिन्धुराजस्य अग्रजः इति मन्यते | तस्य पितुः नाम मृगगुप्तः आसीत् । सः 'पार्मल कालिदास:' इति अपि प्रसिद्धः अस्ति । धनिक: मम्मट: च तान् उद्धृतवन्तौ । विद्वानानां मते 'नवसाहसंकचरित' इति प्रथमम् ऐतिहासिकं काव्यम् । अस्य १८ महाद्वीपाः सन्ति । अस्मिन् काल्पनिकराजकुमारी ससिप्रभायाः प्रेमकथा कथ्यते, यदा तु मालवाराजस्य सिन्धुराजस्य चरित्रं यमकद्वारा कथ्यते । प्रायः संस्कृत- ऐतिहासिक-काव्येषु दृश्यन्ते - ते न्यून-प्रामाणिक-इतिहासाः सन्ति। यस्मिन् नायकस्य चरित्रवर्णनं अतिशयोक्तिः। कविस्य उपनाम 'पार्मल' अस्ति। महाकवि कालिदासस्य काव्यस्य प्रभावः नवसहसांकचरितस्य प्रतिबिम्बं करोति। कालिदासस्य उदाहरणम् अनुसृत्य अयं ग्रन्थः अपि वैदर्भशैल्या रचितः अस्ति । इसका हिन्दी अनुवाद 'चौखम्बा-विद्या भवन' द्वारा प्रकाशित। स्रोतांसि नवसहसंकचरित

84251

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A7%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%83

धनिकः

धनिकः नाट्य शास्त्रस्य'दशरूपः' इति कथाकारः । दासरूपकस्य प्रथमभागस्य अन्ते धनिकस्य दशरूपकस्य निर्माता विष्णुसूतस्य धनञ्जयुनस्य भ्राता 'इति विष्णुसुनोर्दनिकास्य कृतौ दासरूपवलोके' इति उपदेशद्वारा प्रकाशितं भवति । उभौ भ्रातरौ मुञ्जराजराज्ये सभापण्डितौ आस्ताम् । तस्य उत्तराधिकारी मुञ्जस्य (वाक्पतिराजद्वितीयः - सकम्बरीराजाः) शासनानुसारं तेषां कालः दशमशताब्द्याः अन्ते अथवा एकादशशताब्द्याः आरम्भः इति ज्ञायते । ‘मुञ्जमहिषगोष्ठी’ इति ग्रन्थेन उक्तं यत् दशरूपः पण्डितानां मनः सुखेन प्रेम्णा च बध्नाति। तस्य विषये धनिकस्य 'अवलोक' इति टीका मुञ्जस्य उत्तराधिकारिणः शासनकाले अपि प्राप्ता । दशरूपः मुख्यतया भरतनाट्यशास्त्रस्य व्याख्या, एकप्रकारेण तस्य लघुसंस्करणम् च । अयं ग्रन्थः चतुर्धा विभक्तः अस्ति । प्रथमत्रिषु भागेषु नाट्य-नायक-प्रकाराणां वर्णनं भवति, चतुर्थभागे तु नाटकस्य सारस्य वर्णनं भवति । दशरूपे नाट्यनाट्यस्य चर्चा न भवति। धनिकः तस्य विषये न चिन्तितवान्। अस्मिन् गद्यरूपेण धनिकस्य भाष्यम् अस्ति । मूलग्रन्थेन सह सङ्गतम् अपि । अनेककाव्येभ्यः, नाटकेभ्यः संकलितैः उदाहरणैः मूलग्रन्थं सम्पूर्णं, बोधगम्यं, सरलं च करोति । रसनिषपत्ति विषये सः भट्टनायकस्य (संस्कृत-अलंकारशास्त्रज्ञस्य) मतम् अनुसृत्य, किन्तु तस्मिन् लोल्लाटा-सन्कुकु-मतं मिश्रयति । धनिका एतस्य विस्तरेण दसरूपस्य चतुर्थे भागे चर्चां करोति । नाटके धनिकः शान्तिरसं न स्वीकुर्वति। सः अष्टौ रसमात्रं मन्यते स्म । धनिकः कविः । संस्कृत- प्राकृत काव्यं च रचितवान् । 'अवलोक' इत्यस्मिन् तस्य लिखितानि बहूनि सुन्दराणि काव्यानि तत्र तत्र उद्धृतानि सन्ति । 'अवलोक' मार्गेण ज्ञायते यत् सः धनिकुन्याः साहित्यविषये अन्यत् पुस्तकं लिखितवान्, यस्य शीर्षकं 'काव्यनिर्ण्यर्' इति । दसरूपस्य चतुर्थभागस्य ३७ तमे कारिकाभाष्ये धनिकः 'यथावोचं काव्यनिर्ण्य' इति वदति । स्रोतांसि धनिका दासरूप टीका in English

84288

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B6%E0%A4%82%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B5

शंकरदेव

श्रीमंत शंकरदेव (असमिया :শ্ৰীমন্ত শংকৰদেৱ) असमिया भाषास्य एकः अतिप्रसिद्धः कविः, नाटककारः, गायकः, नर्तकः, सामाजिक संयोजक, तथा हिन्दू समाज सुधारक आसीत्। सः नववैष्णवस्य (एकशरणधर्मस्य) प्रचारं कृत्वा असमिया समाजः सङ्गृह्य च सुदृढं कृतवान् । साहित्य सृष्टिः शङ्करदेवविरचितं प्रथमं काव्यं यथा- करतल कमल कमल दल नयन। भबदब दहन गहन बन शयन॥ नपर नपर पर सतरत गमय। सभय मभय भय ममहर सततय॥ खरतर बरशर हत दश बदन। खगचर नगधर फनधर शयन॥ जगदघ मपहर भवभय तरण। परपद लय कर कमलज नयन॥ काव्य हरिश्चन्द्र उपाख्यान अजामिल उपाख्यान रुक्मिणी हरण काव्य बलिछलन अमृत मन्थन गजेन्द्र उपाख्यान कुरुक्षेत्र गोपी-उद्धव संवाद कृष्ण प्रयाण - पाण्डव निर्वारण भक्तितत्त्व प्रकाशक ग्रन्थ भक्ति प्रदीप भक्ति रत्नाकर (संस्कृत) निमि-नव-सिद्ध संवाद अनादि पातन अनुवादमूलक ग्रन्थ भागवत प्रथम, द्वितीय दशम स्कन्धर आदिछोवा द्बादश स्कन्ध रामायणर उत्तरकाण्ड नाटक पत्नी प्रसाद कालिय दमन केलि गोपाल रुक्मिणी हरण पारिजात हरण राम विजय गीतः बरगीत भटिमा (देवभटिमा, नाटभटिमा, राजभटिमा) टोटय चपय नाम-प्रसंग ग्रन्थ कीर्तन घोषा गुणमाला हरिश्चन्द्र उपाख्यान भक्ति प्रदीप अनादि पतन अजामिल उपाख्यान अमृत मन्थन बलि छलन आदि दशम कुरुक्षेत्र निमि-नव-सिद्ध संवाद उत्तरकाण्ड रामायण (अनुवाद) पत्नीप्रसाद, कालिय दमन यात्रा, केलि गोपाल, रुक्मिणी हरण, पारिजात हरण, राम विजय आदि नाटक भक्तिरत्नाकर (संस्कृत) संदर्भ बाह्यसम्पर्कतन्तुः

84385

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%8B%E0%A4%AA%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B5%E0%A4%83

बोपदेवः

बोपदेवः कविः, विद्वान्, वैद्यः, व्याकरणशास्त्रज्ञः च आसीत् । तस्य व्याकरणग्रन्थः ' मुग्धबोधः ', कविकल्पद्रुमः तस्य अनेकग्रन्थेषु प्रसिद्धः अस्ति । सः 'हेमाद्री' इत्यस्य समकालीनः आसीत्, देवगिरीनगरस्य यादवराजस्य दरबारस्य मान्यताप्राप्तः विद्वान् आसीत् । तस्य कालः त्रयोदशशतकस्य प्रथमार्धः इति मन्यते । बोपदेवस्य अभिनयः देवगिरीनगरस्य यादवराजानाम् यादवानां प्रसिद्धेन विद्वान् मन्त्री हेमाद्री पन्तेन अकरोत् । सः विदर्भनिवासी इति कथ्यते । तेन बहुविधाः ग्रन्थाः प्रचुररूपेण रचिताः । व्याकरणं, चिकित्साशास्त्रं, ज्योतिषशास्त्रं, साहित्यं, अध्यात्मं च विषये समुचितग्रन्थान् पठित्वा स्वस्य बहुमुख्यतां दर्शितवान् । श्रीमद्भागवतस्य हरिलिलः, मुक्तफालामुः, परमहंसप्रिया, मुकुटमुः इति चत्वारि भाष्याणि लिखितवान् । सः मराठीभाषायां भाष्याणि लिखितवान्| बाह्यलिङ्काः मुग्धबोध संस्कृत व्याकरणम्

84402

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%9C%E0%A5%80%E0%A4%83%20%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%80

कानजीः स्वामी

' कानजीस्वामी' (१८९०-१९८०) जैनधर्मस्य प्रसिद्धशिक्षकः आसीत्। १९३२ तमे वर्षे कुन्दकुन्दस्य समयसारेण अतीवप्रभावितः अभवत्। कुन्दकुन्दादिभिः वर्णितस्य जैनदर्शनस्य व्यापकविस्तारार्थं सः ४५ वर्षाणि यावत् एतासां शिक्षानां विषये व्याख्यानं दत्तवान्। तस्य धार्मिकशिक्षायाः दर्शनेन च प्रभाविताः जनाः तं "काठियावाडप्रदेशस्य कोह्-इ-नूर् हीरकम्" इत्यस्य उपाधिं दत्तवन्तः। जीवनवृत्तान्तः प्रारम्भिकजीवनम् कानजीस्वामी गुजरातराज्यस्य काठियावाड़प्रदेशस्य लघुग्रामे उमरालायां १८९ ० तमे वर्षे स्थानकवासीपरिवारे जन्म प्राप्नोत्। यद्यपि सः विद्यालये समर्थः छात्रः तथापि नितराम् आत्मज्ञानं प्रति तस्य प्रवृत्तिः। त्रयोदशवर्षे तस्य माता मृता अपि च सप्तदशवर्षीयः पितरमपि त्यक्तवान्। तदनन्तरं सः पितुः आपणं पालयितुम् आरब्धवान्। सः धर्म-आध्यात्मिक-विषये विविधानि पुस्तकानि पठन् आपणे नित्यं निश्चलकालस्य उपयोगम् अकरोत्। विवाहप्रस्तावान् विहाय सः भ्रातुः ब्रह्मचारिणः आज्ञां प्राप्तवान्, संन्यासी जीवनमिति अवदत्। स्थानकवासीत्वेन जीवनम् हिरचन्दस्य गुरुवरस्य अधीनं १९१३ तमे वर्षे कानजीस्वामी स्थानकवासी मठवासी अभवत्। सः सत्वरमेव विद्वद्त्वेन प्रसिद्धः, सः "कठियावाडप्रदेशस्य कोही-नूर-हिरकम्"(कठियावाडप्रदेशस्य रत्नम्) इति नाम्ना प्रसिद्धः आसीत्। तथापि तत्र सः स्वं सन्तुष्टं नेति प्राप्तवान्। १९२१ तमे वर्षे तेन आचार्यकुन्दकुन्दस्य समयसारं पठितं, यत् तस्योपरि बहुप्रभावं कृतवान्। पण्डितटोडरमलस्य श्रीमद्राजचन्द्रस्य च ग्रन्थानाम् अध्ययनम् अपि अकरोत्। आचार्यामृतचन्द्रस्य बनारसीदासस्य च प्रभावः आसीत्। प्रवचनेषु सः एतेभ्यः अध्ययनेभ्यः उद्धृतान् विचारान् प्रकटितवान्, नाममात्रेण स्थानवासी मठवासी किन्तु दिगम्बरग्रन्थानां उल्लेखं कृत्वा एकप्रकारस्य नवीनजीवनं प्रारब्धवान्। दिगम्बरविद्वज्जीवनम् अन्तिमे सः स्थानकवासीमठजीवनं त्यक्त्वा १९३४ तमे वर्षे गुजरातस्य सोनगढ़प्रदेशे ब्रह्मचारी दिगम्बरश्रावकोऽहम् इति घोषितवान्। सः पञ्चचत्वारिंशत्वर्षेषु दिगम्बरसंप्रदायस्य मूलग्रन्थान् पठित्वा तस्य च प्रचारमपि अकरोत्। स्वप्रवचनेषु विशुद्धतत्त्वज्ञानस्य आत्मज्ञानस्य च प्रचाराय स्वजीवनं दत्तवान्। देशविदेशतः अनेका जीवाः तस्मात् प्रभाविताः। तत्प्रभावत् विविधाः जीवाः स्वजीवनं कल्याणकारीमार्गे दत्तवन्तः। तत्प्रभावत् जैनग्रन्थानां लोकख्यातिः अभूत्। अन्ततः कानजीस्वामी १९८० तमे वर्षे नवम्बरमासस्य २८ दिनाङ्के मुम्बईनगरे मृतः। परम्परा भारतवर्षे तस्य प्रभावात् विविधनगरेषु जैनमन्दिराणि निर्मितानि, तथा च जैनमहाविद्यालयाः विद्यालयाः विविधशिक्षणसंस्थानान चापि निर्मितानि। तत्पूर्वे जैनदर्शने मूलतत्त्वज्ञानं विलुप्तं प्रायः परन्तु पुनः जैनविद्वद्भिः मूलतत्त्वज्ञानस्य परम्परा प्रचलिता। सः नियमितरूपेण विविधग्रन्थोपरि प्रवचनं कृतवान्, तस्य प्रवचनानि अधुनापि श्रव्ययन्त्रमाध्यमेन उपलब्धानि, अपि च तेषां प्रवचनसङ्ग्रहः पुस्तकाकारेषु भवति। तस्य त्रीणि प्रसिद्धदार्शनिकवाक्यानि - "अहं परमात्मा अस्मि इत्थं निश्चितं कुरु। अहं परमात्मा अस्मि इत्थं निर्णयं कुरु। अहं परमात्मा अस्मि इत्थम् अनुभव।"

84408

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%81%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A4%B8%E0%A5%80

सुन्दरसी

सुन्दरसी मध्यप्रदेशस्य शाजापुरमण्डलस्य महाकालेश्वरज्योतिर्लिंगमन्दिरस्य कृते प्रसिद्धं नगरम् अस्ति यत् उज्जैननगरस्य मन्दिरस्य प्रतिबिम्बं भवति इदं नगरं कालिसिन्धनद्याः तटे स्थितम् अस्ति । जनसांख्यिकीय २०११ भारतस्य जनगणनानुसारं[४] सुन्दरसी-नगरस्य जनसंख्या ११,११२ आसीत् । अत्र पुरुषाः ५२%, महिलाः ४८% च सन्ति । सुन्दरसी इत्यस्य साक्षरता ५८.४% भवति, यत् राष्ट्रियसरासरी ५९.५% इत्यस्मात् न्यूनम् अस्ति : पुरुषसाक्षरता ७५%, महिलासाक्षरता २४.३% च अस्ति । सुन्दरसीनगरे १५% जनाः ६ वर्षाणाम् अधः सन्ति । इतिहास परमार राजवंश (परमार युग) १. मध्यप्रदेशस्य मालवाक्षेत्रे स्थितस्य सुन्दरसीनगरस्य दीर्घः इतिहासः अस्ति यदा राजा सुदर्शनः १०३२ ईपू तमे वर्षे अस्य नगरस्य स्थापनां कृतवान् तदा आरब्धम् अस्य उल्लासकाले महानगरत्वेन प्रफुल्लितम् उल्लेखनीयं यत्, उज्जैनराजस्य विक्रमादित्यस्य भगिनी सुन्दरबाई इत्यस्याः विवाहः सुन्दरसीनगरे अभवत्, येन राजा विक्रमादित्यः तस्याः सम्मानार्थं महाकालेश्वरज्योतिर्लिंगमन्दिरस्य अन्ये च अनेके मन्दिरस्य निर्माणं कर्तुं प्रेरितवान् ऐतिहासिकपरिचयः तदा अभवत् यदा अकबरस्य नवरत्नानाम् एकः अबुल फजलः स्वस्य पुस्तके "ऐन्-ए-अकबरी" इत्यस्मिन् सुन्दरसीविषये लिखितवान् । एषा स्वीकृतिः मुगलसाम्राज्यकाले अस्य नगरस्य महत्त्वं प्रकाशयति । ब्रिटिश राज (ब्रिटिश युग) ९. सुन्दरसीः अधिकआधुनिकपरिवेशे स्वातन्त्र्य-आन्दोलने योगदानं दत्तवान् । तात्या टोपे, प्रसिद्धः स्वातन्त्र्ययोद्धा, मालवानगरे ब्रिटिशराजस्य, ईस्ट् इण्डिया कम्पनीयाः च विरुद्धं विद्रोहस्य आयोजनार्थं सुन्दरसीनगरम् आगतः । भूगोल सुन्दरसी मालवा पठारस्य २३.२६° उत्तर ७६.४४° पूर्वे स्थितम् अस्ति । अस्य समासे ऊर्ध्वता ४५० मीटर् अस्ति । देवी अहिल्ल्याबाई होल्कर-विमानस्थानकात् ८८ कि.मी दूरे अयं नगरः अतीव उत्तममार्गेण गन्तव्यः । नगरं कालिसिन्धनद्याः तटे स्थितम् अस्ति । SH-17 मार्गेण Shajapur & Shujalpur इत्येतयोः मध्ये स्थितं २४ कि.मी. शाजापुरतः, शुजलपुरतः ३० किलोमीटर्, इन्दौरतः ८२ किलोमीटर् दूरे। राजधानी नवदिल्लीतः ६०० कि.मी दूरे अयं नगरः अस्ति । एतत् नगरं कालिसिन्धनद्याः तटे स्थितम् अस्ति । सुन्दरसी-नगरस्य उत्तर-पश्चिमभागयोः परिभाषा-विशेषता कृष्णा मृत्तिका अस्ति, यदा तु दक्षिणक्षेत्रे (बाल्दी) पूर्वभागे (लालबजार) च विशालभागे वंध्य-शुष्क-स्थितयः दृश्यन्ते गढ़मुण्डला दक्षिणपश्चिमे महाकालेश्वरज्योतिर्लिंगतीर्थस्य समीपे स्थिता धारा अस्ति । पर्यटनस्थलानि महाकालेश्वरज्योतिर्लिंगः- दक्षिणदिशि स्थितं सुन्दरं बृहत्तमं मन्दिरं भगवतः शिवस्य समर्पितं वर्तते। हरसिद्धिमातामन्दिरम् : इदं मन्दिरं हरसिद्धिमातायै समर्पितं महाकालश्रमस्य महाकालेश्वरज्योतिर्लिंगमन्दिरस्य च समीपे स्थितम् अस्ति । गोरा भैरवमन्दिरम् : सुन्दरसीतः पश्चिमदिशि भैरुपुराग्रामे स्थितं भगवान् गोराभैरवस्य समर्पितेषु मुख्यमन्दिरेषु अन्यतमम् । गोपालमन्दिरः- इदं मन्दिरं श्रीकृष्णाय समर्पितं सुन्दरसी-बाजारक्षेत्रे स्थितम् अस्ति । क्षीप्रेश्वरमहादेवमन्दिरम् : इदं मन्दिरं भगवान् शिवस्य समर्पितं कालिसिन्धनद्याः तटे स्थितम् अस्ति । जागेश्वरमहादेवमन्दिरम् : इदं मन्दिरं भगवतः शिवपरायणम् अस्ति, सुन्दरसीनगरस्य मध्यपूर्वोत्तरखण्डे स्थितम् अस्ति । सन्दर्भाः भारतस्य नगराणि

84420

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%83

रत्नकरण्डश्रावकाचारः

रत्नकरण्डश्रावकाचारः इति ग्रन्थस्य द्वितीयशताब्द्यां आचार्यसमन्तभद्रेण कृता। आचार्य समन्तभद्रः जैनदर्शनस्य प्रामाणिकाचार्येषु अन्यतमः अस्ति। तेन लिखितः ग्रन्थोऽयं जैनश्रावकाणाम् आचरणविषये प्रथमग्रन्थो विद्यते, यः परवर्तीनां लेखकानां कृते प्रेरणादायकः प्रमाणं च अस्ति। प्रतिपादितविषय: अयं ग्रन्थः जैनदर्शनस्य अलौकिकः महत्त्वपूर्णः च। जैनदर्शने सर्वाणि शास्त्राणि चतुर्षु अनुयोगेषु सन्ति, तेषु चाननुयोगग्रन्थः अपि अन्तर्भवति। चाननुयोगग्रन्थेषु आचरणं वर्णितं, आचरणं द्विविधं भवति - निर्ग्रन्थाचरणं श्रावकाचरणं च। ग्रन्थेऽस्मिन् श्रावकाणाम् आचरणस्य वर्णनं कृतम्। जैनदर्शने उपलब्धानां सर्वेषां श्रावकाचरणग्रन्थानां मध्ये अयं रत्नाकरण्डश्रवकाचारः प्रथमः ग्रन्थः अस्ति यस्मिन् श्रावकाणाम् आचरणस्य वर्णनं भवति। अस्मिन् ग्रन्थे सम्यक्चरित्रस्य वर्णनं सम्यग्दर्शनज्ञानयोः अनन्तरेण भवति; यतः सम्यग्दर्शनं सम्यग्ज्ञानं च विना सम्यक्चारित्रं न सम्भवति। श्रावकस्य द्वादशव्रतानां विषये अपि अस्मिन् ग्रन्थे चर्चा अस्ति । श्रावकस्य एकादशपदानां चर्चा, अपि च सल्लेखनायाः प्रामाणिकं वैज्ञानिकं च वर्णनं विद्यते। अस्मिन् ग्रन्थे १५० श्लोकाः सन्ति। अधिकाराः अस्य ग्रन्थस्य वर्गीकरणं स्वयं कृतिकारेण न कृतं; परन्तु परवर्तिभिः टिकाकारैः कृतम्। लेखकस्यैव वर्गीकरणाभावात् भिन्नभिन्नटिकाकारैः ग्रन्थस्य भिन्नानि वर्गीकरणानि दत्तानि; तेषु द्वे प्रसिद्धे वर्गीकरणे स्तः। आचार्यप्रभाचन्द्रस्य वर्गीकरणानुसारम् अस्य पञ्चाधिकाराः सन्ति :- 1) दर्शनाधिकारः - 41 श्लोकाः 2) ज्ञानाधिकारः - 5 श्लोकाः 3) चारित्राधिकारः - 44 श्लोकाः 4) शिक्षाव्रताधिकारः - 31 श्लोकाः 5) सल्लेखानाप्रतिमाधिकारः - 29 श्लोकाः पण्डितसदासुखदासवर्यस्य वर्गीकरणानुसारम् अष्टाधिकाराः सन्ति : - 1) सम्यग्दर्शनाधिकारः – 41 श्लोकाः 2) ज्ञानाधिकारः – 5 श्लोकाः 3) अणुव्रताधिकारः – 20 श्लोकाः 4) गुणव्रताधिकारः – 24 श्लोकाः 5) शिक्षाव्रताधिकारः – 31 श्लोकाः 6) भावनाधिकारः – न श्लोकाः 7) सल्लेखानाधिकारः – 14 श्लोकाः 8) श्रावकपदाधिकारः – 15 श्लोकाः टिकाः 1) प्रभाचन्द्राचार्येन लिखिता संस्कृतटिका। प्रभाचन्द्राचार्यस्तु जैनदर्शनस्य प्रसिद्धो व्याख्याकारः, अनेकेषु ग्रन्थेषु टीकान् लिखितवान्। रत्नकरण्डश्रवाकाचारटीका तेन लिखिता संस्कृते उपलभ्यते। २) श्रीचन्दकविः अपभ्रंशभाषायाम् एकविशंतिसन्धिषु अस्य ग्रन्थस्य काव्यत्वेन विस्तृतविमर्शमकरोत्। 3) पण्डितसदासुखदासवर्येण लिखता वचनिका। पण्डितसदासुखदासवर्यः रत्नकरण्डश्रवाकाचारोऽपरि प्राचीनहिन्दीभाषायां ( ढूँढारीबोल्यां) वाचनिकां लिखितवान्। एषा टिका विद्वानानां मध्ये सर्वाधिका लोकप्रिया अभवत् । केचन् विद्वांसः अपि वदन्ति यत् जैनदर्शने अन्ये श्रावकाचाराः आसन्; परन्तु रत्नकरण्डश्रवाकाचारस्य कीर्तिः केवलं तस्य टिकाकारणाद् आगता। सः केवलं ग्रन्थस्य व्याख्यां न कृतवान्; अपितु तत्सम्बद्धेषु विविधविषयेषु मार्मिकरूपेण विस्तारमपि कृतवान्, यथा भावनाधिकारे केवलं स्वविचाराः एव स्थापिताः, श्लोकाः नास्ति। ४) अर्वाचिनटिका - ग्रन्थेऽस्मिन् आधुनिकहिन्दीभाषायाम् अपि अनेकाः टिकाः उपलभ्यन्ते, परन्तु पण्डितसदासुखदासस्य वचनिका अतीवलोकप्रियत्वात् सर्वाः तस्मिन्नेव समाविष्टाः सन्ति। ५) अनुवादः - अस्य ग्रन्थस्य अनेकभाषासु अनुवादाः कृताः; परन्तु तस्य प्रथमः आङ्ग्लानुवादः बैरिस्टरचम्पतरायवर्येण कृतः। प्रसिद्धश्लोकाः मङ्गलाचरणम् नमः श्रीवर्धमानाय निर्धूतकलिलात्मने । सालोकानां त्रिलोकानां यद्विद्या दर्पणायते ॥१॥ धर्मस्य लक्षणम् सद्दृष्टिज्ञानवृत्तानिधर्मं धर्मेश्वरा विदुः । यदीयप्रत्यनीकानि भवन्ति भवपद्धतिः ॥३॥ सम्यग्दर्शनस्य लक्षणम् श्रद्धानं परमार्थानामाप्तागमतपोभृताम् । त्रिमूढ़ापोढमष्टाङ्गं सम्यग्दर्शनमस्मयम् ॥४॥ आप्तस्य लक्षणम् आप्तेनोच्छिन्नदोषेण सर्वज्ञेनागमेशिना । भवितव्यं नियोगेन नान्यथा ह्याप्तता भवेत् ॥५॥ गुरोः लक्षणम् विषयाशावशातीतो निरारम्भोऽपरिग्रहः । ज्ञानध्यानतपोरक्तः तपस्वी स प्रशस्यते ॥१०॥ चारित्रस्य लक्षणम् हिंसानृतचौर्येभ्यो मैथुनसेवापरिग्रहाभ्याम् । पापप्रणालिकाभ्यो विरतिः संज्ञस्य चारित्रम् ॥४८॥ सल्लेखनायाः लक्षणम् उपसर्गे दुर्भिक्षे जरसि रुजायां च निःप्रतिकारे । धर्माय तनुविमोचनमाहुः सल्लेखनामार्याः ॥१२२॥

84430

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A8%E0%A5%8B%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%87%20%E0%A4%B8%E0%A4%B9%E0%A4%9C%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%82%E0%A4%B2%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B5%E0%A5%83%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%9A%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D

मनोविज्ञाने सहजक्रियामूलप्रवृत्त्यादिविवेचनम्

मनोविज्ञाने सहजक्रियामूलप्रवृत्त्यादिविवेचनम् अतीव महत्त्वपूर्णं कार्यं भवति। यतः तेन मनुष्यस्य आचरणे सहजक्रियायाः प्रभावः ज्ञातुं शक्यते। ननु केयं सहजक्रिया नाम ? अस्माभिर्नाडीतन्त्रस्य वंशानुक्रमवातावरणप्रभावस्य विवेचनं पूर्वमेव विस्तरतः सम्पादितम्। वयमधुना सहजक्रियास्वतन्त्रक्रियामूलप्रवृत्तिसामान्यप्रवृत्तीरनुव्याख्यास्यामः । नाडीतन्त्रविवेचनावसरेऽस्माभिः सहजक्रिया: प्रतिसङ्क्रमितक्रियाख्याः सङ्क्षेपत उल्लेखनं कृतम्। वयं साम्प्रतं तामेव विशदीकरिष्यामः । अपि च, वंशानुक्रमप्रभाववर्णनावसरेऽ- स्माभिरुक्तं के के गुणा: प्रसूतौ वंशानुक्रमप्रभावात् सङ्क्रामन्तीति प्रश्नस्य समाधानमुखेन हि शरीराकृतिविशेषचेष्टावहसांवेदनिकसंस्थानानि वंशपारम्पर्यायत्तानि भवन्तीति। या याश्चेष्टाः प्रवृत्तयो वा वंशपारम्पर्यायत्ता भवन्ति, यासां प्रभावो जन्मत एव सिद्ध:, यासामुद्भवे च वातावरणप्रभावो नहि स्पष्टतः सँल्लक्ष्यते, तासामप्यत्र विवेचनं करिष्यते। तासु चेष्टासु हि मूलप्रवृत्तिसामान्यप्रवृत्तीनामन्तर्भावः क्रियते। अतो वयमस्मिन्नध्यायेऽ- नधीतक्रियाणां जन्मजातस्वरूपाणाञ्चतुर्विधानां सहजक्रिया-स्वतन्त्रक्रिया - मूलप्रवृत्ति सामान्यप्रवृत्तीनां' व्याख्यानं करिष्यामः । अर्वाचीने युगे मूलप्रवृत्तीनां स्वरूपावधारणे मनोवैज्ञानिकानां महान् बुद्धिभेदो दृश्यते। तन्मूलन्तु तृतीयेऽध्याये स्फोटितमेवाऽस्माभिर्यतो हि व्यवहारवादिनो वातावरणा- यत्तमेव सर्वं क्रियागुणजातं सामाजिकानुभवशिक्षाप्रभवमिति मन्यन्ते । अत एव मूल-प्रवृत्तिस्वरूपमपि तैर्भृशमालोचितं विवादास्पदीभूतम् । केचन महान्तो मनोवैज्ञानिकाः, विशेषतोऽमेरिकादेशीयाः, मूलप्रवृत्तयोऽन्तर्निहितप्रेरणा: किं वा प्राणिविज्ञानीया आवश्यकता इति वदन्ति । ते तु मन्येऽल्पीयांस एव । प्रायो बहवो मनोवैज्ञानिका आक्सफोर्डविश्वविद्यालयीयप्राध्यापक प्रवरमैकडुगलमतमेवानुसरन्ति मूलप्रवृत्तीनां निरूपणविषये। अस्मानपि तन्मतमेव समीचीनतरं प्रतिभाति । अतो वयमपि तन्मतमव- लम्ब्यैव मूलप्रवृत्तीर्व्याख्यास्यामः। यथास्थानं विविधमतानां निर्देशमपि करिष्याम एव । सहजक्रियास्वरूपम् व्यवहाररूपप्रतिक्रियायाः सुसरलतमरूपं हि खलु सहजक्रिया प्रतिसङ्क्रमित- क्रियऽपरनामधेया। इयं प्रतिक्रिया सरलतमोत्तेजकजन्या । यत्किञ्चिदपि मनुष्ये प्रतिक्रियारूपं व्यवहारं जनयति, तदुत्तेजकम् । उत्तेजकं प्रायो बाह्यः पदार्थ एव । किन्तु जटिलमानसिकास्ववस्थासु प्रत्यया आन्तरविकारा वाऽप्युत्तेजकमिवाचरन्ति । सरलतममुत्तेजक- मित्थम्भूतं भवति, यथा मशकदंशनं जानौ, किं वा प्रकाशातिरेक इति । सहजक्रिया अपि परस्परं भिद्यन्ते चैतन्यसंसर्गापेक्षया। सरलतमा: सहजक्रियाः, यथा नेत्रतारिकायाः सङ्कोचनं विशदीभवनं वा, स्नायुसहजक्रियाः, यादृशासु स्तोकं चैतन्यं चैतन्याभाव इव वा सँल्लक्ष्यते। तासां सहजक्रियाणां जटिलतरास्तु चैतन्यान्विता एव कदाचनानुभूयन्ते, तद्यथा—कासः, जृम्भणम्, निष्ठीवनम्, क्षवथुः, शिशुक्रन्दनमिति । स्काटलैण्डप्रदेशीयभिषग्वरमार्शलहालमहोदयेन सर्वप्रथमं सहजक्रियायाः परिभाषा स्पष्टीकृता। स दृष्टवान् यद्धि शिरश्छेदानन्तरमपि पशव: पेशीचेष्टाः कर्तुं शक्नुवन्तीति। कथं हि तत्सम्भवतीत्यनुसन्दधानेन तेन सहजक्रिया एवं व्याख्याता - तथा हि चैतन्यानन्विता या क्रिया मस्तुलुङ्गाप्रवर्तिता सती सुषुम्णायत्ता सा सहजक्रियेति नाम । तदनन्तरं म्यूलरमहोदयेन स्वकीये ग्रन्थे' दादुरेषु प्रत्यक्षप्रयोगैर्निश्चित्य सहजक्रियाया नाडीतन्त्रा-भिमतपदावल्याः परिभाषा गुम्फिता । तथा हि केनाप्यत्तेजनकेन जनितमिन्द्रियोत्तेजनं संज्ञावहनाडीभिः सुषुम्णामभिगच्छति, तत्रेदं चेष्टावाहिन्या नाड्या सह नाडीसम्बन्धद्वारेण सम्बन्धमवाप्नुते, ततश्चेदं पेशीं प्रति गच्छति, यत्रेदं क्रियामुत्पादयति । म्यूलरमहोदयेन प्रदत्तेयं सुप्राञ्जला परिभाषा सहजक्रियायाः पूर्वोक्तसर्वव्याख्याभ्योऽतिरिच्यते स्म । काश्चनैतासु जटिलतरासु सहजक्रियासु धारावाहिकसहजक्रियारूपं वहन्ति । यथा हि मृत्कीटस्य गतौ प्रथमपेशीजन्या सहजक्रिया द्वितीयपेशीजन्यसहजक्रियां प्रत्युत्तेजनां प्रदत्ते, द्वितीयपेशीजन्या सहजक्रिया तृतीयपेशीजन्यक्रियां प्रत्युत्तेजनां प्रदत्ते, तयोत्तेजनयैव तृतीया क्रियोत्पद्यते। अतो धारावाहिकसहजक्रियाया एका क्रियाऽपरस्या क्रियाया उत्तेजिका भवति, अपरा क्रियाऽप्येवमेव अन्यस्यास्तृतीयाया उत्तेजिका भवति । मानवीयक्रियासु धारावाहिकसहजक्रियाणामुदाहरणं शिशुभोजननिगलनक्रियायामनधीत- रूपायामेवोपलभ्यते। शेरिङ्गटनमहोदयेन सहजक्रियाणां सम्बद्धसहजक्रिया विरोधिसहजक्रियाश्चैवं द्विविधो भेदोऽप्यङ्गीकृतः । सम्बन्धक्रियास्तु ता भवन्ति यास्वेका क्रियाऽपरां क्रियां संवर्धयति सरलीकरोति वा । विरोधिसहजक्रियास्तु ता भवन्ति यास्वेकाऽपरां क्रियां रुणद्धि ह्रासोन्मुखीं वा करोति । यथा शुनः पादैकस्याग्रगमनसमकालमेव पश्चिमपादसङ्कोचनं सञ्जायते स्वत एव। प्रतिनियता सहजक्रिया सहजक्रिया मूलतः केनाऽप्युत्तेजकेनोपत्पाद्यते, यथा प्रकाशातिशयेन नेत्रतारिके सङ्कुचतः प्रकाशापगमे चैते प्रसरतो विशदीभवतो वा । यथा च भोजनमधुरसुगन्धेन घ्राणजप्रत्यक्षमात्रेण लालारसो जयन्यते, भोजनस्वादेन वा । किन्तु कालान्तरेऽनुभव- परिपाकेनाऽन्येनाऽपि केनचित्तत्सम्बद्धवस्तुना सहजक्रियोत्पादनं सम्भवति । एवम्भूता सहजक्रिया “प्रतिनियता सहजक्रिया” इत्यभिधीयते। विश्वविश्रुतेन रूसदेशीयमनोवैज्ञानिक-पुङ्गवेन पैवलोवमहोदयेन शुनां लालारससम्बन्धिप्रतिनियतसहजक्रियोपरि सर्वप्रथमं प्रयोगाः सम्पादितः। यदा यदा भोजनं शुने प्रदत्ते, तदा तदाऽस्य लालारसः प्रस्रवति। परन्तु यदि भोजनप्रदानसमकालमेव घण्टिकाध्वनिरपि भवेत्तर्हि कतिपयकालानन्तरम्, एवम्भूतभोजनप्रदानक्रमेण तद्घण्टिकाध्वनिना सह तल्लालारसप्रवाहोऽपि प्रतिनियत: सञ्जायते। अर्थाद् भोजनं विनाऽपि घण्टिकाश्रवणमात्रेण कतिपयप्रयोगानन्तरं लालारसप्रवाहः शुनः सञ्जायते। एवम्प्रकारेण लालारसप्रवाहरूपा सहजक्रिया घण्टिकाध्वनिना साकं ‘प्रतिनियता’ सञ्जायते। एवम्प्रकारेणाऽन्या अपि सहजक्रियाः प्रतिनियोक्तुं शक्यन्ते। एवम्प्रकारेण काश्चन क्रिया दैनिकजीवने आकस्मिकसम्बन्धैः प्रतिनियता भवन्त्येव । सहजक्रियाप्रतिनियतत्वं हि खलु शिक्षणस्य प्राथमिकं रूपं सरलतममभिव्यञ्जयति, यथा-प्रत्यक्षात्मकं शिक्षणं यद् वयमग्रेऽनुव्याख्यास्यामः । सहजक्रियायामुत्तेजकसंवेदने सम्प्राप्ते सति तत्क्षणमेव प्रतिक्रिया जन्यते । उदाहरणतः किञ्चिदप्याघातकरं वस्तु यदा नेत्रसविधे आगच्छति, तत्क्षणमेव चक्षुःपक्ष्मनिमीलनं जायते। यदा च हस्तः किञ्चिदपि शीतमुष्णं वा वस्तु स्पृशति, तत्क्षणं हस्तोऽपसरति । यदा च धूसरमक्ष्णि पतति, तत्क्षणमेव स्वतोऽश्रुप्रवाहो जायते । किंकृतमिदं सर्वम् ? सर्वा एताः सहजक्रिया यासां क्रियासौकर्यं वंशानुक्रमपारम्पर्यागतम्, यदर्थं च नाडीसम्बन्धा जन्मत एव प्रौढिङ्गता निम्मिता वा भवन्ति । नहि ता वातावरणादध्ययनमपेक्षन्ते। किं गमनं सहजक्रिया भवति किमुताऽभ्यासो वा ? प्रायो जना मन्यन्ते यद्धि शिशुर्गमनमधीते शिक्षति वा। किन्तु प्रारम्भकाले खल्विदं सहजक्रियारूपमेव बिभर्त्ति । शिशोः स्वमृदुशय्यायां पादप्रक्षेपणं हस्तचालनञ्च नास्त्यनुकरणजन्यमपि तु स्वाभाविकशक्तिजन्यम्, सहजक्रियात्मकत्वात्। भूमौ विसर्पणम्, शय्यामूर्ध्वमधो वा विसर्पणमुत्तानस्य शिशोः स्वयमेव सहजक्रियाकारित्वं द्योतयति । यथा यथा पेश्य: पुष्टाः सञ्जायन्ते, यथा यथा च जन्मजातनाडीसम्बन्धाः सुदृढा भवन्ति, तथा तथा बालकस्य गमनमपि संवर्धते । नूनमुत्तरकालिकं गमनमनुकरणपितृहर्षोत्सवप्रकाशनादिभ्यः शिक्षणजन्यमिव प्रतीयते, किन्तु मूलतस्तु तत्सहजक्रियाजन्यमेवास्ति । नहि हस्ताभ्यां पद्भ्यां च शिशुविसर्पणं शिक्षणजन्यं भवति, नापि क्रन्दनमेव । अतो जन्मत एव यासां क्रियाणामभिव्यक्त्यर्थं नाडीसम्बन्धा वंशपारम्पर्यप्रभावात् सिद्धा भवन्ति नाडीसंस्थाने, ताः क्रियाः सहजक्रियाख्यां भजन्त इति। ताश्च चैतन्यात्मकक्रियाणां निम्नतममभिव्यक्तं रूपम्। निम्नस्तरीयप्राणिनां तु निखिलं जीवनमेव सहजक्रियाणां तारतम्यनिदर्शकम्। सहजक्रियाणां जीवनधारणार्थ- मेतेनैवाऽनुमातुं शक्यते गौरवम् । किन्तु मनुष्येषु तासामल्पीयसी संख्यैवोपलभ्यते। अनियताः क्रियाः अस्यां श्रेण्यां शिशोर्बहूनि प्रतिक्रियारूपकार्याणि समाविष्टानि भवन्ति । ननु किं तावदस्ति प्रयोजकं सहजक्रियाऽनियतक्रिययोः ? सहजक्रियायां हि खलु निश्चितमुत्तेजकमुत्तेजनां जनयति या तत्क्षणं प्रतिक्रियारूपा सहजक्रिया जनयति । किन्त्वनियतक्रियाणां नहि किञ्चिदप्येवंविधमुत्तेजकं भवति । यस्येयं प्रतिक्रिया वक्तुं शक्येत । अपि च सहजक्रियाणां नाडीसम्बन्धा जन्मत एव प्राणिनः सम्भवतः सुनिश्चिताः सुदृढा भवन्ति । अनियतक्रियासु सम्भवत एवंविधा: सुनिश्चिता नाडीसम्बन्धा न भवन्ति, प्रत्युत नाडीषु शक्त्यतिरेकादेवाऽनियताः क्रिया जायन्ते । एतासु क्रियासु हस्तपादस्य अङ्गुलीनाञ्च विविधाः क्रियाः परिगणिता भवन्ति । आसामुपयोग उत्तरकाले विविधाभ्यस्तक्रियाणां जनने सङ्गठने च सिध्यति । स्वतन्त्राः क्रियाः याः क्रियाः स्वतन्त्रनाडीमण्डलेन सम्पादिता भवन्ति, यासाञ्च समावेशो नह्युपर्युक्त-द्विविधक्रियासु भवति, ताः स्वतन्त्राः क्रिया अभिधीयन्ते। ता अपि सहजक्रिया इव पैतृकपारम्पर्यायत्ता भवन्ति । तासु क्रियासु श्वसनरक्तसञ्चालनपचनमूत्रपुरीषोत्सर्गान्तर- ग्रन्थिरसस्रवणादिक्रियाणां समावेशो भवति । स्वतन्त्रनाडीमण्डलस्योत्तेजकानि तु विवादास्पदानि। किन्त्वेतावत्तु सुनिश्चितमेव यद्धि तेषां क्रिया जन्मत एव सुनिश्चित- नाडीसम्बन्धैः प्रौढिङ्गता भवत्यपरथा जीवनधारणमपि दुर्वहं भवेत् । नूनं हर्षातिरेके हृदि रक्ताधिक्यं जायते, धमन्योऽधिकरक्तसञ्चरणेन विशदीभवन्ति, मुखञ्च रक्ताभं जायते। चिन्तायां सत्यां दुःखदसमाचारश्रवणे वा रक्ताल्पतया मुखं पीताभं जायते पुरुषश्च हतोत्साहो जायते। सिद्धा हि खल्वेताः क्रियाः पैतृकवंशपारम्पर्यजन्याः, किन्तु कालान्तरे वातावरणोत्थोत्तेजकानि तु प्रभावयन्त्येव । स्वतन्त्राः क्रिया यदि न भवेयुः, तर्हि निखिलं जीवनमपि न सम्भवेत् । अतः सहजक्रिया इव स्वतन्त्राः क्रिया अपि बाह्यान्तरोत्तेजकविशेषेण प्रतिनियता कर्तुं शक्यन्ते । अपराः काश्चन रासायनिकाः क्रिया अपि भवन्ति । यथा सूर्यमुखं पुष्पम्, यदार्यभाषायां ‘“सूरजमुखी” इति नाम्ना प्रथते, यदा बालारुणं पश्यति तदा सूर्याभिमुख- मिव जायते। यस्यां यस्यां दिशि सूर्यः प्रक्रमते, तस्यां तस्यामेव दिशि सूर्यमुखं पुष्पमपि विनम्रं जायते। मनुष्येऽपि सूर्यं दृष्ट्वा कदाचन कायप्रसारणं भवति। रासायनिकाः क्रियाः प्रायश्चैतन्यरूपेण व्याख्यातुं शक्याः । किन्तु सहजानियतत्वतन्त्रक्रियाणां रूपन्तु चैतन्यव्यतिरेकेण नोपलभ्यते । अतो मनुष्येष्वेतादृश्यः क्रिया प्रायो नोपलभ्यन्ते। वनस्पतिषु तासां प्राय उपलब्धिर्दृश्या । सन्दर्भाः सम्बद्धाः लेखाः भारतम् संस्कृतम् अष्टाङ्गयोगः हठयोगः मनोविज्ञानम्

84431

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A8%E0%A5%8B%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%87%20%E0%A4%AE%E0%A5%82%E0%A4%B2%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B5%E0%A5%83%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%83

मनोविज्ञाने मूलप्रवृत्तिः

मनोविज्ञाने मूलप्रवृत्तिः ज्ञातव्या भवति, येन मनुष्यस्य वास्तविकस्वभावः परिज्ञातः भवेत्। सम्प्रति वयं मूलप्रवृत्तिस्वरूपमनुव्याख्यास्यामः । मूलप्रवृत्तयः सहजक्रिया इव जन्मजाता वंशपारम्पर्यायत्ताः क्रिया भवन्ति; किन्तु ताः सहजक्रियाऽपेक्षया जटिलतरा भवन्ति। यतो हि सहजक्रियासु स्तोकेनैव चैतन्योपलब्धि:, चैतन्यस्यानुमानमेव कर्तुं शक्यते, यदस्मिन् सति सहजक्रिया प्रसूत इति; किन्तु मूलप्रवृत्तिषु चैतन्याऽन्वितत्वं स्पष्टतो लक्ष्यते, यद्यपि तस्य प्रवर्तनं नास्ति सुषुम्णया, नाऽपि मस्तिष्केण अपि तु वल्काधस्तनस्थलेभ्यः शीर्षण्यग्रन्थिभ्यः । सहजक्रियाः सरलतरा भवन्ति, सुषुम्णास्थनाडी- सम्बन्धजन्यत्वात्। अपि च सहजक्रिया अपरिवर्तनीया भवन्ति, मूलप्रवृत्तिषु च कालक्रमेण परिवर्तनं कर्तुं शक्यते। मूलप्रवृत्तयो नहि व्यक्तिविशेषवंशानुगतपारम्पर्यप्रभवा भवन्त्यपि तु निखिलजातिगतवंशानुक्रमपारम्पर्यसङ्क्रमणजन्या हि ताः । अतो मूलप्रवृत्तयो जाति- विशेषगतप्रत्येकव्यक्तौ जन्मना सहैवोपलभ्यन्ते । जन्मजाता हि मूलप्रवृत्तयो भवन्ति । यद्यपि ताः सहजक्रियाऽपेक्षया किञ्चिजटिलतरा भवन्ति, तथापि ता ऐच्छिकक्रियावन्नैव विचारविवेकप्रभवाः । अतो मूलप्रवृत्तयो विचारोत्थैच्छिकक्रियापेक्षया सरलतरा एव भवन्ति । मूलप्रवृत्तयः प्रयत्नापेक्षया द्रुततरा भवन्ति, अनायासेनैव प्रवर्तन्ते, यतो हि तासां नाडीसम्बन्धा जन्मत एव वंशपारम्पर्यसिद्धा: प्राणिषूपलभ्यन्ते । ननु मूलप्रवृत्तीनां सहजक्रियापेक्षया जाटिल्यं कथमुच्यते ? सहजक्रियासु संवेगाभावो भवति, मूलप्रवृत्तयश्च संवेगारूढा भवन्ति । अपि च मूलप्रवृत्तिषु नहि तथा ध्यानाभावोऽ- नवधानता वा विद्यते, यथायं सहजक्रियासु भवति । मूलप्रवृत्तिषु पलायनादिषु प्रथमतः प्रवृत्त्यधिष्ठानरूपस्य पदार्थस्य प्रत्यक्षं जायते, यथा वृक्कस्य जङ्गले निविडे वने वा । तदनन्तरं भयरूपसंवेगं पर्यटकोऽनुभवति । संवेगानुभूत्यनन्तरमेव पलायनरूपा क्रिया - नायासेनैव प्रसरति, हृद्गतिर्वर्धते, स्विद्यते च पर्यटको रोमाञ्चितो भृशं श्वसन्नेव स पलायते। संवेगानुभूतिः सहजक्रियायां नोपलभ्यते। सहजक्रियायामुत्तेजना बाह्यपदार्थात्तु जायते, किन्तु साऽपि प्रत्यक्षपदवीं नारोहति, सहजक्रियाया: सुषुम्णास्थितनाडीप्रभवत्वात् । प्रत्यक्षं सर्वदा ध्यानान्वितं भवति, नहि तथा सहजक्रिया ध्यानाऽन्विता भवति सर्वदा । अतः सिद्धं सहजक्रियामूलप्रवृत्त्योः पार्थक्यं जाटिल्योपोद्बलितम् । नन्वभ्यस्तक्रियाऽप्यनायासेनैव प्रवर्तते, कथन्तर्हि सा मूलप्रवृत्तिर्न भवितुमर्हति ? अभ्यस्तक्रिया त्वभ्यासजन्याऽधीताऽर्जिता वा क्रिया । मूलप्रवृत्तिर्नूनमनायासेन प्रवर्तते, किन्तु सा नैवाऽधीताऽर्जिता शिक्षिता क्रिया भवति । यत्तु पौनःपुन्येनाऽभ्यासेन शिक्षितुं शक्यते, तस्योन्मूलनमपि सम्भाव्यम्। नहि मूलप्रवृत्तीनां सर्वथान्मूलनं कर्तुं शक्यते । अपि च अभ्यस्तक्रियाः प्रतिपुरुषं भिद्यन्ते। निखिलजातिगतव्यक्तिषु कस्या अप्येकस्या अभ्यस्तक्रियाया नियतत्वं समरूपत्वं वा नैवोपलब्धुं शक्यते । अभ्यस्तक्रिया नहि जन्मजाता भवन्ति। तास्त्वनुकरणेन शिक्षणेनाऽभ्यासेन वाऽधीयन्ते । प्रतिकूलाऽभ्यासे - नैकदाऽभ्यस्तक्रियायाः कालान्तरे परित्यागोऽपि दृश्यते लोके । अपि चाऽभ्यस्तक्रियाया अनायासप्रवर्तनं मूलतस्तु विचारप्रभवम्, कालान्तरे चेदं यान्त्रिकक्रियासमं जायते । नहि यान्त्रिकक्रियारूपजातायामभ्यासक्रियायामस्ति कोऽप्यवकाशः संवेगानुभूतेर्यथा मूलप्रवृत्तौ दृश्यते। अतः सिद्धो मूलप्रवृत्त्यभ्यस्तक्रिययोः स्वरूपभेदः। मूलप्रवृत्तिपरिभाषा सहजक्रियाभ्यस्तक्रिययोर्भेदनिरूपणानन्तरं मूलप्रवृत्तेः परिभाषाऽपि व्याख्यातुं शक्यते। सम्यक्स्वरूपानवबोधेनैव मूलप्रवृत्तीनां स्वरूपविषये संख्याविषयेऽनेकानि भ्रान्तमतानि सञ्जातानि । वयं तेषां किञ्चिन्निदर्शनमग्रे करिष्यामः । अत्र तु वयं प्राध्यापक- मैकडुगलमहोदयाभिमतं मूलप्रवृत्तिलक्षणमेवमुपस्थापयामः- “वयं मूलप्रवृत्तिमेवं व्याख्यातुं शक्नुमः - मूलप्रवृत्तिर्हि नामैको कायिकमानसिकः पैतृकगुणसङ्क्रमणजनितो जन्मजातो वा स्वभावो येन तदन्विता व्यक्तिर्विशिष्टप्रकारकाणि वस्तूनि पश्यति, तानि प्रत्यवहिता वा जायते, तत्प्रत्यक्षानन्तरं विशिष्टप्रकारकं संवेगञ्चानुभवति, तद्विषये च विशिष्टप्रकारेण प्रयतते, अथ वा तत्प्रयत्नानुरूपं क्रियावेगमेवानुभवति’। इति । श्वसनादिशारीरिकमात्रक्रियास्वतिव्याप्तिवारणाय कायिकमानसिकत्वमुपर्युक्तायां परिभाषायां मैकडुगलमहोदयेनाऽङ्गीकृतम्। नहि मूलप्रवृत्तिर्नाम क्रिया रासायिनकी क्रिया यथा भोजनपचनाद्रसनिर्वृत्तिः, रसाभिनिष्पत्तौ वा रक्तमांसभेदोऽस्थिमज्जाशुक्रादिधातूनां परिणामः। नापि मूलप्रवृत्तिः केवला मानसकक्रिया, यथा स्मृति: कल्पनाऽनुमितिर्वा, यतो हि मूलप्रवृत्तौ कायिको व्यापारोऽनिवार्यतो विद्यते । कायिकव्यवहारमन्तरा मूल- प्रवृत्तिर्नहि प्रवृत्त्याख्यां भोक्तुमर्हति। अतः समीचीनमेवेदं यद्धि मूलप्रवृत्तयः शारीरिक- मानसिकक्रिया भवन्ति । अधीतक्रियास्वतिव्याप्तिवारणाय मूलप्रवृत्तिपरिभाषायां जन्मजातेति विशेषणपदं सन्निवेशितम्। मूलप्रवृत्तयो हि खलु नैसर्गिकाः प्रवृत्तयो भवन्ति, नहि तासां मौलिकं रूपमध्ययनव्यवहारादिसापेक्षम्। नहि नवजातशिशुं कथं स्तनपानं कर्त्तव्यमिति कोऽपि शिक्षयति । ननु शिक्षते तु, यद्धि बालको मातुः स्तनसविधे नीयते ? एवं प्राप्ते वयं ब्रूमः-नहि स्तनपानं शिक्ष्यते, बालकस्तु नीयत एव । यावन्न तस्याङ्गुलिपेश्यः स्थिरा भवन्ति, तावदेव चिरं शिशुर्मातुः साहाय्यमपेक्षते स्तनसामीप्ये मात्रा नीयत एव । स्तनगवेषणं स्तनपानञ्च मूलप्रवृत्तिजन्ये, ते तु नैसर्गिके । चर्चरीकाः स्वकीयनीडमति- कौशलपूर्वकं निर्मिमते। नहि कोऽपि शिक्षयति ताः । नीडनिर्माणन्तु मूलप्रवृत्तिजन्यं सांसिद्धिकं जन्मजातं कर्म । मधुमक्षिका मधु सञ्चिनोति, तद्रक्षणञ्च स्वनिम्मितमधुनीड़े करोति। किमस्ति तद् व्यवहारजन्यमनुकरणजन्यं वा ? मनुष्योऽपि व्याघ्रदर्शने चौरागमे वा भयात् पलायते। स्वेदरोमाञ्चरक्तातिशीघ्रप्रसरणादीनि च लक्षणानि तस्य शरीरे आविर्भवन्ति। नहि सर्वमेतत् पलायनादिक्रियाजातं व्यवहारजन्यमनुकरणजन्यं वा । शिशुरपि मार्जारभयात् पलायते । तस्य मृत्तिकाशिशुस्फोरणे क्रुद्धश्च सञ्जायते । शिशुं प्रति मातुर्वात्सल्यं नैसर्गिकमेवेति सुप्रथितमेव सर्वेषां विदुषाम् । मर्कपत्नी स्वक्रोडे शिशुमेकहस्तेन निधाय विंशत्युत्तरशतवितस्त्यधिकोत्तुङ्गभवनादन्यभवनस्योपर्युत्क्षिपति । कस्माद्धेतोः? वात्सल्यवशात्। अतः सिद्धं वात्सल्यस्य नैसर्गिकत्वं जन्मजातत्वमिति यावत्। तिरश्चां शीतकाले ग्रीष्मदेशगमनं ग्रीष्मकाले च शीतप्रदेशगमनं मूलप्रवृत्तिजन्यम्। अमेरिकादेशीयकृषिविभागस्य वार्षिक विवरणे 'गोल्डन फ्लावर' नामकचर्चरीकाविषये महदाश्चर्यजनकं तथ्यं प्राकट्यमानीतम्। तद्यथा - 'गोल्डन फ्लावर' इति नामिकाश्चर्चरीका:, या उत्तरीयामेरिकादेशस्थे अलास्काप्रदेशे निवसन्ति ग्रीष्मकाले, तास्तु शैत्यागमे 'हवाई' - नामके द्वीपसमूहे सहस्राधिकक्रोशानतिक्रम्य समागच्छन्ति। याश्च चर्चरीकास्तन्नामधेया ग्रीष्मकाले उत्तरीयकैनाडादेशे निवसन्ति, तास्तु शैत्यागमेऽर्जेण्टाइनाप्रदेशे दक्षिणीया- मेरिकास्थे, 'व्यूनिसियर्स' नामकं नगरं परितः समागच्छन्ति। या चर्चरीकास्तन्नीडेभ्य आकृष्यान्यत्र परित्यक्तास्तास्तु पुनः स्वकीयं नीडं तद्देश एव समागच्छन्ति । तासामियं मूलप्रवृत्तिर्नैसर्गिकत्वमन्तरेण नैव व्याख्यातुं शक्यते। अतो मूलप्रवृत्तीनां जन्मजातत्वं वंशपरम्परायत्तत्वञ्च सुनिश्चितमेव । नह्येतावतेदमुक्तं भवति यद्धि मूलप्रवृत्तयोऽपरिवर्तनीया भवन्ति। अस्माकमभिप्रायस्तु केवलमेष एव यद्धि ताः सन्ति जन्मजाता नैसर्गिकाः । तासां मूलप्रवृत्तीनामपरिवर्तनीयं रूपन्तु निम्नस्तरीयेषु प्राणिषु कीटपतङ्गसरीसृपादिषूपलभ्यते । उच्चस्तरीयप्राणिषु शिक्षणादिना परिष्कारः सञ्जायते। उच्चस्तरीयपृष्ठवंशवतां प्राणिनां मूर्धन्ये मानवे तु व्यवहारानुकरणशिक्षणाभ्यासादिना महत् परिवर्तनं तासां स्वरूपं बिभर्ति । नहि तस्येयत्ताऽनुमातुं शक्यते । किन्तु प्राम्भिकजीवने शिशोः कासाञ्चिन्मूलप्रवृत्तीनां परिवर्तनं शिक्षणाभ्यासजन्यं द्रष्टुं शक्यते । नहि मूलप्रवृत्तीनामुन्मूलनं कथमपि भवितुमर्हति जन्मजातत्वात् नैसर्गिकत्वाच्च । आस्ट्रियादेशीयमनोविश्लेषणाविष्कारकर्तृभिः स्वनामधन्यफ्रायडमहोदयैर्वज्रलेपायितमिदं तथ्यं यद्धि कामादिमूलप्रवृत्तीनामुन्मूलनं कथमपि कर्तुं नैव शक्यते। तासां दमनं मार्गान्तरीकरणं शोधनं वा यथा कर्तुं शक्यते, तत्तु वयमप्यग्रे वक्ष्यामः। मानवव्यवहारे मूलप्रवृत्तीनां यद्रूपं समुपलभ्यते, तत्तु शिक्षणाभ्यास- संस्कृतिसंस्कारंप्रभवत्वान्महत् परिवर्तितं भवति, किन्तु नहि तेन तासां मूलप्रवृत्तीनां निराकरणं कर्तुं शक्यते । तासां नैसर्गिकत्वन्तु युक्तिबलोपेतत्वात् सुनिर्णीतम् । नाऽपीदं वक्तुं शक्यते यद्धि यतो हि जन्मकाले सर्वासां मूलप्रवृत्तीनां युगपदाविर्भावा- भावान्नैव तासां जन्मजातत्वं सिद्धमिति । मूलप्रवृत्तीनामाविर्भावो देशकालावपेक्षते । यथा यथा मानवानां शरीरसंस्थानं यासां मूलप्रवृत्तीनां व्यापारे कार्यक्षमं जायते, तथा तथा तासामाविर्भावोऽपि सँल्लक्ष्यते । यतो हि मूलप्रवृत्तीनामाविर्भावो नहि केनाऽपि सर्वथा निवारयितुं शक्यते, यतो हि तासामनुकूलपात्रदेशकालादिसम्प्राप्तौ समुद्गमो भवत्येवेति सुनिश्चितं तासां जन्मजातत्वम्। जन्मकाले बालकस्य रोदने क्षुत्पिपासादिमूल- प्रवृत्तीनामाविर्भावो भवति। शैशवे पलायनक्रोधताडनादीनां मूलप्रवृत्तीनां क्रोधद्वेषघृणादि- संवेगारूढानामाविर्भावोऽपि सँल्लक्ष्यते । वयःसन्धिकाले तारुण्ये च कामप्रवृत्तेरुद्गमोऽपि सञ्जायते। यौवने च वात्सल्यं स्त्रीपुरुषाणामाविर्भवति, यद्यपि तस्य प्राथमिकरूपं स्वभ्रातृभगनीप्रेम्णि दरीदृश्यत एव । बालिकाभिः कृत्रिमपुत्रपरिपालने तासां वात्सल्य- मूलप्रवृत्तेः किञ्चिदुन्मेषरूपमुपलभ्यते । अतो यदि मूलप्रवृत्तयो देशकालपात्रशरीर- पेशीधात्वादिपरिपाकमाविर्भावेऽपेक्षन्ते, नहि तेन तासां नैसर्गिकत्वं जन्मजातरूपत्वं वा निराकर्तुं शक्यते, यतो हि प्रयोजककारणानि परिस्थित्यङ्गत्वेन प्रविशन्ति । पशूनां शरीरव्यवहारस्याधिकतमांशे मूलप्रवृत्त्यायत्तत्वात्तेष्वधिकतमानां मूलप्रवृत्तीनामाविर्भावो जन्मसमकालमेवोपभ्यते। कामादिमूलप्रवृत्तयस्तु कालान्तरे स्वत एवाविर्भवन्ति । मूलप्रवृत्तीनां जन्मजातत्वादिदमपि वक्तुं न शक्यते यद्धि कस्या अपि मूलप्रवृत्त्याः सर्वेषु प्राणिषु किमुतैकस्या जातेरन्तर्भूतसर्वप्राणिषु समानमात्रायामभिव्यक्तिर्भवेदिति । नहि विभिन्नेषु मानवेषु कामक्रोधादिमूलप्रवृत्तयः समानमात्रायां समुपलभ्यन्ते, वंशानुक्रमायत्तत्वाद्धि मूलप्रवृत्तीनाम् । यथा वंशपारम्पर्यगुणायत्तत्वात् प्रतिपुरुषं शरीररचनाधातुपरिपाके इन्द्रियतीव्रत्वादीनि भिद्यन्ते, तथैव मूलप्रवृत्तीनां ह्रासोत्कर्षमात्राऽपि प्रतिपुरुषं भिद्यते। दृश्यते हि कालान्तरे मूलप्रवृत्तीनां ह्रासोत्कर्षवृद्धिर्वातावरणप्रभावात्, किन्तु तासां मात्राभेदस्तु जन्मजात एव। उपर्युक्तविवेचनेनेदमपि स्फुटीभवति यद्धि मूलप्रवृत्तीनां जन्मजातानामपि समुद्गम- कालो भवति। यदि तत्काले समीचीनावसराभावो भवेत्तर्हि केचन विकारा जायन्ते । शिक्षणविधौ तु मूलप्रवृत्त्यानुकूल्यं विशेषतः शिक्षकेण स्मर्तव्यम् । तेन हि पिपठिषूणा- मौत्सुक्यमवधानञ्चाक्रष्टुमध्यापको प्रभवतीत्यवदातमेव । प्रपञ्चितमेवेदमग्रेऽस्माभिरप्यवधान- प्रकरणेऽसामान्यमनोविज्ञानप्रकरणे च । सम्यगवसराभावान्मूलप्रवृत्तीनां तैक्ष्ण्यमपि कुण्ठितं जायतेऽक्रियाशीलत्वाद् यथौत्सुक्यं बालकानां प्रजननं च गर्भाशयादीनाम्। मैकडूगलमते मूलप्रवृत्तीनां रचनायां त्रिविधान्यङ्गानि सम्मिलन्ति। तद्यथा-- प्रत्यक्षम्, संवेगः, क्रिया च । मूलप्रवृत्त्यनधीताजन्मजाताऽनायासेन सम्पाद्यमाना क्रिया भवति, किन्तु मूलप्रवृत्तिः कस्मान्नैवाविर्भवति ? अपेक्षते हि खलु मूलप्रवृत्तिर्वातावरणात् किञ्चिदुत्तेजनम्, यथा श्वानं ताडयितुकामस्य पुरुषस्य प्रवृत्तिस्तदैवाविर्भवति यदा स पुरस्तात् स्थाल्या ओदनं खादन्तं श्वानं चक्षुषा पश्यति । शुन ओदनभक्षणमस्त्यत्र उत्तेजकम्। तस्य प्रत्यक्षमनिवार्यमस्ति मूलप्रवृत्त्याविर्भावाय । नहि केवलमोदनभक्षणमेव तत्प्रत्यक्षं वा ताडनात्मकमूलप्रवृत्तिं जनयितुं प्रभवति । प्रत्यक्षानन्तरं स परुषः क्रोधसंवेगमनुभवति। यदि श्वा पालितोऽस्ति नहि तदा ताडनरूपमूलप्रवृत्त्या अवसरः सम्भवति। शुनोऽनधिकारचेष्टां दृष्ट्वैव क्रोधसंवेगोऽनुभूयते । नहि क्रोधसंवेगानुभूतिमन्तरा प्रवृत्तिः प्रादुर्भवितुं शक्यते । अनुभूयमानः क्रोधसंवेग एव ताडनात्मकयष्टिप्रहारक्षमतां बिभर्त्ति। क्रोधसंवेगानुभूत्यनन्तरमनायासेन स पुरुषो यष्टिप्रहारं करोति। एतस्मिन्नेवान्तराले `श्वाऽपि पलायते। पलायनमपि शुनोऽस्त्यपरा मूलप्रवृत्तिः । कथं हि साविर्भवति ? श्वाऽपि पश्यति यद्धि दृष्टो हि स ओदनं स्थाल्या भक्षयन् इति । तं पश्यन्तं पुरुषं दृष्ट्वा स सचेता जायते । यदा श्वा यष्टिं पश्यन्तमाहरन्तञ्च तं पश्यति, तत्प्रत्यक्षमेवोत्तेजनं प्रदत्ते। यष्ट्याहरणन्तूत्तेजकम् । नहि तत्प्रत्यक्षेणैव पलायनमूलप्रवृत्तिः सम्भाव्यते, भयसंवेगानुभवादृते। भयसंवेगमनुभूय कम्पते हि खलु श्वा, सहसा पलायतेऽप्रताडित एव। एवं ताडनपलायनमूलप्रवृत्तिद्वयविश्लेषणेनावधार्यते यद्धि मूलप्रवृत्तिस्वरूपे ज्ञानसंवेगक्रियाङ्गत्रयस्य सन्निवेशोऽनायासेन विद्यते । प्रत्यक्षन्तु ज्ञानमभिव्यञ्जयति। संवेगोऽपि स्वत एव विद्यते । क्रिया तु मूलप्रवृत्तिस्वरूपमेवाऽर्थवत् करोति । जन्मजाताऽनायास-प्रवर्तिता सत्यपि मूलप्रवृत्तिर्नहि प्रत्यक्षविरहिता क्षणमवस्थातुं शक्नोति, नाऽपि संवेगानुभूतिव्यतिरिक्ता । संवेगो हि खलु प्रवृत्तिवेगमुग्रत्वं वा निश्चिनोति। ननु ज्ञानसंवेगवती मूलप्रवृत्तिः कथं प्रवृत्तिरूपतां प्रयत्नार्थवत्तां नैव भजते ? नहि मूलप्रवृत्तिः प्रयत्नः । प्रयत्नस्तु विचारतर्केच्छासमन्विता क्रिया, सैव प्रवृत्तिः । नहि मूलप्रवृत्त्यां विविधविकल्पनां विचारावसरो धर्माधर्मविवेको वा विद्यते । सा त्वनायासेन प्रवर्तते प्रत्यक्षपूर्विका संवेगाऽभिरूढा । नहि प्रत्यक्षं सविचारोहापोहप्रौढिमभिव्यञ्जयति । प्रत्यक्षमात्रेण मूलप्रवृत्त्यङ्गेन तूत्तेजकज्ञानमेव सम्पाद्यते । तदनन्तरं संवेगानुभवपर्यन्तं मूलप्रवृत्तिः स्वत एव प्रवर्तते । नास्त्यत्रैच्छिकनिर्णयः प्रवर्तमानस्य पुरुषस्य । यदि पलायनादिमूलप्रवृत्तेः प्राग् विविधविकल्पचिन्तनं धर्माधर्मविवेकपुरस्सरं भवेत्तर्हि मूलप्रवृत्तिरपि मूलप्रवृत्तितां विहाय प्रयत्नाख्यां बिभर्ति । मूलप्रवृत्तिस्तु जन्मसिद्धनाडीसम्बन्धेभ्यः प्रवर्तते। ननु कुतस्ते नाडीसम्बन्धाः ? नहि सुषुम्णायामस्ति तेषां सत्त्वम्, तत्र तु सहजक्रियाणां नाडीसम्बन्धो भवति । नाऽपि मस्तिष्के, तत्तु विचारविवेकेच्छापूर्वक- प्रयत्नादिक्रियाणामायतनं प्रत्यक्षशारीरवेतृभिर्निरवद्यं साधितम् । मूलप्रवृत्तीनां नाडीसम्बन्धाः शीर्षण्यग्रन्थिजालेः स्वतन्त्रनाडीमण्डले भवन्ति । इटालीदेशवासिभिः प्राणिविज्ञानविशारदैः पैगानोमहोदयैर्विशेषतोऽयं विषयो विशदीकृतः । शीर्षण्यनाडीजालं हि खलु संज्ञावाहिचेष्टावाहिनाडीसम्बन्धयुतमेवेदं मूलप्रवृत्तिरूपं कार्यं सम्पादयति । व्याख्यातमनेनैव मूलप्रवृत्त्यां सहजक्रियाऽपेक्षया चैतन्याभिव्यक्त्युत्कृष्टरूपम्, प्रयत्नाऽपेक्षातश्चैतद् यूनश्चैतन्याभिव्यक्तिरूपमिति । प्रागुक्तमेवाऽस्माभिर्यन्मूलप्रवृत्तिर्निखिलमनोवृत्तीनां त्रिविधवर्गीकरणस्य समस्तं रूपमभिव्यञ्जयति। अस्त्यत्रैको विशेषः । अध्ययनशिक्षणार्जितक्रियायादिभिर्मूलप्रवृत्ति- प्रथमाङ्गं प्रत्यक्षनिर्मितं संज्ञावाहिनाडीसंस्थानं वा नाडीतन्त्रपक्षेऽन्तिमं चाङ्गं चेष्टारूपं चेष्टावाहिनाडीसंस्थानं वा नाडीतन्त्रपक्षे कालान्तरे मानवेषु सभ्यतासंस्कृति- सामाजिकशिष्टाचारोत्कर्षापेक्षया महत् परिवर्तनं बिभ्रतः । किन्तु मध्यमाङ्गं संवेगात्मकं मूलप्रवृत्तीनां कक्ष एव । मानवानामितरपशुभ्यो नास्ति कोऽप्यन्तरविशेषप्रयोजकः । मूलप्रवृत्तयो हि पशुषु मानवेषु च समानरूपेण समुपलभ्यन्ते । अत एवाऽस्ति प्राचीनमाभाणकम्। तद्यथा- आहारनिद्राभयमैथुनञ्च सामान्यमेतत् पशुभिर्नराणाम् । धर्मो हि तेषामधिको विशेषो धर्मेण हीनाः पशुभिः समानाः । । इति । सुतरां संवेगाख्यो मूलप्रवृत्तिभागोऽहमहमिकयाऽभिनिविष्टानामुत सभ्यम्मन्यानामपि सदैव विद्यते। तस्य च नग्नं रूपं विधुरे काले स्फुटीभवति । अनुभूयते चेदं सर्वदा तेन तेन मानवेन तत्तन्मूलप्रवृत्त्यवसरे । प्रतिशोधावसरे दुर्भिक्षे वा मानवोऽपि पश्वभिन्नव्यवहारमाचरति । उक्तं हि- "बुभुक्षितः किं न करोति पापं क्षीणा जना निष्करुणा भवन्ति” इति। अपि च - "कामातुराणां न भयं न लज्जा" इति। अतो व्याख्यातं जन्मजातानायासप्रवर्तितप्रत्यक्षसंवेगक्रियासंवलितमूलप्रवृत्ति-रूपमिति । कति मूलप्रवृत्तीनां संख्या ? सम्प्रति वयं मैकडूगलमहोदयाभिमतमूलप्रवृत्तीनां विशेषेणोल्लेखं करिष्यामः। प्रधानतमाः सन्ति हि खलु चतुर्दश मूलप्रवृत्तयः । पूर्वास्तु त्रयोदश समाना: पशुषु मानवेषु च। अन्तिमा तु केवलं मानवेष्वेवोपलभ्यते । एता मूलप्रवृत्तयो निम्नलिखित- तालिकया संवेगविवरणोपेता विवृता भवन्ति - एता मूलप्रवृत्तयस्त्रिधा वर्गीकर्तुं शक्यन्ते । तद्यथा- (अ) आत्मरक्षासम्बन्धिन्यो मूलप्रवृत्तयो यथा - भोजनान्वेषणम्, पलायनम्, युयुत्सा, औत्सुक्यम्, विधायकत्वम्, सङ्ग्रहः, विकर्षणम्, समवेदना च । आ) जातिसंरक्षणात्मिका मूलप्रवृत्तयो यथा - व्यवायः, पुत्रैषणा च । (इ) सामाजिकमूलप्रवृत्तयो यथा - सामूहिकजीवनैषणा, दैन्यम्, आत्मगौरवः, परिहासः । एतासु मूलप्रवृत्तिषु भोजनान्वेषणं जन्मत एवोपलभ्यते। यत्किञ्चिदपि बालकः स्वहस्तयोर्गृह्णाति तत्सर्वं कन्दुकमङ्गुलिं तृणं यष्टिं वा, मुख एव निवेशयति । स्तनपानन्तु तस्य सांसिद्धिकी प्रवृत्तिं द्योतयति । जन्मत एव शूकरशुनोर्वैरभावजन्या युयुत्सामूलप्रवृत्तिरपि सँल्लक्ष्या। प्रौढमानवे तरुणे वा मूलप्रवृत्तिकार्याणि परिवर्तितानि जायन्ते सामाजिक- नियन्त्रणनैतिकनियन्त्रणादिभिः। मैकडुगलमहोदयानां मतेऽन्याश्चतस्रः सामान्यप्रवृत्तयोऽपि जन्मजाता उपलभ्यन्ते, किन्तु तासु संवेगाभावो भवति । स यथा - सङ्केतः, सहानुभूति: २, अनुकरणम्', क्रीडनमिति । दृश्यते हि तास्वप्यनायासप्रवृत्तिर्बालकानाम्, अतस्तासां सत्त्वमप्यनिवार्य- मिति तेषां मतम्। वयं सामान्यप्रवृत्तीनां पृथक्तः सविस्तरं विवेचनमग्रे करिष्यामः। प्रथमं तावद् विविधमतानां मूलप्रवृत्तिस्वरूपनिर्धारणविषये महत्त्वपूर्णमुल्लेखनं करणीयमेव । मूलप्रवृत्तिविषयकेतरमतोपन्यासः मूलप्रवृत्तिस्वरूपविषये हि खलु महान् विवादः समजायत । सम्भवतोऽन्या काचिदेवम्भूता जटिला विवादास्पदीभूता समस्याधुनिकमनोविज्ञाने नोद्भाविता। व्यवहार- वादिनो मूलप्रवृत्तीनामस्तित्वं नैवाङ्गीकुर्वन्ति । मनोवैज्ञानिकैश्च मूलप्रवृत्तीनां वर्गीकरणमपि स्वेच्छानुसारं पृथगेव निदर्शितम् । वयमत्र तद्विवादस्य काञ्चिद् रूपरेखां प्रदर्शयामहे । आङ्गलदेशीया महान्तोऽर्थशास्त्रिण एडमस्मिथमहोदयाः सहानुभूतिरूपां मूलप्रवृत्तिमेव मानवव्यवहारस्य आधारभूतामनुमन्यन्ते । ट्राटरमहाभागाः सामाजिकजीवनेच्छारूपा मूलप्रवृत्तिरेव निखिलमानवव्यवहारस्य चूलिकेति मन्यन्ते । फ्रायडमहोदयाः कामप्रवृत्ति- समग्रमानवजीवनस्य स्रोतस्विननीतिमन्यन्ते । यद्यपि ते महाभागा उत्तरकालीनग्रन्थेष्वात्म- रक्षात्मकप्रवृत्तिमृत्युमूलप्रवृत्तिद्वयस्य सत्तामपि स्वीचक्रुः । जेम्समहोदया द्वात्रिंश- न्मूलप्रवृत्तीनां सत्त्वं स्वीकृतवन्तः। तासु स्तनपानम्, क्रन्दनम्, गमनमुपसर्पणं वा, जिज्ञासा, मिलनसारित्वम्, लज्जालुत्वम्, स्वच्छताप्रियत्वम्, पादाधःसम्भारदानम्', अनुकरणम्, युयुत्सा, सहानुभूतिः, अन्धकारमयस्थलभयः, जिज्ञासा, प्रेम, ईर्ष्यत्यादीनां समावेशोऽपि कृतः। स्पष्टमेवेदं यत्तासु स्वच्छताप्रियत्वादिकाधीतक्रियाणामप्यन्तर्भावः सञ्जातः। विलयमजेम्समहोदयेन मूलप्रवृत्तीनां परिवर्त्तनशीलत्वानुकारितत्वमपि समुल्लिखितम् । तदनन्तरं मैकडूगलमहोदयेन यथापूर्वं वर्णितं मतमुल्लिखितम्। अमेरिकनदेशीयैः थार्नडाइकमहोदयैरपि मूलप्रवृत्तीनां द्विविधं वर्गीकरणं कृतम्। तद्यथा-वैयक्तिकमूलप्रवृत्तयः, सामाजिकमूलप्रवृत्तयश्चेति। तासु मूलप्रवृत्तिषु तैर्महाभागैः शताधिकानां मूलप्रवृत्तीनां समावेशः कृतः'। कालान्तरे थार्नडाइकमहोदयाश्चत्वारिंशन्मूलप्रवृत्तीरेवाऽङ्गीकृतवन्तः। अस्ति हि तेषां मतस्य मैकडुगलमहोदयमतान्महान् भेदः। संवेगाभिरूढैव मूलप्रवृत्तिर्भवति, यद्वा संवेगं विना मूलप्रवृत्तिनैवं स्वरूपं लभत इति मतं तैरपास्तम्। तन्मते मूलप्रवृत्तेरियं परिभाषैव पर्याप्ता यद्धि मूलप्रवृत्तिरनधीता क्रिया भवतीति । तत्सूच्यां प्रायो मैकडुगल- परिगणितसमग्रमूलप्रवृत्तीनामन्तर्भावो लक्ष्यते। सङ्क्षिप्तसंस्करणे परिगणिता मूलप्रवृत्तयः काश्चनैवंप्रकारेण वर्गीकृताः समुपलभ्यन्ते । तथा हि- (अ) वैयक्तिकाः – मौलिकं ध्यानान्वितत्वम्, स्थूलशरीरनियन्त्रणम्, भोजनप्राप्तिः, संरक्षात्मकप्रतिक्रिया, क्रोधः - इत्यादयः । (आ) सामाजिकाः - मातृव्यवहारः, मानवेषूपस्थितेषु सत्सु प्रतिक्रिया, तेषां प्रशंसायां प्राप्तायां सत्यां प्रतिक्रिया, तेषां निन्दायां प्राप्तायां सत्यां प्रति- क्रिया, आत्मगौरवप्रवृत्ति, दैन्यभाव:, अनुकरणमित्यादयो मूलप्रवृत्तयः । वारेनमहोदयैः षड्विंशतिर्मूलप्रवृत्तयोऽङ्गीकृताः। सामाजिकमनोविज्ञानविशारदा वर्नार्डमहाभागाः स्वकीये ग्रन्थे दशोत्तरशतं मूलप्रवृत्तयोऽङ्गीकर्त्तव्या भवन्तीति स्वीकुर्वन्ति । ड्रेवरमहोदया मैकडुगलप्रदर्शितशैलीमेवानुसरन्ति तथापि तैर्मूलप्रवृत्तीनां वर्गीकरणमन्य- प्रकारेणैवोद्भावितम्। ड्रैवरमहोदयानां वर्गीकरणम् जन्मजाताः प्रवृत्तयः – 1) संवेदनात्मिकाः 1.1) सामान्याः – यथा – सुखवेदनीये प्रवृत्तिः दुःखवेदनीयान्निवृत्तिः 1.2) विशिष्टाः – बुभुक्षा, पिपिसा, निद्रा, कामवृत्तिः, वमनम् 2) प्रतिक्रियात्मिकाः 2.1) विशेषाः – 2.1.1) विशुद्धाः (स्युरपरिमेयाः, सहजक्रियाभ्यश्चाव्यावर्त्याः। तासां किञ्चिन्निर्दशनम्) यथा- सामञ्जस्यस्थापनप्रतिक्रिया, ध्यानम्, भयप्रतिक्रिया, गमनप्रतिक्रिया, ध्वन्यात्मकप्रतिक्रिया 2.1.2) संवेगात्मिका – क्रोधः, आखेटः, सङ्ग्रहप्रवृत्तिः, जिज्ञासा, सामूहिकजीवनेच्छा, कामवृत्तिः, आत्मप्रदर्शनम्, आत्मदैन्यम्, वात्सल्यम्। 2.2) सामान्याः – क्रीडनम्, प्रयोगकरणम्, अनुकरणम्, सहानुभूतिः, सङ्केतार्हत्वम् उपर्युद्धृतया तालिकयेदं स्फुटीभवति यद्धि ड्रेवरमहोदयानां वर्गीकरणं मनोवैज्ञानिकीं शैलीं विशेषेणाऽनुसरति। तन्मते संवेदनात्मिका मूलप्रवृत्तयस्ता भवन्ति यादृशासु सुखवेदनीयेनोत्तेजकेनोत्पादिता सुखसंवेदनानुभवपरिमितैव मूलप्रवृत्तिर्भवति, किमुत दुःखवेदनीयेनोत्तेजकेनोत्पादिता दुःखसंवेदनानुभवपरिमितैव मूलप्रवृत्तिर्भवतीति। प्रतिक्रियात्मिका मूलप्रवृत्तयस्त्वपरथा ता भवन्ति यादृशासु सुखवेदनीयेनोत्तेजकेनो- त्पादिता सुखसंवेदनानुभवपरिमितैव मूलप्रवृत्तिर्भवति, किमुत दुःखवेदनीयेनोत्तेजकेनो- त्पादिता दुःखसंवेदनानुभवपरिमितैव मूलप्रवृत्तिर्भवतीति प्रतिक्रियात्मका मूलप्रवृत्तय- स्त्वपरथा ता भवन्ति यादृशीषु विशेषपदार्थेन परिस्थितिवेशेषण वा जन्यमानो- त्तेजनायाः प्रतिक्रियामुखेन प्रवृत्तिः प्रवर्तते, तस्याः प्रवृत्त्याश्च लक्ष्यं तत्पदार्थसम्बन्धि तत्परिस्थित्यनुबन्धि वा भवत्येवेति । वस्तुतः प्रतिक्रियात्मिका जन्मजाताः क्रियैव मूलप्रवृत्तिरूपतां भजन्ते । प्राध्यापकमैकडुगलमहाभागानां वर्गीकरणं स्वरूपविवेचनञ्च मूलप्रवृत्तीनां सङ्क्षिप्तं सारवच्च प्रतिभाति । तदेव विशेषेणाद्रियते विद्वद्भिः । मूलप्रवृत्तीनां जन्मजातरूपवत्त्वमपरे नाङ्गीकुर्वन्ति। ते विशेषतो व्यवहारवादा- नुसारिणः । १९८१ वैक्रमाब्दे वर्नार्डमहोदयः , यस्य मतं पूर्वमुद्धृतम्, 'मूलप्रवृत्ति' नामकं स्वकीयं ग्रन्थं प्रकाशितवान् । तस्मिँश्च ग्रन्थे शतचतुष्टयलेखकानां कृतिषु 'मूलप्रवृत्तिः' इति शब्दस्य प्रयोगं व्यवहृतं समालोच्योपहासपूर्णत्वं मूलप्रवृत्तिसिद्धान्तस्य प्रदर्शितवान्। तेनाकलितं यद्धि मूलप्रवृत्तिशब्दस्य ६००० षट्सहस्रप्रेरणासु क्रियासु वा प्रयोगो दरीदृश्यते। प्राध्यापकयर्कीस-ब्लूमफील्डमहोदयाभ्यां प्रदर्शितं यद्धि मार्जारैर्मूषकहनन-मंशतोऽधीतमेवास्ति । प्राध्यापकडनलप - वाट्सनमहोदयाभ्यां जानहापकिन्सविश्व- विद्यालयीयमनोवैज्ञानिकप्रवराभ्यां प्रचालितं मैकडुगलादिभिरभिमतं मूलप्रवृत्तिविषयकं मतं भृशमालोचितम्। द्वाभ्यामेव साग्रहं समदं प्रतिपादितं यद्धि मानवव्यवहारोऽ- धिकतमांशे, विशेषतश्च प्रौढव्यवहारे, शिक्षणप्रभावान्वितत्वान्नास्ति सहजं जन्मजातं वेति । वाट्सनमहोदयस्तु शिशुवृत्ताध्ययनपूर्वकमिदं मतमुद्भावितवान् यद्धि भयं वामहस्तवत्त्वं दक्षिणहस्तवत्त्वं वाऽनुभवाभ्यामनियतं भवति । जानूपसर्पणम्, स्थानम्, गमनमित्यादीनि बहूनि क्रियाजातान्यंशतोऽधीतानि सन्तीति । तदनन्तरं कैश्चिन्मनोवैज्ञानिकैर्मूलप्रवृत्तिशब्दप्रयोगेऽर्थद्वयास्तित्वमुद्धाटितम्। यथा कदाचन तु मूलप्रवृत्तिशब्दप्रयोगः स्तन्यपानयुयुत्साऽन्धकारस्थलभयादिषु दृश्यते । कदाचन चापरथा कामप्रवृत्तिबुभुक्षासङ्ग्रहादिप्रेरणासु व्यवहारजनकास्वयं शब्दो व्यवह्रियत इति। राबर्टवुडवर्थमहोदयेन उपर्युक्तार्थद्वयानुसारं 'मैकेनिज्म' किं वा यान्त्रिकक्रियेति प्रथमार्थप्रदर्शनाय, ‘ड्राईव ' किं वा प्रेरणेति द्वितीयार्थप्रदर्शनाय च द्वौ शब्दौ व्यवहृतौ । प्रथमवर्गीयाः क्रिया 'यान्त्रिकक्रिया' भवन्ति, यतो हि व्यापारः क्रिया वा यन्त्रवत् केनचिदपरेण कर्त्रा परिचालयितुमपेक्षते । द्वितीयवर्गान्तर्गता: प्रेरणानामधेयाक्तय विद्युच्छक्तय इव भवन्ति, यया परिचाल्यते । वस्तुतो नहि वर्गद्वये कोऽपि विनिगमकविशेषो वर्तते यतो ह्येकदा परिचालितं यन्त्रं स्वकीयां प्रेरणां शक्तिरूपामवाप्तुमर्हति यथा हि सङ्गीतमधीयानः शिशुः स्वयमेव गानेन प्रोत्साहनं सम्प्राप्तसाफल्यप्रशंसनहर्षजनितं प्राप्नोति। एवं प्रकारेणान्या अपि अर्जितक्रिया विशिष्टव्यवहारश्च कमपि मानवं नूतनतरां प्रेरणां भाविनि कार्ये जनयन्त्येव । वुडवर्थमहोदयो मैकडुगलमहोदयं तदनुकारिणश्चान्यान् मनोवैज्ञानिकान् समालोचितवान्, यतो हि ते नियतसंख्याकमूलप्रवृत्त्या दिभिर्निखिलमानव- व्यवहारो जन्यत इति मन्यन्ते। सन्ति हि खल्वन्ये ये नियतसंख्याकमूलप्रवृत्तिसमाश्रयणेन मनो विविधशक्तिजाते विभक्तमिति ज्ञात्वा भयभीता जायन्ते । यथा हि प्राध्यापकप्रवरौ गाल्टहावर्डमहोदयौ मैकडूगलमतसमालोचनावसरे कथयतः । अपि च सन्त्यन्ये प्राध्यापकसरजूप्रसादचौबेमहोदया इव ये मैकडूगलमतं तिरस्कुर्वन्ति, यतो हि तैः कोऽपि प्रयोगशालीयप्रयोगोऽस्मिन् मूलप्रवृत्तिविषये न समाश्रितः । आश्चर्यं हि महत्खल्विदं यद्धि ते महाभागा मानवव्यापारस्य सूक्ष्मनिरीक्षणं मनोविज्ञानस्य चरमं साधनं नैव मन्यन्ते । प्रयोगोऽपि निरीक्षणप्रकार एव । प्रयोगस्तु निरीक्षणपूरकत्वेन प्रयुज्यते । मानवव्यवहारस्य यावत् सुसूक्ष्मपर्यवेक्षणं प्राध्यापकप्रवरेण मैकडूगलमहोदयेन समाश्रितं विश्लेषितञ्च तच्च तेषां ग्रन्थद्वयस्य 'मनोविज्ञानस्य रूपरेखा' ‘सामाजिकमनोविज्ञानस्य भूमिका' संज्ञकस्य प्रतिपृष्ठं साक्षीकरोति । नहि चौबेमहोदयैः काऽपि स्वकीया युक्तिः प्रयोगनिरीक्षणपुरस्सरा मैकडुगलमतखण्डनाय प्रस्तुताः। मूलप्रवृत्तिविषयस्त्वेतावान् विवादग्रस्तः सञ्जातो यद्धि तस्य समाधानं कैण्टरप्रभृतिमनो- विज्ञानाचार्याणामुल्लेखनमात्रेणैव कर्तुं न पार्यते । तथाकथितार्वाचीनमतानां समालोचनम् व्यवहारवादिनां मूलप्रवृत्तिमस्वीकुर्वाणानां ग्रन्थेषु तेषां मतमर्वाचीनमिति प्रथते । वयमप्यत्र तथाकथितमर्वाचीनमतं सङ्क्षेपत आलोचयामो येन तज्जनितभ्रान्तीनां परिहारः सम्भवेत्, असमीचीनत्वञ्चार्वाचीनमतस्य सम्भवेत्। यान्त्रिकवादसप्रयोजनवादयोर्भेदजनकत्वम् मूलप्रवृत्त्यादिसहितनिखिलमानवव्यवहारस्य प्रयोजनात्मकत्वम्। अस्ति हि खलु मनोविज्ञानेतरविज्ञानानां यान्त्रिकवादात्मिका प्रवृत्तिः । इतराणि भौतिकविज्ञानरसायन- विज्ञानादीनि निष्क्रियं जडं तत्त्वं विवेचयन्ति, तस्य रासायनिकपरिवर्तनादिषु संवेगेच्छादीनां प्रभावो नैव लक्ष्यते। अतस्तेषां परमं वस्तुतन्त्रात्मकत्वं यानि विज्ञानानि नियतकार्यकारण- साहचर्यान्वितं स्वस्वविषयजातं मन्यन्ते, ते यान्त्रिकवादसंज्ञयाऽभिधीयन्ते। तां यान्त्रिकवादा- भिमतां प्रवृत्तिं केचन मनोवैज्ञानिका मनोविज्ञानक्षेत्रेऽप्यावहन्ति । तत्र द्वे विचारधारे एका ‘निखिलं मानवव्यवहारजातं मूलप्रवृत्त्यादिसहितं सप्रयोजनात्मकम्' इति मतमाश्रयते, द्वितीया च ‘सर्वो मानवव्यवहारो यान्त्रिकवादाभिमतरीत्या सहजक्रियापुञ्जीभूत एव' इति मतमातनोति'। सहजक्रिया प्रागुक्तरीत्या शारीरिकी क्रिया, नहि तस्यां विचारेच्छानिश्चयादयः प्रवर्तन्ते, तत्सौषुम्णिकनाडीसम्बन्धजनितत्वाद् मस्तिष्कस्य चेच्छाविचाराद्यधिष्ठानत्वात्। जडीभूतानामिव मानसिकक्रियाणां यदध्ययनम्, यद्धा जडशरीरस्य रासायनिकविकारहेतुतां निखिलमानवव्यापारस्य, चैतन्यस्याऽपि यत्स्वीकरोति, तदस्ति यान्त्रिकवादात्मकं मनोविज्ञानम्। तद्विलक्षणमस्ति सप्रयोजनात्मकत्ववादिशैण्डमैकडुगलननटिचनरड्रेवर- प्रभृतीनां मनोवैज्ञानिकपुङ्गवानाम्। नहि यान्त्रिकवादात्मकं मनोविज्ञानाध्ययनं समीचीनम्, विकल्पासहत्वात्। मानवीयो व्यवहारो यथा नैतिकमाचरणम्, विचारः, धर्माधर्मविवेकः, इत्यादिः सर्व एव सप्रयोजनात्मकः । नहि यान्त्रिकवादोऽन्येषु मानवीयेषु शास्त्रेषु विज्ञानेषु चैकान्ततः समाश्रीयते, यथा नीतिशास्त्रे, सौन्दर्यशास्त्रे, राजशास्त्रे, समाजशास्त्रे वेति। सन्ति हि खलु केचन मानवविकासविज्ञानवेत्तारः प्राणिविज्ञानविशारदाश्च यैर्यान्त्रिकवादो मानवविकासाध्ययनेऽप्यवलम्ब्यते, येषां च स्खलितमतानां विस्तारोऽर्वाचीनमतोद्भावकैः स्वे स्वे ग्रन्थे क्रियते यत्र तत्र । तद्व्याख्याऽपि विरूपा जायते । नहि मानवः स्थाणुः, नापि परमाणुः, नापि द्रवः, नापि सम्मिश्रितं तत्त्वम्, येन यान्त्रिकवादसरणिर्मानव- व्यवहाराध्ययनात्मकेषु मनोविज्ञाननीतिशास्त्रसमाजशास्त्रादिषु समादरणीया भवेत् । पदे पदे स्वनिश्चयपूर्वकं मानवः परिस्थित्याः स्वामी भवति, स्वानुकूलाञ्च तां करोति, तदनुकूलो वा स्वयमेव जायते । नहि प्रयोजनविरहितस्य कोऽपि व्यापारः । 'प्रयोजनमनुद्दिश्य न मन्दोऽपि प्रवर्तते' इति हि प्राचीनमाभाणकम् । ननमहोदयानामग्रगण्याङ्गल- देशीयविश्वविश्रुतशिक्षाविशेषज्ञानामिदं वचनं सर्वथोपयुज्यते यद्ध्यस्ति निखिलो मानवव्यापारः प्रयोजनान्वितः । प्राणिविज्ञानविशारदलीबमहोदयानामालोचनावसरे तेषां वचनान्यतीवोल्लेखनीयानि । तथा हि लीबमहोदयानां कृत्रिमगर्भाधाने कृत्रिमपशुसंवर्धने च मूलप्रवृत्तिरचनायां रासायनिकाङ्गान्वितत्वे सम्पादिताः प्रयोगा निःसन्देहमतीव प्रभावोत्पादकाः। तैस्तेभ्यो या आशा प्रदत्ता ननु सा केवला पुण्याशैवासीदिति वयं वक्तुं प्रभेवम-यद्धि कालान्तरे निखिलाभिलाषप्रयत्नसङ्घर्षनैराश्यकष्टा(तपस्या?)- दीनामाजन्मनो मृत्युपर्यन्तं जीवनस्य विषयीभूतानां किमपि भौतिकरासायनिकं व्याख्यानामवाप्स्यत' इति। पुण्याशैवेत्यनेन मोघा आशा निष्फला आशेति सूचितम्। प्रथमाऽध्यायेऽस्माभिः प्राणिविज्ञानमनोविज्ञानसम्बन्धप्रदर्शनावसरे प्राणिविज्ञानस्येयं यान्त्रिकवादाभिनिवेशयुक्ताऽध्ययनदृष्टिः सङ्केतिता । केवलभौतिकरासायनिकक्रियापुञ्जीभूतं स्वेच्छानिर्णयविवेकस्वातन्त्र्यविरहितमेव निखिलं मानवव्यवहारजातमिति मतं नैवोपयुज्यते । मन्येऽर्वाचीनमतोद्भावका मनोवैज्ञानिकं व्याख्यानं पदार्थविज्ञानानामितरेषां व्याख्यानमिव प्रतीयेत। मन्ये प्रवृत्तिरियं मनोविज्ञानस्य वास्तविकं मौलिकं स्वरूपं वैशिष्ट्यञ्चा- पाततस्तिरोहति। सर्व एव मानवीयो व्यवहारश्चैतन्यरूपमनसो वृत्तिव्यापारेणोतप्रोतः । एतस्मिन्नेवास्त्यस्य मनोविज्ञानाध्ययनस्य वैशिष्ट्यं यद्धीदं मानवसुलभसत्यत्व-शिवत्व- सौन्दर्यविषयकप्रतिमानानां तत्तद्व्यक्तिविचारेच्छाप्रवर्तमानानां निश्चितानां समादरं करोति । नह्यनेनेदमनुमेयं यद् वयं चरमयान्त्रिकवादस्य मनोविज्ञानक्षेत्रेऽनुप्रवेशविगर्हणायां कार्यकारणनियतत्वमपि विगर्हामः । अस्ति कार्यकारणनियमापेक्षा तादृशी मनोविज्ञानेऽपि यादृशीयं पदार्थविज्ञानेषु भवति । किन्तु मनोविज्ञानस्य पदार्थविज्ञानादस्यैकं महद् वैशिष्ट्यम्, यद्धीदं कारणसङ्घाते मनुष्यस्य भावनाविचारसंवेगेच्छोद्भूतपरिस्थितेरपि समावेशं समीचीनं मन्यते । एवं प्रकारेण मनोविज्ञानस्य कार्यकारणनियमो जडापरिवर्त्यनिष्क्रियप्रतिपाद्यविषयमात्र एव नास्ति । स्थाने खल्विदं मनोवैज्ञानिकं तथ्यं यत्र हि कोऽपि मानवीयो व्यवहारो मानसिको वा व्यापारोऽकारणं न जायते । किन्तु कारणमिति वचने मानसिककारणान्यप्यन्तर्भूतान्यूह्यानि । बाढम्, नहि किञ्चिदकस्माद- कारणाज्जायते। एवं व्याख्यातं मनोविज्ञानं सप्रयोजनात्मकं मनोविज्ञानमिति संज्ञां बिभर्ति। आङ्गलभाषायां 'हार्मिक साइकोलॉजी' इत्यभिधानेन प्रथते । मनोविज्ञानस्य समुदारायां व्याख्यायामन्यमनोविज्ञानसम्प्रदायप्रवर्तितसमीचीनतथ्यान्यपि सामञ्जस्यं लभन्ते। अतः सिद्धो मूलप्रवृत्तिसमाश्रयविरोधो यान्त्रिकवादाभिभूतव्यवहारवादजन्य:, मानवसुलभ- प्रकृतेर्महोपेक्षागर्भितः। ननु किमस्ति प्रयोजनं मूलप्रवृत्तिसिद्धान्तसमाश्रयणे ? आत्मसंरक्षणं जातिक्रमाऽ- व्यवच्छेदश्च द्वौ पशुमनुष्यसुलभौ नैसर्गिकौ हेतू, याभ्यां प्रेरिताः प्राणिनो मूलप्रवृत्तिरूपां प्रतिक्रियामाचरन्ति । एते नैसर्गिके प्रयोजने विधात्रा प्राणिनां जीवनधारणार्थं जन्मतः प्रागेव नियोजिते, अथवा चिरन्तनसञ्चितानुभववासनानां वंशानुक्रमागतोपयोगिक्रिया- सङ्ग्राहकत्वजनिते एते प्रयोजने इति विकासवादिनो मन्यन्ते। यस्याञ्च परिस्थितौ त्वरिता प्रतिक्रियाऽनिवार्या भवति, तदर्थमेव प्रकृत्याऽयं प्रबन्धो मूलप्रवृत्तिरूपोऽङ्गीकृतः । मनुष्याय सामाजिकी मूलप्रवृत्तिर्हासप्रवृत्तिश्च विशेषेण नियोजिते, यतो हि तयोरावश्यकता परस्परसम्मेलनसहयोगसम्भाषणादिष्वनुदिनमनुभूयते। नहि पशुजीवनमपि सर्वथा सामाजिक- प्रवृत्तिविरहितम्। दृश्यते हि गवामियं प्रवृत्तिर्यद्धि ता इतरगवादिपशुभिः सहैव बहिश्चरणाय प्रस्थातुमिच्छन्ति, तदभावे चातिव्याकुला भवन्ति । मानवेष्वपि बालकः शुशुर्वा स्ववयस्कैः साकमेव क्रीडतुमिच्छति । दृश्यते हि लोके द्वित्रवर्षीयो शुशुरन्यशिशुभिः सार्धं क्रीडन्नतीवानन्दं लभते, स्वभोजनादिकमपि न स्मरति । हासस्तु मानवजीवनस्य विशेषानन्दप्रदर्शिका प्रवृत्तिः । मैकडुगलमहोदया मन्यन्ते यदतीव महत्त्वपूर्णेयं प्रवृत्तिर्यतोऽनया मानवः सर्वप्राणिभिरभिलषितां सुखानुभूति प्रकाशयतीति । अतः सिद्धं प्रयोजनत्रयं मूलप्रवृत्तीनाम्। तद्यथा- आत्मसंरक्षणम्, जातिपारम्पर्यव्यवच्छेदः, सामाजिकसम्बन्धनिर्वाहश्चेति। ये ये भावा व्यापाराः क्रियाः प्रतिक्रिया वोपयोगिन्योऽनुभूयन्ते, ते ते तस्यां तस्यां जातौ वंशपारम्पर्यगुणसङ्क्रमणेन आजन्म सुलभा जायन्ते । स्मरणीयं मूलप्रवृत्तिरिति शब्देनानायासा नैसर्गिका स्वतः प्रवृत्ताः क्रिया एवाभिव्यज्यन्ते । नहि मूलप्रवृत्तयः प्रतिनियतसहजक्रियाः ननु मूलप्रवृत्तयौऽनधीताः क्रिया भवन्ति, नैसर्गिकत्वात्तासाम्, अतस्ता: प्रतिनियताः सहजक्रिया भवितुमर्हन्ति । एवं व्यवहारवादिनो मूलप्रवृत्तिं प्रतिनियतसहजक्रियारूपत्वेन व्याख्यान्ति। एवं सम्प्राप्तायां शङ्कायां वयं ब्रूमः - नहि मूलप्रवृत्तिः प्रतिनियतसहजक्रिया- रूपतां भजते। सहजक्रिया हि खलु मूलप्रवृत्त्यपेक्षातो निम्नस्तरीयाः क्रिया भवन्ति । सहजक्रियायां प्रागुक्तरीत्या भवन्त्येतानि कारणानि - उत्तेजकम्, उत्तेजना, तद्वाहि संज्ञावहनाडीकन्दाणुकम्, सुषुम्णायां नाडीसम्बन्धस्थलविशेषस्तत्र च प्रतिसङ्क्रान्ति- कारकमपरनाडीकन्दाणुकम्, तदनन्तरं चेष्टावाहि नाडीकन्दाणुकम्, मांसपेशी, चेष्टास्थानम्। ततः प्रसरति सहजक्रिया प्रतिसङ्क्रमितक्रियाभिधाना । नहि तादृशी मूलप्रवृत्तिर्भवति । मूलप्रवृत्तौ निस्सन्देहमुत्तेजकजनितोत्तेजनायाः प्रत्यक्षं जायते । कदाचन तु तत्प्रत्यक्षमेका- धिकेन्द्रियजन्यं भवति। भयस्थले वृक्कादिदर्शनेन दूरागतेन सह तज्जान् हुङ्कारादिगर्जनशब्दा- नाकर्णयन् पूर्वकृतहिंसाजनितदुर्गन्धं जिघ्रन् भयसंवेगमनुभूय पलायनमाचरति । अत्र न केवलमस्ति चाक्षुषं प्रत्यक्षमपि तु प्राणजं श्रोत्रजञ्च प्रत्यक्षे । सङ्क्षेपत इदं वक्तुं शक्यते- नहि सकलपरिस्थित्यवलोकनमन्तरा मूलप्रवृत्तिजन्या प्रतिक्रिया प्रादुर्भवति । निखिल- परिस्थितीनां सम्यगवलोकनान्तरमेव संवेगानुभूतेराशा सम्भवति। सम्प्रति प्रागुक्तप्रत्यक्षत्रयेण सुनिश्चितमिदं भवति यद्धि प्रत्यक्षेण' चाक्षुषाज्ञाकन्दभागा समुत्तेजिता भवन्ति । संवेगानुभूत्यर्थमपि शारीरिकमनोविज्ञानविशारदै रासायनिकवैद्युतिकोत्तेजनप्रकारकप्रयोगशतैः सुनिर्णीतमिदं तथ्यं यत्तस्मिन् मस्तिष्कादधस्तरीया मस्तुलुङ्गभागाः किमुत आज्ञाकन्दाः सक्रिया जायन्ते। नहि तद्विना तादृशी संवेगानुभूतिः सम्भवति यादृशी पलायने, व्यवाये, पुत्रवात्सल्ये, सहानुभूतिजनितकरुणानुभवे, युयुत्सायां वाऽनुभूयते । कुतस्तस्मात् पलायनादयो मूलप्रवृत्तय आदिष्टा भवन्ति । नहि खलु मस्तिष्कात्, तस्य विचारविवेकेच्छा- संवलितप्रयत्नायनत्वात्। प्रयोगैः सिद्धम्, स्वीक्रियते चेदं मनोवैज्ञानिकैर्यद्धि मूलप्रवृत्ति- प्रभवस्थानं शीषर्ण्यनाड्यो भवन्ति । सुतरां मूलप्रवृत्तयः सहजक्रियापेक्षया जटिलतरा भवन्ति। यदि सहजक्रिया प्रतिनियता कर्तुं शक्यते, समीचीनं हि तत् । नहि तेन मूलप्रवृत्तिसहजप्रवृत्तिस्वरूपभेदमपि तिरोहितुं शक्यते । सहजक्रिया: प्रतिनियता भवन्ति, इत्येतावता सिद्ध्यति यत् स्यान्मूलप्रवृत्तीनां मार्गान्तरीकरणं परिशोधनं दमनं वा परिस्थितिषु नियन्त्रणेन, यथा पैवलोवमहोदयाभ्यां प्रदर्शितप्रयोगजातैः सहजक्रियाणां प्रतिनियतत्वं सम्भाव्यते। यथा सहजक्रियाणामस्ति शिक्षणविधावुपयोगस्तथैव मूलप्रवृत्तीनामपि परिशोधनेन मार्गान्तरीकरणेन यादृशी मानवसामाजिकसंस्कृतिविज्ञानसंस्थासभ्यतोत्कर्षावस्था साम्प्रतं वर्तते, सा तस्मादप्यूर्ध्वं या काचिद् दैवी पराकाष्ठा भाविनि काले सम्भवेत् सा च सर्वथैव सम्भाव्यते । अतः सहजक्रिया स्वरूपतो निम्मस्तरीयानधीतक्रियात्वान्नहि मूलप्रवृत्तेः स्थानापन्ना भवितुमर्हति । ये तथा कर्तुमुत्सहन्ते, ते मूलप्रवृत्तिस्वरूपमनवधार्यैव तथाविधां भ्रान्तिं जनयन्ति । नहि मूलप्रवृत्तयोऽभ्यासरूपाः ननु सर्व एव प्रौढमानवस्य व्यवहारोऽधीतक्रियाणां पुञ्जीभूत एव लक्ष्यते । किन्तर्हि मूलप्रवृत्तिसत्त्वसमाश्रयणस्य कारणम् ? नहि काचन मूलप्रवृत्तिः स्वकीये मूलरूपे मानवेषूपलभ्यन्ते; प्रौढानां तु वार्ता कुतो बालकेष्वपि नोपलभ्यते। अतो मूलप्रवृत्तीनामङ्गी- करणं व्यर्थमेवेत्याशङ्कायां सम्प्राप्तायां वयं ब्रूमः - सन्ति हि खलु मूलप्रवृत्तयो यथा पशुषु तथा मानवेषु नैसर्गिकाऽनधीताऽनायासप्रवर्तिताऽप्रतिनियतसहजक्रियारूपा। तुलनात्मकमनोविज्ञानविशारदैरुद्घाटितं तथ्यमिदं यदस्ति हि सुदृढं साम्यं मानवपशु- स्वभावयोः, मूलप्रवृत्तिभागित्वात्तेषाम्। ये व्यवहारवादिनो मूलप्रवृत्तिशङ्घटने वंशपारम्पर्य- जनितगुणसङ्क्रमणभीत्या मूलप्रवृत्तीनामङ्गीकारेऽप्यव्यवस्थितचेतसः प्रतीयन्ते, ते पक्षपाता- देवैवं कुर्वन्तीति वयं मन्यामहे । नहि केनाननुभूतमिदं सारल्यसमन्वितं बालकानामौत्सुक्यम्, येन ते परिस्थित्युपलब्धनिखिलवस्तूनामध्ययनं साक्षात् कर्तुमिच्छन्ति, औत्सुक्यमूलप्रवृत्ते- नैसर्गिकत्वादनधीतत्वाच्च । बालिकाः पञ्चषड्वर्षीया एव द्वित्रचतुर्वर्षीया वा पुत्तलिकाशिशुं मृत्तिकानिर्मितं शिशुं गणेशं वा स्वक्रोडेषु कृत्वा वात्सल्यभावान्वितां मूलप्रवृत्तिमूलरूप- मनुभवन्ति। कालान्तरे तस्य भावस्य परिष्कार एव जायते, यथा स्तन्यपानादिमूलप्रवृत्तेः परिवर्तितं रूपमधुना प्रौढावस्थायां सर्वथैव विलक्षणं भोजनखादनं किं वा दुग्धपानमुप- लभ्यते। शिशूनामात्मप्रदर्शनं क्रोधप्रेरितसम्प्रहारप्रवृत्तिः, सहानुभूतिप्रदर्शनं यदा माता भगिनी वा रोदिति। माता भगिनी तु बालकं किमपि प्रदत्तेऽपि शिशुस्तु द्वित्रवर्षीय ‘थर्मस’-नामकं. दुग्धपात्रं ताडयित्वा तं रुदन्तं मन्यमानः स्वयं रोदितुं तं लालयितुं (चतुर्वर्षीयकन्यावृत्तमिदं) चोपक्रमते । स्मरणीयमत्र यद्धि यतो मूलप्रवृत्तयो नैसर्गिकाः कार्यक्षमा प्रवृत्तयोऽतस्तासामपरिवर्तनीयत्वमपि भवितव्यमिति युक्तिर्नोपयुज्यते। अनेनाग्रहेण व्यवहारवादिनां मैकडूगलमहोदयानां ग्रन्थानां सम्यक्परिशीलनाभाव एव संसूच्यते । प्राध्यापकप्रवरा मैकडुगलड्रेवरप्रभृतयः सर्वे एवेदमुद्धोषयन्ति यद् वातावरणनियन्त्रणात् मूलप्रवृत्तीनां परिशोधनं मार्गान्तरीकरणं' दमनं वा कर्त्तुं शक्यते, यतो हि मनुष्यः पशूनामपेक्षया बुद्धिविवेकेच्छाकल्पनास्मृतिभाषाविलसितः प्राणी भवति । यदि बुद्धिविवेक- पुरस्सरं मूलप्रवृत्तीनां परिवर्तनं सम्भाव्यते, तत्तु प्राणिनां परिस्थित्या साकं सामञ्जस्यस्थापन- क्षमतामेव नितरां प्रदर्शयति । मन्ये तेषामयमभिनिवेशो यान्त्रिकवादनिगडितत्वात् प्रसूयते । न चाप्ययं तुलनात्मकमनोविज्ञानेन सह सङ्गच्छते । उपपद्यते च मानवमनोविज्ञानपशुमनो- विज्ञानसम्यङ्गिरीक्षणप्रसूतमिदं मूलप्रवृत्तिस्वरूपव्याख्यानम् । मूलप्रवृत्त्यभ्युपगमेनापि मनस एकत्वमक्षुण्णम् ननु विशिष्टमूलप्रवृत्तिसमाश्रयणेन मनस एकत्वमक्षुण्णं नैव सम्भवति । किमुत जीवधारिण एकीभूता समन्विता वा क्रिया नैव सम्भवति, यतो जायते तस्य विविधासु मूलप्रवृत्तिसु विभाजनम्, यथा मनसो विविधासु शक्तिषु विभाजनं मन्यमानाः शक्तिवादिनो मनसः समन्वितैकीभावविरहितत्वमापाततोऽङ्गीकुर्वन्ति, एवम्प्रकारेण गाल्टहावर्डप्राध्यापक- प्रवरा मूलप्रवृत्तीनामस्तित्वमङ्गीकुर्वाणा अपि मैकडुगलप्रदर्शितचतुर्दशसंख्याकमूल- प्रवृत्तिसिद्धान्तमभि स्वकीयामुपेक्षां प्रदर्शयन्ति । इयं समालोचना मैकडुगलमतासम्यगध्ययन- प्रोद्भूतेति वयं मन्यामहे । मैकडुगलमहाशयानां मूलप्रवृत्तिव्याख्यानमुदारमस्ति । नहि मूलप्रवृत्तय इतरेतरसम्पर्कसहयोगव्यावृता भवन्ति मैकडुगलमते। नापि मनसोऽनेन निरङ्कुशविभाजनमापतति, येन प्राक्तनशक्तिवाद इव मनसो विविधपरस्परासहिष्णुविभागेषु विभक्तत्वापत्तिर्भवेत्। अस्ति हि मनसः संयोजनात्मिका शक्तिः, सङ्ग्राहिका शक्ति:, यस्या अस्तित्वमस्माभिर्मनसो विकासविवेचनावसरे द्वितीयाऽध्याये विवृतम्। तया सङ्ग्राहिकया शक्त्या विविधासु प्रतिक्रियासु तज्जनकप्रत्यक्षविचारसंवेगस्थायिभावादिषु सामञ्जस्यं स्थाप्यते। नहि तद्विरहित: प्राणी एकीभूतमद्वेतं व्यक्तित्वमपि धारयितुं क्षमते । यदि सर्वाः शक्तयः सन्नियुक्ताः स्युः, संयोजनशक्त्यधीना भवेयुस्तर्हि नास्त्यत्र काऽपि क्षतिः। मूलप्रवृत्तिस्वरूपं हि तौ स्वीकुरुत: । सन्ति हि ताः । तासां जन्मजातत्वमनायास- प्रवर्तितत्वमपि तावाचार्य्यावङ्गीकुरुतः। एवमेव मैकडुगलमहोदयोऽपि विविधमूलप्रवृत्तीनां मनसा संयोजनं स्वीकरोति, तासां परिवर्तनमपि शिक्षणाभ्यासादिनाऽनुमतमेव, नहि स मूलप्रवृत्ती: स्वतन्त्रेष्वितरेतरनिरपेक्षकक्षेषु विभक्ता मन्यते। अत इयं समालोचनाऽपि नोपपद्यते। आधुनिकमनोविज्ञाने दृश्यते ह्येका प्रवृत्तिर्यत् केचन मनोवैज्ञानिका मनसो विविधशक्तीनां प्रत्याख्यानं कुर्वन्ति । ते शक्तिस्थाने व्यापारपदं प्रयुञ्जते। तथा हि ते कथयन्ति यन्नास्ति स्मृतिर्नाम काऽपि मनसः शक्तिः । अस्ति वै मनसो व्यापारः स्मरणमिति। एवमेव ते इच्छारूपशक्तिविशेषमपि निराकुर्वन्ति । त इच्छाऽनुभवनमेषण- मिच्छाकरणं वेति व्यापारतया व्यपदिशन्ति । समासत इदं वक्तुं शक्यते यत्ते मनसः शक्तीर्नानुमन्यन्ते। तत्स्थाने मनसः क्रिया व्यापारा वा तैरभिमताः। इयं समालोचनापि स्वारस्यविरहितेति वयं मन्यामहे । नहि कोऽपि व्यापारः स्वजनकशक्तिमन्तराविर्भवति । तदुक्तं हि कुमारिलभट्टाचार्यै: श्लोकवार्त्तिके - " न ह्यसती शक्तिः कर्तुमन्येन शक्यते " इति। अपि चास्त्ययं सत्कार्यवादस्य मूलभूतः सिद्धान्तः। तदुक्तं वै सत्कार्यवादप्रतिपादन- वेलायां सांख्याचार्येण ईश्वरकृष्णेन सांख्यकारिकायाम्- असदकरणादुपादानग्रहणात् सर्वसम्भवाभावात् । शक्तस्य शक्यकरणात् कारणभावाच्च सत्कार्यम् ।। इति । शक्तिनिरपेक्षस्तु कोऽपि व्यापारो न प्रसरति । यदि मनसः स्मरणेच्छाकल्पनादिशक्तयो न भवेयुः, कथं तर्हि स्मरणेच्छाव्यापाराणां प्रादुर्भावोऽपि सम्भवेत् । अस्यां समालोचनायां यदभीष्टं तत्त्विदमेव यच्छक्तयः परस्परनिरपेक्षाः स्वतन्त्रा नावगन्तव्याः। सन्ति हि ताः सङ्ग्राहिकाशक्त्यधीनाः, मनसः संयोजनशक्तिपरिनियन्त्रिताः । तन्नियन्त्रणं न केवलं विचाराणामेव भवत्यपि तु क्रियाणां संवेदनादिभावानामपि। विचारेच्छास्थायिभावादयो यदि मनोव्यापारतया भवितुमर्हन्ति, किन्तेषामुत्पादनक्षमा मनसः काऽपि शक्तिर्नास्ति ? भेदात्मकेऽनुभवें एकत्वग्रहणं जीवस्य लक्षणम्। युगपज्ज्ञानानुत्पत्तिर्मनसो लिङ्गमिति स्थाने। अयुगपद्घटितानां मनोव्यापाराणामेकीभावेन ग्रहणम्, संयोजनमिति यावत्, मनस एव कार्यम्। अत्र 'मनः' इति पदं चैतन्यसमानार्थकम्। तेषां वचने विरोधाभास- प्रदर्शनाय नातीव प्रपञ्चयिष्यते, इत्युक्त्वा वयं विरमामहे । यदि मूलप्रवृत्तयोऽपि मनसो विविधाः शक्तयो भवेयुस्तर्हि नास्त्यत्र किमपि वचनीयमिति वयं मन्यामहे। अन्यच्च स्मरणीयमस्मिन् विषये यन्मैकडुगलमहोदयैर्मूलप्रवृत्तिव्याख्यानावसरे 'कायिक- मानसिकः स्वभावः' इति पदं मूलप्रवृत्तिपरिभाषायां व्यवहृतम्। 'स्वभाव' इत्युक्ते शक्त्यन्तरभावोऽपि जायते, नहि तस्य निराकरणमपि समञ्जसमिति त्ववदातमेव । मूलप्रवृत्तित्रयमतस्यासमीचीनत्वम् सन्ति हि खलु केचन मनोवैज्ञानिका ये चतुर्दशमूलप्रवृत्तीनां स्थाने केवलं मूलप्रवृत्तित्रयमेवाङ्गीकुर्वन्ति । तथा हि तेऽभ्युपगच्छन्ति यन्मानवव्यवहारस्यानुव्याख्यानं तिसृभिरेव मूलप्रवृत्तिभिरहङ्कारकामप्रवृत्तिसमूहप्रवृत्तिरेव कर्तुं शक्यत इति । तन्मते त्र्यधिकमूलप्रवृत्तीनामङ्गीकरणमनावश्यकमेव । अस्य मतस्य समालोचनात् प्रागेवेदं स्पष्टीकरणं समीचीनं प्रतिभाति यन्मूलप्रवृत्तिरिति वचनेन किमस्ति तेषां तात्पर्यमिति । मूलप्रवृत्तीनां समीहितपुरुषार्थानाञ्च ते त्रिधा वर्गीकरणं प्रतिपादयन्ति । तद्यथा- (क) मानवस्य अहङ्कारप्रवृत्तयस्ता भवन्ति यास्तस्याहम्भावं संरक्षन्ति संवर्धयन्ति च। प्रकृत्या सह तुमुलसङ्घर्षेऽन्यैः प्राणिभिश्च सह स्वकीयमस्तित्वं स्वकीयां सम्पत्तिं संरक्षितुं स एतासां मूलप्रवृत्तीनामनिवार्य्योपयोगित्वमनुभवति । (ख) कामप्रवृत्त्यादयस्ते शक्तिवेगाः सन्ति येभ्यो मानवो विपरीतलिङ्गिकप्राणिभिः सार्धं प्रेमसम्बन्धं विस्तारयति, प्रगाढीकरोति च । (ग) समूहप्रवृत्तयस्ते शक्तिवेगाः सन्ति यैः प्रवर्तितः कोऽपि मानवोऽन्यैः सामाजिकैः प्राणिभिः सह योगं प्रदत्ते, सामाजिकहितगोपनाय च युद्धादिकेषु प्रवर्तते । आभिः प्रवृत्तिभिः स्वसमूहहितचिन्तनमेव करोत्येतदस्माभिरभिप्रेतम् । सम्प्रति वयमिदं मतं समालोचयामः । इमास्त्रिविधा मूलप्रवृत्तयस्त्रिसंख्याका मूलप्रवृत्तयो नैव सन्तीति सुनिश्चितम् । इमाः प्रवृत्तयो मैकडुगलमहोदयानुव्याख्यातमूल- प्रवृत्तिस्वरूपापेक्षया व्यापकतरा भवन्ति जटिलतराश्चापि। ताभिर्मानवमनोविकासस्योच्च- स्तरीयावस्थाविशेषा द्योत्यन्ते । समासेनेदं वक्तुं शक्यते यन्मैकडूगलमहोदयोक्तमूलप्रवृत्तय एतासु त्रिविधासु प्रवृत्तिषु वर्गीकर्तुं शक्यन्ते । किञ्च कस्याश्चिदप्येकस्या अथवा सर्वासामेवैतासां लक्ष्याभिनिष्पत्त्यर्थमुक्रमन्ते। उदाहरणतो युयुत्सा मैकडुगलमते सम्प्रहाररूपा मूलप्रवृत्तिः क्रोधसंवेगाभिप्रेरिता भवति, किन्तु सम्प्रहारो योधनं वोपर्युक्तेषु त्रिष्वेव लक्ष्येष्वभिमुखीभूय प्रवर्तते । यथा हि - स्वकीयं शत्रुविशेषं वारयितुमपि युद्धं प्रवर्तते, प्रतिद्वन्द्विनं पराजित्य स्वाभिलषितां रमणीं वरयितुमपि । अथवा स्वभार्यानुरक्तं पारदारिकं हन्तुमपि युद्धमुपक्रमते । आर्थिकप्रतियोगिताऽपि युद्धकारणमिति तु सुप्रथितमेव । ‘जननेतॄणामहमहमिकया युद्धानि जायन्ते' इति तु सुविदितमेव तथ्यमितिहासविचक्षणानाम्। किञ्च, समानशत्रुविरोधावसरे जातिधर्मराष्ट्रसंस्कृतिविशेषसंरक्षणार्थमपि पुरुषा युद्ध्यन्ते । एवम्प्रकारेण योधनं युयुत्सामूलप्रवृत्तिर्वोपर्युक्तलक्ष्यत्रयमेवाभिसन्धत्ते । तत्तदुपयुक्ता- वश्यकतापूर्तिञ्चावहति, यथा - अर्थावश्यकता, कामानुबन्धिन्यावश्यकता (सम्भोगेच्छा, पुत्रैषणा वा) तथा समूहसंरक्षणविषयिणी आवश्यकता, किं वा स्वजातिहितवाञ्छेति । यदि वयमेतास्त्रिविधा मूलप्रवृत्ती: स्वीकुर्याम तर्हि मूलप्रवृत्त्यर्न्तगतमूलप्रवृत्त्यन्तरस्वीकरणा- पत्तिर्नूनमापद्येत। अर्थान्मूलप्रवृत्तिशब्दस्यार्थो दन्दोलायमानतयाऽनिश्चित एव भविष्यति । अत्रेदं स्मर्तव्यं यन्मूलप्रवृत्तित्रयमुपर्युपन्यस्तं भाविनं चरमं वा पुरुषार्थं लक्ष्यीकरोति । जटिलतरञ्चेदम्, तस्य तत्तत्कार्यपरिणतिश्च महद्दूरदर्शित्वविचारविवेकेच्छाद्यनन्तरमेव सम्पाद्यते। नहि तथा प्राध्यापकमैकडुगलमहोदयाभिमता मूलप्रवृत्तयः । तास्त्वेकविधाः प्रवृत्तयो भवन्ति, यासां प्रतिक्रिया सम्पूर्णा त्वरितमेव जायते; विचारस्य नास्त्यत्र व्यपेक्षा। अनायासमिमाः प्रवृत्तयः प्रादुर्भवन्ति, अनधीता अनभ्यस्ताश्चैताः । लक्ष्ये प्राप्ते सति सर्वाः क्रियाः शान्ता जायन्ते । यदा चान्यदुत्तेजकं प्रेरयति, प्रवृत्तं वा जायते तदाऽन्या तदनुकूलमूलप्रवृत्तिर्जन्यते । 'ख' वर्गान्तर्भूतकामप्रवृत्त्याख्यो वेगः प्रागुक्तः । स्पष्टतो मैकडुगलमहोदयाभिमतं प्रजननप्रवृत्तिरूपमुपर्युक्तप्रवृत्तित्रयाऽपेक्षयाऽतीव सरलतरं भवति। पुनश्च समूहाभिमुखो वेग उपर्युक्ते 'ग' वर्गे सन्निविष्टो मैकडुगलमहोदयोक्त- सामाजिकप्रवृत्त्यपेक्षयाऽतीव जटिलतरो भवति । इतरैः प्राणिभि: सह सम्मिलनेच्छा, तैर्विना चैकाकिभावानुभव इति मैकडुगलमहोदयाभिमतमूलप्रवृत्तिकथनाभिसन्धिः उपर्युक्तसमूहवेगस्य तात्पर्यन्तु नूनमेतस्मादधिकं प्रपञ्चं द्योतयति, यथा-समूहसहयोग: समाजिकसंयोजनम्, परस्परं व्यापारविनिमयादिश्च । एते सर्वे व्यापारा नहि तत्क्षणं जायन्तेऽनायासं वा, किन्तु दूरदर्शित्वसुदूरकालिकनियोजन-विचारविवेकपुरस्सरमेव तेऽभिनिर्वर्तन्ते। या याः क्रिया विचारविवेकेच्छादूरदर्शित्वादियुक्ता भवन्ति, तासां विवेचनं सपरिकरं वयमग्रे प्रयत्नाख्येऽध्यायेऽनुव्याख्यास्यामः । मैकडुगलाभिमतमूलप्रवृत्तयस्तु प्रौढविचारपुरस्कृतक्रियाभिर्विलक्षणाः, प्रारम्भिकसरलतररूपत्वान्नैसर्गिकत्वादाशुकारित्वाच्च मूलतमा: प्रतिक्रिया भवन्ति । वस्तुत इमे त्रिविधा वेगाः स्थायिभावादिसमन्विता जटिलतराश्च भवन्ति, यान् वयं व्यक्तिजीवनसम्बन्धेषु दाम्पत्यप्रेमसम्बन्धेषु सामाजिकव्यवहारसम्बन्धेषु च बिभृमः (४) सप्रयोजनात्मकमनुकरणम् - प्रयोजनविशेषेणोपयोगिना प्रेरितः सन् यदा कोऽपि मानवोऽन्यस्यानुकरणं करोति तत्तदा सप्रयोजनात्मकमनुकरणमुच्यते, यथा केचन काष्ठकलाविशारदाः काष्ठेन बहूनि यन्त्राणि निर्मातुं प्रभवन्ति, यथा वान्यनिर्मितं चित्रं दृष्ट्वा सर्वकारप्रदत्तपुरष्कारप्राप्त्यर्थमन्योऽपि रम्यतरं चित्रं निर्मिमीते । (५) आदर्शानुकरणम् - महापुरुषाणां महात्मगान्धीमहर्षिदयानन्दलोकमान्यतिलक- महामनामालवीयपण्डितजवाहरलालनेहरूप्रभृतीनां जीवनवृत्तज्ञानसमलङ्कृतो नको वंयःसन्धिकालेऽन्यतमस्य महापुरुषस्यादर्शमनुकरोति । चरित्रविकासार्थमस्ति हि खलु तस्य नितरामुपयोगित्वम् । शैशवे तु प्रायो बालकस्य स्वपिता गुरुर्वादर्शो भवति, बालिकानामपि तथैव मातादर्शरूपा भवति कुलीनेषु गृहेषु । आत्मसङ्केतप्रयुक्तं स्वविनिश्चय- पुरस्सरमादर्शानुकरणं महत्त्वाय कल्पते । ड्रेवरमहोदयोक्तं वर्गीकरणम् ड्रेवरमहोदयैर्मैकडुगलकर्कपैट्रिकमहाभागोक्तरीत्या पञ्चसु वर्गेषु वर्गीकरणंमनु- करणस्य नैवाङ्गीक्रियते । तेषां मतेऽनुकरणं द्विविधं भवत्यैच्छिकमनुकरणं- मनैच्छिकञ्चानुकरणमिति । ऐच्छिकमनुकरणं बालकस्य स्वकीयनिर्णयाध्ययनप्रयुक्तं भवति। अनैच्छिकञ्चानुकरणं यदा बालकः स्वयमेव यदृच्छयानुभूतसामाजिकसंस्थाजात- संस्कारमनायासमात्मसात्कृत्यानुकरोति । इदं वक्तुं शक्यते नहि सोऽनुकरोत्यनुकृतः स सञ्जायत इति, यतो हि कर्तृत्वमिच्छाजन्यमेवोद्भाव्यते ; तथापि मनोवैज्ञानिकदृष्ट्यानैच्छिक- मनुकरणमस्त्यनुकृतेश्चरमं रूपम्, सुसूक्ष्मत्वात् । यदानुकरणं बालकेन क्रियते तदा 'अहमनुकरोमि' इति ज्ञानं तस्य नैव विद्यतेऽतोऽनैच्छिकमनुकरणमचेतनमिव प्रतीयमानं सुसूक्ष्मं भवतीति। ड्रेवरमहोदयैरन्यत्प्रकारेणाप्यनुकरणस्य वर्गीकरणं समुपवृंहितम्'। तद्यथा- दृश्यानुकरणं विचारानुकरणञ्चेति । दृश्यानुकरणन्तु दृष्टपदार्थजन्यमनुकरणं भवति । इदमनुकरणं विशेषेण दृश्यमानपदार्थस्य चित्रादिकस्यैव सम्पद्यते। विचारानुकरणन्तु विचारस्मृतिकल्पनोद्भूतप्रत्ययसरणिगुम्फितं भवति । विचारप्राधान्यान्मनःप्रयोक्तृत्वाद्वा विचारानुकरणस्य सार्थकत्वमिति । सहानुभूतिः केनापि पुरुषेण सह तद्दुःखहर्षानुभवनं सहानुभूतिरित्यभिधीयते । दुःखिनं दरिद्रं वा दृष्ट्वाप्लावितमानसो भूत्वा मानवः कदाचन तेन सह रोदिति साहाय्यञ्चार्थिकं प्रदत्ते। इयं सहानुभूतिः सामान्यप्रवृत्तिः समाना पुरुषेषु पशुषु च । नैसर्गिकी चेयम्। 'अपि ग्रावा रोदित्यपि दलति वज्रस्य हृदयम्' इति महाकविभवभूतिनिर्दिष्टं सहानु- भूतेश्चरममुदाहरणम्। मैकडुगलमहोदया मन्यन्ते सहानुभूतिर्द्विविधा भवति - निष्क्रिया सहानुभूतिः, सक्रिया चेति । निष्क्रियायां सहानुभूत्यां कस्यचिद् दुःखज्ञानमात्रेणापरस्य द्रष्टुर्हृदयं दयार्द्रं जायते। नहि तत्र दुःखितेन किञ्चित् कृत्रिमं रूपं हावभावविशेषान्वितं धार्यते, नहि तथा सक्रियायां सहानुभूत्याम्; तत्र तु दुःखितः किञ्चित् कृत्रिमं रूपं बिभर्ति, येनेतरेषां चेतांसि करुणार्द्राणि भवेयुः । बालकेषु सहानुभूतिनिदर्शनं सुतरामुप- लभ्यते। रुदन्तीं मातरं भगिनीं वा दृष्ट्वा शिशुर्भृशं रोदिति । प्रमुदितायां वा मातरि तां दृष्ट्वा बालोऽपि हर्षातिरेकेण हसति । अतः सिद्धं यन्नैसर्गिकी खल्वियं प्रवृत्तिर्या सहानुभूतिरित्युच्यते, यया प्रेरितश्च सन् मानवः स्वजातीयेतरप्राणिभिः सह, इतरजातीयपश्वादिभिः साकमपि, दुःखादिकमनुभवति। आदिकवेः कविकुलगुरोर्बाल्मीकेः क्रौञ्चपक्षिणा सह सहानुभूतिप्रकाशनन्तु सुप्रथितमेव सुरभारतीचरणचञ्चरीकाणाम्। तथा हि- मा निषाद ! प्रतिष्ठां त्वमगमः शाश्वतीः समाः । यत्क्रौञ्चमिथुनादेकमवधीः काममोहितम् ।। नहि सहानुभूतिरूपमूलप्रवृत्त्यङ्गीकारं विना शोकस्य श्लोकत्वपरिणतिर्व्याख्येया । तथा हि- तामभ्यगच्छद्रुदितानुसारी, मुनि: कुशेध्माहरणाय यातः । निषादविद्वाण्डजदर्शनोत्थः श्लोकत्वमापद्यत यस्य शोकः।। नहि केवलं मानवेष्वेव सहानुभूतिनिदर्शनमुपपद्यते, पशुष्वपि सहानुभूतिर्भवति। एकं स्वजातीयं रुदन्तं पक्षिणमाक्रान्तं दृष्ट्वा सर्वे पक्षिणः क्रन्दितुमारभन्ते। नूनं भाषाविकास- जन्यमुत्कृष्टप्रौढिङ्गतं मानवसुलभसहानुभूतिप्रदर्शनम्। पशुपक्षिणां करुणभावातिरेकेऽपि भाषाविकासाऽभावे नहि मानवानामिव सहानुभूतिप्रदर्शनवैचित्र्यमुपलभ्यते। सहानुभूतौ पशवोऽपि रुदन्ति, क्रन्दन्ति, विलपन्ति, अश्रूणि च स्रावयन्ति । सम्पोषितं मनो- वैज्ञानिकमिदं तथ्यं कविकुलगुरुणापि मैथिलीं भृशं विलपन्तीं दृष्ट्वा । तथा हि- नृत्यं मयूराः कुसुमानि वृक्षा दर्भानुपात्तान्विजहुर्हरिण्यः । तस्याः प्रपन्ने समदुःखभावमत्यन्तमासीद्रुदितं वनेऽपि ॥ समदुःखाभावमेव सहानुभूतिः । प्रागुक्तया समवेदनाप्रकाशनप्रवृत्त्या कथं हि खलु सहानुभूतिर्भिद्यते ? अयं प्रश्नो मैकडुगलमहोदयेन नैव विवेचितः । सहानुभूतौ संवेगप्राधान्यन्तु विद्यत एव। अत: सिद्धं तस्याः समवेदनामूलप्रवृत्त्यन्तर्भावत्वम्। करुणरसप्रवर्तिता हि खलु सहानुभूतिः । संवेगवत्त्वान्नहि सा सामान्यप्रवृत्तिर्भवितुमर्हति । प्राध्यापकमैकडुगलमहोदया अपि सहानुभूत्यां संवेगास्तित्वमङ्गीकुर्वन्ति । तथा हि- “पशुमानवसामाजिकजीवनाय त्रिविधास्ताः पारस्परिकमानसिकप्रतिक्रियारूपाः प्रवृत्तयः। पारस्परिकमानसिकप्रतिक्रियासु प्रत्यक्षतत्प्राप्त्यादिषु मानसिकक्रियाया विचारपक्षः संवेगपक्षः प्रतिक्रियापक्षो वा प्रधानतमो भवितुमर्हति । प्रथमतो यदा कस्यचित् पुरुषस्य किञ्चिद्रूपं विचासे विश्वासो वान्यस्मिन् पुरुषे तत्समं रूपं विचारं विश्वासं वा जनयति, तदा सङ्केतप्रवृत्त्याविर्भावो जायते । यदा च प्रयोक्तुः कश्चित् संवेगो भावनानुभूतिर्वान्यस्मिन् तत्प्रकारिकां संवेगानुभूतिं जनयति, तदा सहानुभूति: समवेदनापराख्या प्रवृत्तिरुत्पद्यते। यदा च पारस्परिकप्रतिक्रिया क्रियापक्षे समुपलभ्यते, प्राधान्येन तस्याः प्रभावेण प्रयोक्तुः क्रिया भावापन्नस्य क्रियास्वात्मसात्कृता सँल्लक्ष्यन्ते, तदानुकरणाख्या प्रवृत्तिरुत्पद्यते इति। अतः संवेगवत्त्वात् सिद्धं सहानुभूतिप्रवृत्तेर्मूलप्रवृत्तित्वम्। सहानुभूतेः सामान्य- प्रवृत्तित्वन्तु निरसनीयम्, गौरवात्। क्रीडनम् जन्मतो दृश्यते हि क्रीडनमूलप्रवृत्तिर्बालकेषु। समाना चेयं मानवेषु पशषु च। विशिष्टसंवेगविरहितत्वात्तस्याः परिगणनं सामान्यप्रवृत्तिषु समीचीनमेवेति वयं मन्यामहे। केचन मनोवैज्ञानिकाः क्रीडनसामान्यप्रवृत्तेः स्वतस्त्वं नैव मन्यन्ते । शुनां प्रातरुत्थाय खेलनं सुविदितमेव। बाला अपि खेलाभिर्विना नहि तथाविधाः स्वस्था दृश्यन्ते, यथा खेलन्तः। सामुदायिकजीवनस्य प्रारम्भिकं रूपं खेलास्वेवोपलभ्यते । पितृणां परस्परं वैमनस्यं मनोमालिन्यं वा बालसुलभक्रीडाप्रवृत्तिमार्गं कदापि न रुणद्धि । परस्परं क्षणे रुष्टा बालका: क्षण एव खेलाह्वानेन परितुष्टा जायन्ते । खेलास्वौत्सुक्यरचनात्मकत्वानु- करणादीनामितरप्रवृत्तीनां विकासार्थं सम्यगवसरमुपलभ्यते; अत एव सिद्धं क्रीडाप्रवृत्ते- महत्त्वम्। ननु किं क्रीडनमिति पृथक्तः सामान्यप्रवृत्तिरवगन्तव्या ? किमुतौत्सुक्यरचनानु- करणादिप्रवृत्त्यभिव्यक्तिरूपमेव क्रीडनमिति ? केचन विद्वांसो मन्यन्ते यद्धि खेलनं स्वतः पृथक् सामान्यप्रवृत्तिर्नास्ति । इदन्तु रचनानुकरणौत्सुक्यादिप्रवृत्तीनामभिव्यक्ति- रूपमेवास्तीति। मैकडूगलमहोदया इदं स्वतन्त्रसामान्यप्रवृत्तिरूपेणानुमन्यन्ते। तन्मतमेव साम्प्रतमिति वयमपि मन्यामहे । खेलनं तु नैसर्गिकप्रवृत्तिरूपम् । यदि तस्या नैसर्गिक- प्रवृत्तेर्बालसुलभाया उत्तरकाले शिक्षकै रचनाकौशलौत्सुक्यवर्धनानुकरणसौष्ठवैरुपयोगित्वं सम्पाद्येत, नहि तेन तस्याः प्रवृत्तेर्बालसुलभं स्वभावायत्तं स्वतन्त्रं रूपं विनश्यति । भवेद्वा खेलास्वपि बालकानां स्वभावायत्तरचनाकल्पनानुकरणौत्सुक्यकौशलमभि- व्यक्तम्; किन्तु तेन लेशमात्रमपि क्रीडाप्रवृत्तेः स्वतस्त्वं नैसर्गिकरूपत्वं वा निरस्तुं नैव शक्यते । ननु किमस्ति खेलास्वरूपम् ? अथवा क्रीडनप्रवृत्तेः किं कारणम्? इमं विषयमवलम्ब्य बहूनि मतान्युद्भावितानि। वयमत्र तेषां मुख्यतमानां सङ्क्षिप्तं विवेचनं पुरस्कुर्मः । (अ) अतिशयशक्तिमतम् इदं मतं स्पेन्सरशिलरमहोदयाभ्यामुद्भावितम् । तन्मते जीवनकार्योपयोगिशक्तेर्व्यतिरिक्तोऽपि कश्चन शक्त्यतिरेकः प्राणिषु विद्यते । अवशिष्टायाः शक्तेरुपयोगस्तु केनापि प्रकारेण करणीय एव । अतः क्रीडासु तस्या अवशिष्टशक्त्यंशस्योपयोगः प्राणिभिः क्रियते । यथा हि खलु लोके दृश्यते यद्रेलकटाख्यस्य वाष्पयानस्येजिनो वाष्पाधिक्यं सुरक्षानलिकया 'सेफ्टीवाल्व' इति यवनभाषाप्रथितया विमुञ्चति, तेनैव प्रकारेण बालका अपि शक्त्यतिरेकं खेलादिरूपेण विमुञ्चन्ति, बहिः प्रदर्शयन्तीति तेषां तात्पर्यम्। इदं मतमंशतः सत्यम्। सरलतमानां विनोदमात्रपर्यवसायिनीनां खेलानां व्याख्यानं नह्यनेन सम्भवति । बालकाश्च क्रीडितुमिच्छन्ति यावन्न ते पूर्णत: क्लान्ता भवेयुः । नूनं रोगिणः प्रवृत्ति: खेलासु प्रायो न दृश्यते। स्वस्थाश्च बालकाः क्रीडाक्षेत्रं गन्तुकामा भवन्ति । अत एवेदं मतमंशतः सत्यम्। ===(आ) पुनरावर्तनमतम् – === अस्य मतस्योद्भावका वण्टमहोदयानां शिष्यवरेण्या १९३९ वैक्रमाब्दे जानहापकिन्सविश्वविद्यालयेऽमेरिकादेशे प्रथममनोवैज्ञानिकानुसन्धान- प्रयोगशालासंस्थापकाः प्राध्यापकप्रवराः स्टेनलीहॉलमहोदयाः सन्ति । तन्मते बालके जन्मतो यौवनपर्यन्तं खेलादिषु पूर्वजानां संस्कृते रूपं वन्यमानुषजीवनादारभ्योत्तरं विकसदस्ति। एवम्प्रकारेण खेला विविधसभ्यतासंस्कृतिस्तरेषु मनुष्याणामितिवृत्तस्य पुनरावृत्तिरूपाः। धावनं क्रोशनं नूनं पूर्वोचितमृगयाकर्माङ्गमेवेति तेषां तात्पर्यम्। नहीदं मतं समीचीनं प्रतिभात्यस्मान् । अस्ति हि खल्वस्य मतस्य मूलकारणमेका भ्रान्तिर्यदि पूर्वजानां संस्कृतिस्तरविशेषसंस्कारास्तर्हि वंशपारम्पर्येण सन्ततावेक्षुण्णाः सङ्क्रमिता जायन्ते, तेन च वंशपारम्पर्यायत्तप्रभावेण खेलाष्वपि तथाविधेतिवृत्तसंस्कारविशेषाणां पुनरावृत्तिः सञ्जायत इति। नहि वयमेतां भ्रान्तिमाद्रियामहे। यन्मनुष्यस्वभावे वन्यमानुषतः सभ्यमनुष्यपर्यन्तं नैसर्गिकं संस्कृतिस्तरविशेषजन्यं किमप्युल्लेख्यमन्तरं विद्यत इति मतमेव मूलप्रवृत्तिस्वरूपविचारणेन • नोपयुज्यते । स्वभाविकं प्रवृत्तिवेगरूपं स्तरविशेषानुमानजनकमन्तरं नैव प्रकटयति । सामाजिकसंस्थाविशेषशिक्षणव्यवस्था- पुस्तकादिसाधनजातैः पितृचरणकृपासम्प्राप्तैः संस्कृतिरूपे परिवर्तनं नूनं सँल्लक्ष्यते, किन्तु तत्सर्वं वातावरणान्तर्गतं पारम्पर्ये सूचयति, न तु नैसर्गिकस्वभावनिरूढं वंशानुक्रमायत्तम्। अत: खेलास्वपि कथं तस्य संस्कृतिविविधस्तरविशेषजातस्य पुनरावृत्तिः सम्भाव्यते? अत एवेदं मतं नैवोपपद्यते। (इ) विरेचनात्मकं मतम् इदं क्रीडास्वरूपविषयकं तृतीयं मतं प्रतिपादयति यत्क्रीडनं पूर्वजेभ्यो वंशानुक्रमायत्तानां पाशविकवन्यजीवनोपयोगिप्रवृत्तीनां विरेचनं करोति, अथ वा खेलादिद्वारा बालकस्ताः प्रवृत्तीर्विरेचयति । तदनन्तरं बालकः सुसंस्कृत: सभ्यः सहयोगप्रीतिक्रियाशीलत्वसमन्वितो जायते । विविधाः क्रीडा एवम्प्रकारेण चरित्रोन्नयनसाधनरूपा:, पाशविकप्रवृत्तिविरेचकत्वादिति तेषामाशयः । (ई) नष्टशक्तिसम्प्राप्तिनिमित्तकं मतम् लेजरसमहोदयप्रतिपादितेनानेन मतेनेदं ज्ञायते यच्छ्रान्त: क्लान्तो भूत्वा बालकः पुनर्नष्टशक्तिसम्प्राप्त्यर्थं क्रीडनमभिमुखी- भवति। तेन सा तथा विनष्टा शक्तिः पुनरर्जिता भवति । कार्यसम्पादने या शक्ति- र्विनश्यति, तस्याः क्षयाद्या क्लान्तिर्जायते, तस्या अपनोदनं खेलाभ्यः सम्पद्यत इति तेषामभिसन्धिः । (उ) पूर्वाभिनयात्मकं मतम् मेलब्राशमहोदयप्रतिपादितं कार्लग्रूसमहोदयैः४. प्रतिसंस्कृतमिदं मतं प्रतिपादयति यद् बालको विविधासु क्रीडासु भाविजीवनोपयोगिक्रिया- कलापानां पूर्वरूपं दर्शयति । यथा नाटकेऽभिनयरूपे वस्तुभूतात्मकपरिस्थितेरनुकृतिरेव भवति, एवं प्रकारेण खेलादिभिर्बालकोऽग्रिमप्रौढजीवनोपयोगिकार्यक्रममनुहरति । प्रकृत्या नैसर्गिकया सा क्षमता बालकाय प्रदीयते यया स भविष्यति विविधक्रियाक्षेत्रेषु सक्षमो भवेत्। एवं प्रदर्शितं खेलादीनामुपयोगित्वं दृश्यते हि लोके । अध्यापकस्य बालक इतरेषां बालकानां कक्षां निर्माय तां शिक्षितुमभिनयति । मार्जारशिशुरपि वस्त्रकन्दुक- मुच्छालयति, कराभ्यां प्रसभमाकर्षति, विदीर्यते च येन भाविमूषकमृगयावसराय तस्य क्षमतोपार्जनं सिद्ध्यति । बालिकाश्च पुत्तलिकामादाय तद्विवाहं रचयन्त्यस्त- द्विषयमवलम्ब्य विलपन्त्यस्तद्वियोगे वरयात्रां रचयन्त्यश्च स्वक्रीडासु दरीदृश्यन्त एव । अतः सिद्धं पूर्वरङ्गत्वं विविधक्रीडानां बालकानां भाविजीवनक्षेत्रक्रियोपयोगित्वनिमित्तकमिति तेषामभिप्रायः । श्रीपर्सनिनमहोदयानां विद्वद्वरेण्यानां मतं वयमप्यनुमोदामहे यद्धि मतान्येतानि नहि सर्वांशतः सत्यानि, तथाप्यस्ति हि तेषु सर्वेष्वांशिकं सत्यं निहितमतस्तानि परस्परानुपूरकाणीति। अस्मान् त्विदमपि प्रतिभाति यदिदं सर्वमध्ययनं खेलाविषयकं प्रौढदृष्ट्या विवेकोपयोगित्वपुरस्सरया विशदीकृतं नहि बालस्वभावं निसर्गजं लक्ष्यीकरोति, यतो हि बालका मनोरञ्जनायैव मनोविनोदायैव खेलासु प्रवर्तन्ते । खेलासु प्रवृत्तासु यदि तेषां स्वात्मप्रदर्शनक्रोधेर्ष्यादिप्रादुर्भावोऽपि भवेत्तदपि खेलास्वरूपाय मनोरञ्जनाङ्गी- भूतमेवेत्यवधार्यम्। अतो लीलामात्रं शिशूनां खेलनमित्यस्माकमाकूतम्। ननु खेलानां कियन्तः प्रकारविशेषाः ? खेलास्त्वनेकाः। तासां तावत् पञ्चधा वर्गीकरणं कर्तुं शक्यते। इदं वर्गीकरणं विषयप्राधान्यमवलम्ब्यैवावधार्यम्। कार्लग्रूसोक्त- रीत्येदं पञ्चधा वर्गीकरणमित्थमूह्यम्- (१) परीक्षणात्मकाः खेलाः -  यासु बालकः स्वपरिस्थित्यवधारणाय पात्रपुस्तककन्दुकचमसादिकमादाय परितः सम्यगवलोक्य पुनस्तत्रैव त्यजति । (२) गतिशीलाः खेला: - यासु बालका धावन्ति, गतिमन्तो भवन्ति । ताभिः खेलाभिर्बालकानां शरीरावयवानां विकासो भवति । (३) रचनात्मका: खेलाः - यासु बालकानां विधायिका सर्जनात्मिका मूलप्रवृत्तिर्नवीनप्रकारकखेलोपयोगिवस्तूनामाविष्कारं करोति, यथा गोपा गृहनिर्माणं कुर्वन्ति, वन एव भोजनं पचन्ति, लघु जलाशयं वा खनन्ति, प्राकृतदृश्यानां चित्राणि च लिखन्ति । (४) युद्धमयाः खेलाः - यासु बालकाः करबालयष्ट्यादिशस्त्राणि गृहीत्वा युद्धमयीं क्रीडामभिनयन्ति । यथैकपक्षीया रामस्य सैनिका अपरपक्षीया रावणसैनिका भवन्ति। एतासु खेलासु पराजयविजयभावः प्रधानो भवति, यथा 'कबड्डी' संज्ञकक्रीडायाम्। (५) बौद्धिकखेलाः – यासु बालाकानां बुद्ध्युत्क्रर्षप्रदर्शनस्यावसरो भवति। - ताश्च त्रिविधा भवन्ति विचारसंवेगकृत्यनुबन्धित्वात्। (अ) विचारप्रधाना बौधिकखेला द्यूतादयो भवन्ति । (आ) संवेगप्रधानाः खेला अभिनयादयो भवन्ति । तेषु साक्षाच्चाक्षुषक्रतुषु साहित्यशास्त्रोक्तनवरसानां समभिव्यक्तिर्जायते। तथा हि- देवानामिदमामनन्ति मुनयः शान्तं क्रतुं चाक्षुषंरुद्रेणेदमुमाकृतव्यतिकरे स्वाङ्गे विभक्तं द्विधा ।त्रैगुण्योद्भवमत्र लोकचरितं नानारसं दृश्यतेनाट्यं भिन्नरुचेर्जनस्य बहुधाप्येकं समाराधकम् ।।तर्हि संवेगप्रधानासु खेलासु नाट्यमन्यतमम्, नानारसाप्लावितत्वात्। (इ) कृत्यात्मका मानसिकाः खेलाः, यासु प्रयत्नविशेषस्य प्राधान्यं वर्तते । यथा हि तावदेव हसितव्यं यावन्नाकाशोत्क्षिप्तं मार्जनवस्त्रं भूमावापतति; यश्च बालकस्तदनन्तरमपि हसत्येव, स पराजितो जायत इति । इदं वर्गीकरणं वैज्ञानिकदृष्ट्या दुष्टम्, परस्परलक्षणोल्लङ्घितत्वात्; तथापि ग्रहणीयमस्योपयोगित्वाल्लक्ष्यप्राधान्याच्चेति। मूलप्रवृत्त्यादीनां परिवर्तनक्षमत्वम् प्रागुक्तमस्माभिर्जन्मजातत्वं नैसर्गिकत्वं मूलप्रवृत्तीनां सहजसामान्यप्रवृत्त्यादीनाञ्च। ननु किं तर्ह्येताः प्रवृत्तयोऽपरिवर्त्या जन्मजातत्वात् ? यद्येवं स्यात्, कथं तर्हि प्रौढमानवस्य सभ्यताशीलसम्पन्नस्येवंविधं परिवर्तनं भवति ? स्मरणीयमत्र, यत्र हि सर्वाः क्रिया या बाल्ये प्रादुर्भवन्ति, मूलप्रवृत्तयो जन्मजाता वा प्रवृत्तयो भवितुमर्हन्ति । अभ्यस्तक्रियाणा- मधीतक्रियाणां जन्मजातनैसर्गिकक्रियाभ्यो भेदः स्मरणीयः । मन्येऽस्य भेदस्य स्मरणा- भावादेव मूलप्रवृत्तिविषये विप्रतिपत्तयः सम्भवन्ति, किं वा मूलप्रवृत्तिसंख्याविषये वा बुद्धिभेदः सँल्लक्ष्यते। बालोऽप्यधीते यथा प्रांढः । अतो नैसर्गिकमूलप्रवृत्तिभिः समकालमेवाभ्यस्ताधीतक्रियाणामप्याविर्भावः सञ्जायते। बाल्येऽधीतक्रिया अपि मूलप्रवृत्तय इति वक्तुं नैव साम्प्रतम्। यथा 'ओरियल' नामिकैका चर्चरीका या ग्रीष्मत आङ्गलदेशं समागच्छति, बाल्ये मधुरं गायति । तत्पक्षिणः बालकानामन्यत्र परिवर्धनात् सिद्धं यन्नहि विशिष्टप्रकारकसङ्गीतध्वनिर्जन्मजाता किमुत नैसर्गिकी। प्रत्युत कलकण्ठोपेतगायन- प्रवृत्तिरेव सांसिद्धिकीति । यस्तु स्वरभेदोऽन्यत्र परिपालनेन जायते, सहैव परिवर्धनेन वा स्वरसाम्यं वा यज्जायते तदभ्यासजन्यमिति। वन्यौरियलचर्चरीकाभिः सह पृथक्- परिपालिततत्पक्षिशावकानां स्वरविशेषसाम्याभावादेवायातमिदं तथ्यम् । अपि चासीदियं मान्यता पूर्वं यद्धि बालकानां जले क्षिप्तानां भयमपि नैसर्गिकमिति । नहीदं मतमुत्तराकालिकानुसन्धानजातं सङ्गच्छते। सम्प्रति विद्वांसः सुनिश्चितमिदं मन्यन्ते यद्भये द्वे जन्मजाते नैसर्गिके केवलम्, यथा उच्चैः स्वरभयं शरीरसन्तुलनाभावजं भयञ्चेति । सर्वथा सम्भाव्यमिदं यदेकस्मिन्नवसरे सम्यग्ग्रहणाऽभावे जलवेगाधिक्ये सति च बालकाः स्वशरीरसन्तुलनाभावमन्वभवन्, तेन साकमेव जलस्पर्शमप्यन्वभवन्। शरीरसन्तुलनाभावजं भयं हि खलु तस्य निसर्गजम्; किन्तु तेन सह प्रतिनियतसाहचर्याज्जलस्पर्शमात्रमपि तदुत्तरं भयमुत्पादयति । फलतः पूर्वानुभूतजलस्पर्शशरीरसन्तुलनाभावसाहचर्य्यादेकस्मिन्नपि सति तदुत्तरं भयमुत्पद्यते । अत एव जलप्रक्षेपजं बालकानां भयं बाल्य एवोत्पद्यमानमपि नैसर्गिकं नैव भवतीत्यवसेयम्। प्रागुक्तरीत्या सहजक्रिया: प्रतिनियता जायन्ते, प्रतिनियतसाहचर्य्यात् पेवलोव - महोदयानां प्रयोगाः पूर्वमनुव्याख्याताः । साम्प्रतमेकेनोदाहरणेन पुनः व्याख्यायते । नहि केवलं सहजक्रिया एव प्रतिनियता भवन्ति, मूलप्रवृत्तयोऽपि प्रतिनियतसाहचर्य्यात् प्रतिनियता जायन्ते। तथा हि, बालके दुःखसंवेदनीयोत्तेजकविरोधिनी जन्मजाता नैसर्गिकी सहजक्रिया भवति। दुःखोत्पादकोत्तेजकात् स्वहस्तमपसारयति हि बालकः । यथा अग्निमुष्णं वा पदार्थं स्पृष्ट्वा स स्वहस्तमपसारयति । किन्तु दुग्धपात्रमाकारविशेषकं दर्शनमात्रेण तस्मिन् भयं नैव जनयति, नाप्याह्लादमेव । यदि कदाचन तपद् दुग्धपात्रं बालकः स्पृष्ट्वा दुःखं संवेत्ति, तदनन्तरं तेन साकं दुःखसंवेदनं प्रतिनियतसाहचर्य्यं जायते । अतोऽनन्तरं प्रेरितोऽपि सन् तथाविधं दुग्धपात्रं बालको नैव स्पृशति । किं कारणम् ? या दु:खसंवेदनात्मिका सहजक्रिया निसर्गतोऽग्निनोष्णपदार्थेन वा नियतसाहचर्य्यासीत्, सा दुःखानुभवनादेकशो बहुशो वा दुग्धपात्रेण सार्धमपि प्रतिनियतसाहचर्य्या प्रतिनियता वा सञ्जाता। अत एव दुग्धपात्राकारविशेषकदर्शनमात्रमेव बालकस्य भयं जनयितुं समर्थं भवति । किं तावत् प्रतिनियतत्वं नाम ? एकेनोक्तेजकेन सह नियता साहचर्येण सम्बद्धा प्रतिक्रिया यदाऽपरेणोत्तेजकेन पूर्वानुभूतोत्तेजकसम्बद्धेन सह प्रतिनियता जायते, तन्निष्ठ'भावः प्रतिनियतत्वमित्युच्यते। नैसर्गिकसहजक्रियामूलप्रवृत्त्यादयः प्रतिनियता भृत्वा परिवर्तिता जायन्ते। मूलप्रवृत्त्यादिपरिष्कारपरिवर्तनेन सर्वसभ्यतासामाजिकविविधसंस्थाशिष्टाचार- समुन्नतिः सम्भाव्यते, यतो हि मानवो निसर्गजं मूलप्रवृत्तिरूपशक्तिस्रोतसमादाय सामाजिकवातावरणेन सह सामञ्जस्यं स्थापयति तत्परिष्कारद्वारेण । मूलप्रवृत्त्यादिपरिवर्तनं विना सामञ्जस्यस्थापनमसंम्भवम् । परिवर्तनञ्च प्रतिनियतसाहचर्य्यमपेक्षते । सामञ्जस्यस्थापनम् कः प्राणी यस्य वातावरणं प्रायोऽपरिवर्तितं भवति, तस्य नैसर्गिकमूलप्रवृत्तिशक्ति- स्रोतांसि स्वाभाविकनियतरूपेणैव प्रतिक्रियोत्पादने सफलानि भवन्ति । किन्तु परिवर्तन- शीले वातावरणे तथाभूता मूलप्रवृत्तयोऽपरिवर्तिता: सत्यो नहि वातावरणेन सह सामञ्जस्यस्थापने किं वानुकूल्यस्थापने सफला भवन्ति । जटिले सततपरिवर्तनक्षमे वातावरणे प्राणिनः स्वाभाविकमूलप्रवृत्तिसम्पत्तिरपि परिवर्तमाना भूत्वैवानुकूल्यनिर्धारणे समर्था जायते। सभ्यमानवस्य सततसङ्घर्षमयेन विषमपरिस्थितिशबलीकृतेन दैनन्दिन - परिवर्तनशीलवातावरणेन सह सामञ्जस्यस्थापनाय सर्वदैवावश्यकतानुभूयते । निम्नस्तरीयेषु प्राणिषु मूलप्रवृत्तिसहजक्रिया एव शरीरयन्त्रधारणे नियतप्रतिक्रियोत्पादने पर्याप्ताः, किन्तूच्चस्तरीयानां मानवान्यतमानां सामञ्जस्यं जन्मजातप्रवृत्तिरचनायां परिवर्तनमपेक्ष्यैव सम्भाव्यते । ननु किङ्कारणमिदं परिवर्तनं नाम ? नैसर्गिकमूलप्रवृत्तीनां प्रतिक्रियासु यत्परिवर्तन- क्षमत्वमनुभूयते सम्बुद्धसभ्यमानवव्यवहारे, तत्तु मानवस्य बुद्धिविवेकसम्पन्नत्वात्। बुद्धिमतां व्यवहारस्तु निश्चयेन परिस्थितिवैषम्यजाटिल्यमाकलय्य सम्भावितप्रतिक्रियाफलं विमृश्यैव प्रवर्तते । फलतो विचारविवेकपुरस्सरत्वाद् - क्यस्यव्यवहारे मूलप्रवृत्तयः परिवर्तनक्षमा जायन्ते, सुदृढा नाडीसम्बन्धाश्च निसर्गजाः सन्तोऽपि परिवर्त्य नवीनस्रोतसा- मभिमुखा जायन्ते । नहि बुद्धिरपि नैसर्गिकमूलप्रवृत्तिजातेभ्यः सुसूक्ष्मं भेदजनकं सहते। परिस्थिति- जाटिल्यानुबन्धिसामञ्जस्यस्थापनक्षमबुद्धेः शक्तिरपि निसर्गजा, यथा मूलप्रवृत्तयः । यदि सामञ्जस्यस्थापनात्मकव्यवहारो बुद्धिसञ्चालितो मूलप्रवृत्तिभ्यस्सर्वथैव भिन्नं भवेत्, व्यावृत्तं भवेत्, विलक्षणं भवेत्तर्हि तस्य प्रयोजिका शक्तिः कापि न भविष्यति, यतो मूलप्रवृत्तिषु निसर्गजासु सर्वव्यवहारमूलभूतप्रतिक्रियोत्पादनक्षमाणि शक्तिस्रोतांस्यस्माभिरभिमतानि । अतो मूलप्रवृत्तेरनुकूलीकरणमेव बुद्धिजन्या प्रतिक्रिया प्रयत्नाख्या किं वा विचारपरिष्कृता मूलप्रवृत्तिरेव बुद्धिजन्या प्रतिक्रिया प्रयत्नाख्येति सिद्धम्। मूलप्रवृत्तिपरिवर्तनम् ननु कथं हि मूलप्रवृत्तौ परिवर्तनं भवितुमर्हति ? मूलप्रवृत्तीनां द्विविधो हि खलु परिवर्तनस्यावकाशः । प्रथमं तावत् परिस्थितौ परिवर्तितायां सत्यां व्यक्तेः प्राणिनो वा नैसर्गिकमूलप्रवृत्तिरपि वातावरणपरिवर्तनानुकूलीकरणाय प्रेरिता सती परिवर्तते। शक्यते हि खल्विदं यत् परिस्थितिपरिवर्तनापादितप्रतिनियतोत्तेजकेनैव विशिष्टा मूलप्रवृत्तिरेका प्रवर्तयितुमारभते, प्राक्तनं मौलिकं वोत्तेजकं तज्जनने निष्क्रियमवतिष्ठते। नवीनाः परिस्थितयो मूलप्रवृत्तिं तामुद्बोधनाय प्रेरणाय समर्थाः भवन्ति, पुरातनमुत्तेजकं निष्फलं फल्गु वा जायते। द्वितीयं तावन्मूलप्रवृत्तिप्रतिक्रियायामेव कानिचित्परिवर्तनानि जायन्ते, यैस्तत्स्वरूपमेवं परिवर्तितं प्रतिभाति । द्वावेवेमा परिवर्तनप्रकारविशेषौ विशदीक्रियेते- (अ) परिस्थितौ परिवर्तनम् - (१) प्रतिनियतसाहचर्य्यादिदं परिवर्तनं घटते । प्रागुक्तरीत्या यदा विशिष्टप्रकारकेणो- त्तेजकेन जनिता प्रतिक्रिया कालान्तरे पूर्वं तत्साहचर्येणानुभूतेनापरेणो- त्तजकेन सह सम्बद्धा जायते, प्रतिनियतसाहचर्या किमुत तदुत्तेजकेन सार्धं प्रतिनियता सा प्रतिक्रिया सञ्जायते। प्रागुक्तदृष्टान्तद्वये यथा बालके जलाद्भयं दुग्धपात्राद्भयं वोत्पद्यते । एवमेव प्रेयस्याः श्वाऽपि प्रगाढ प्रेमास्पदं जायते । (२) वैशेष्याच्च यदा परिस्थितिजातं मूलप्रवृत्तिप्रेरकं सङ्कीर्णं विशिष्टमवचितं वा जायते नहि तदा यो वा को वा पदार्थस्तां मूलप्रवृत्तिमुत्तेजयितुं प्रभवति। विशिष्टप्रकारकः पदार्थ एव तन्मूलप्रवृत्तिमुद्बोधयितुं शक्नोति । मूलप्रवृत्तिपरिशोधनेऽस्य परिवर्तनस्य चरमं रूपं समुपलभ्यते। उदाहरणतः पतिव्रताया जीवने भर्ता एव परमप्रेमास्पदं जायते । एवमेवोदात्तप्रेम्णि एकपत्नीव्रतपुरुषस्यैका धर्मपत्न्येव परमप्रेमास्पदं भजते। तथा हि भगवत्याः प्रातःस्मरणीयाया वैदेह्या: पुण्यानि खल्विमानि वचनानि- साऽहं तपः सूर्यनिविष्टदृष्टिरूर्ध्वं प्रसूतेश्चरितुं यतिष्ये ।भूयो यथा मे जननान्तरेऽपि त्वमेव भर्ता न च विप्रयोगः ॥ अपि चाग्निपरीक्षावसरे - मनसि वचसि काये जागरे स्वप्नसङ्गे यदि मम पतिभावो राघवादन्यपुंसि ।तदिह दह ममाङ्गं पावनं पावकेदं सुकृतदुरितभाजां त्वं हि कर्मैकसाक्षी ॥अपि च रावणप्रणययाचनावसरे- दीनो वा राज्यहीनो वा यो मे भर्ता स मे गुरुः ।तं नित्यमनुरक्ताऽस्मि यथा सूर्यं सुवर्चला ॥यथा शची महाभागा इन्द्रं समुपतिष्ठते ।अरुन्धती वशिष्ठं च केशिनी सगरं यथा॥अन्यच्च- लोपामुद्रा यथाऽगस्त्यं सुकन्या च्यवनं यथा ।तथाऽहमिक्ष्वाकुवरं रामं पतिमनुव्रता ॥सव्येनाऽपि हि पादेन न स्पृशेयं निशाचरम् । किं पुन: रावणं साऽहं कामयेयं विगर्हितम् ? ।। (आ) प्रतिक्रियास्वरूप एव परिवर्तनम् - (१) स्वत एव – कदाचनैवं भवति यद्विषमायां परिस्थित्यां समुपस्थितायां प्राणी स्वयमेव परिस्थितिपरिवर्तितरूपानुकूलमेवाचरति । नेयं प्रवृत्तिः प्राक्तनाऽध्ययनायत्ता, नाऽप्यभ्यस्तपूर्वा । अनायासमेव तत्क्षणमेवेयं समुत्पद्यते। (२) अनुभवनात् - स्वयमनुभवनं शिक्षणस्य चरमं साधनमिति वयमग्रे वक्ष्यामः । नवीनायां परिस्थित्यां समुत्पद्यमानायां प्राणी प्राक्तनमूलप्रवृत्तिसाधनरूप- प्रतिक्रियाभिरेवाचरति। यदा ता विफला जायन्ते, तदा प्रयत्नस्खलनविधिना किञ्चिदन्यन्मार्गसाधनमन्वेषयति, तदनन्तरं सफलपरिणामावहं मार्गमप्यन्वेष्टुं समर्थो भवति। एवंविधानुभवस्यादर्शीभूतं तु चक्रचलनेनोदाहृतं यस्मिन् मूषाकादिः प्राणी इतस्ततो धावति यावन्न स्वलक्ष्यं बहिर्निःसरणमार्गं भोज्यं वाऽवाप्नोति। यदधिकतमं सुखावहं साधनं भवति, सुखावहो मार्गो विधिर्वा भवति, तमेव सत्प्राणी शिक्षति । यद् दुःखप्रदं साधनं भवति तत्तु त्यक्तं भवति। पौनःपुन्येनानुभवनात् स्खलनसंख्याह्रासो जायते। सफलमार्गान्वेषणं चानुभवेन सुकरं सम्पद्यते । अनेन शिक्षणविधिनाऽ- नुभवनात्मकेनाऽपि मूलप्रवृत्तिप्रतिक्रियायां परिवर्तनं जायते । (३) विचारेण च -' मूलप्रवृत्यभिव्यञ्जने परिवर्तनमभिनिर्वर्तते । विचारेणाऽपि द्विधा परिवर्तनं सञ्जायते । (अ) प्रथमं तावत् कल्पनयेदं परिवर्तनमभिसम्पद्यते । प्रागुक्तप्रयत्नस्खलनरीत्या यदन्विष्टं भवति तत्सर्वं कल्पनयाऽपि कदाचनोद्घाटयितुं प्रभवति । यथा मानवः कल्पनया सम्भावितमार्गस्य साधनस्य वा मानसं चित्रं प्रागेव स्वमनस्याधत्ते। तेन जटिलपरिस्थिते: समाधानं जायते यदन्ये केचनानियत- रूपेण प्रतिक्रियां कुर्वन्त इतस्ततः परिभ्रमन्ति । यान्त्रिकजटिलचक्रेऽन्ये कल्पनोपेता मनस्येव तत्समाधानमन्विष्य सम्यक्क्रियामाचरन्ति । यदि कदाचन कस्यचित्तालकस्य कुञ्जी विनष्टा भवेत्तदा कुञ्जीशतेनान्ये प्रयोगान् करिष्यन्ति। सन्ति चान्ये कुशला ये कल्पनयैव समीचीनकुञ्जीस्वरूपमाकलय्य तदर्थमनुरूपां कुञ्जीं प्रवेष्टुं गुच्छात् प्रभवन्ति, निर्मातुं वाऽन्यां शक्नुवन्ति । (आ) तर्केण युक्त्वा वा - एवंविधं सामञ्जस्यस्थापनं मूलप्रवृत्तीनामभिव्यक्तेरनुकूली- करणं वातावरणेन सह बुद्ध्यन्वितं भवति, यदा च समयदूरत्वाद्याकलनमपेक्ष्यं भवति, यदा वा सुदूरपरिणामहितत्वाहितत्वविमर्शोऽनिवार्यो भवति, तदाऽस्ति हि तर्कयुक्त्यन्वितो व्यवहारः । तेषु विविधविकल्पेषु सत्सु कस्यचिदेकस्य ग्रहणमनिवार्य्यं जायते, तत्तु तर्केण युक्त्योहापोभ्यामभिसम्पद्यते। एवम्प्रकारके व्यवहारे मूलप्रवृत्तिस्वरूपं कदाचन सर्वथैव मूलरूपाद्विलक्षणं रूपं बिभर्ति । भयावस्थायां समुपस्थितायामुदाहरणत: कमपि विकल्पमेतेभ्यो विकल्पेभ्यो ग्रहीतुं शक्नोति, यथा-पलायनमेव हितावहमिति, शत्रुं भयान्वितं कर्तुमग्रे गमनमेव समीचीनमिति, आग्नेयास्त्रमादाय सम्प्रहार एव कर्त्तव्य इति, स्वव्यक्तित्वमपोह्य छद्मवेशेन गमनमेवोचितमिति वा विविधप्रकारकोऽयं व्यवहारः कालात्ययेऽपि जायते, अतोऽस्त्यस्य विमर्शान्वितत्वमिति । विचारतर्कान्वितव्यवहारे कदाचन मूलप्रवृत्तीनां स्वरूपमेव तिरोहितमिव प्रतिभाति । स्मरणीयमत्रं यन्मूलप्रवृत्तीनामुत्तेजकानि न केवलं बाह्यपरिस्थितिप्रभवाण्येवाऽपि तु विचाराः पूर्वानुभवस्मृतयश्चापि तदनन्तरमुत्तेजकानि भवितुमर्हन्ति । यथा बमवर्षणस्य स्मृतिरपि युद्धानुभूतपुरुषेषु भयोद्वेगं नाल्पतरं जनयति। काश्चन स्त्रियस्तु युद्धानन्तरमपि बमवर्षणं स्मृत्वा मूर्च्छिता जायन्ते । (४) अनुकरणेन च - मूलप्रवृत्तिरूपाणि मौलिकान्यनुकरणेनापि परिवर्त्तनं बिभ्रति । यथा पितरं दृष्ट्वा तस्यानुकरणं पुत्र उपनीतः करोति, स्नानसन्ध्योपासनं विना नहि प्रात:काले वा भोजनं करोति । भोजनान्वेषणमूलप्रवृत्तिरेवम्प्रकारेण परिवर्तन- माधत्ते । (५) सहानुभूत्या (६) सङ्केतेन - चापि मूलप्रवृत्तिनां परिष्कारो जायते । मूलप्रवृत्तीनामङ्गीभूतसंवेगानां दमनविलयनमार्गान्तरीकरणपरिशोधनादिभ्यो मूलप्रवृत्तीना- मंपि दमनविलयनमार्गान्तरीकरणपारिशोधनाख्यानि परिवर्तितरूपाण्यासादितानि भवन्ति । तत्सर्वमस्माभिः संवेगप्रकरणे प्रपञ्चयिष्यते । सन्दर्भाः सम्बद्धाः लेखाः भारतम् संस्कृतम् अष्टाङ्गयोगः हठयोगः मनोविज्ञानम्

84432

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A8%E0%A5%8B%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%87%20%E0%A4%9A%E0%A5%88%E0%A4%A4%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%82%E0%A4%AA%E0%A4%AE%E0%A5%8D

मनोविज्ञाने चैतन्यस्वरूपम्

मनोविज्ञाने चैतन्यस्वरूपम् अतीव महत्त्वपूर्णः विषयः वर्तते। अनेन चैतन्यतायाः विषये गभीरतया ज्ञानं प्राप्यते। चैतन्यस्वरूपम् वयमस्मिन्नध्याये चैतन्यस्वरूपं मनोवृत्तिस्वरूपसहितं सपरिकरमनुव्याख्यास्यामः । मनोविज्ञानस्वरूपविवेचनावसरे प्रथमेऽध्यायेऽस्माभिर्मनोविज्ञानं चैतन्यवृत्तिव्यवहाराध्ययन- परत्वेनानुव्याख्यातम्। मनोविज्ञानस्य लक्ष्ये द्वे एव, चैतन्यं व्यवहारश्चेति । ननु किं नाम चैतन्यम्? जटिलतमोऽयं प्रश्न: दर्शनशास्त्रस्य चिरन्तनी समस्या । नह्यर्वाचीन- मनोविज्ञानान्वेषणजातैश्चैतन्यस्य विलक्षणस्वरूपविषयकजिज्ञासा सर्वथा समाहिता । नहि चैतन्यस्य पारमार्थिकं रूपं गवेष्टुं शक्यते । अस्य पारमार्थिकस्वरूपस्य यथाभूतस्य लक्षणमपि दोषरहितमसम्भवप्रायम्। तथाप्यस्य वर्णनं विश्लेषणञ्चोपक्रमते, तत्कर्तुं शक्यतेऽपि च। यद्यपि जडमहाभूताख्यं तत्त्वं सुसूक्ष्मतो विश्लिष्टं तथाप्यस्य स्वरूप- मद्यावधि वैज्ञानिकैरज्ञातमेव। भूताख्यप्राकृततत्त्वस्य परमौ विश्लिष्टावयवौ 'इलेक्ट्रनप्रोटोन' संज्ञकौ' सूक्ष्मतमौ लक्षणापेतावेव । अत एव यथा चैतन्यं विलक्षणं तथैव भूततत्त्वमपि । द्वे एव स्वरूपलक्षणतो रहस्यान्विते । तथापि तयोरनुभवविषयीभूतघटकयोः सम्मेलनं नाडीतन्त्रे सम्भवत्येव यथाकथञ्चित् । ये द्विपार्श्वकं मतमनुमन्यन्ते, तेषां मते चैतन्यं नाडीगतक्रिया चैकस्यैव मूलतत्त्वस्य पार्श्वद्वयम्। यदा नाडीगतक्रियार, जाटिल्यमात्राविशेषं बिभर्ति विकासविशेषमवाप्नोति वा, चैतन्यमाविर्भवति । विलक्षणं सदपि चैतन्यं नाडीतन्त्रे आसादितभूततत्त्वसम्पर्कादिष्यतेऽनुभवनं मनोवृत्तिपरिकरोपेतम्। चैतन्यस्वरूपविषये पौरस्त्यमतानि भारतीयैर्ऋषिभिश्चैतन्यस्वरूपमधिकृत्यानेकानि मतान्युद्भावितानि। तत्र चार्वाका मन्यन्ते देहाकारेण परिणतानि चत्वारि भूतान्येव चैतन्यकारणम्। तेष्वपि चक्षुरादीनि प्रत्येकं चैतन्यमिति कश्चित्। मिलितानीत्यन्ये। क्षणिकविज्ञानमिति सौगता नैरात्म्यवादिनः । शून्यमिति माध्यमिका नि:स्वभावतावादिनः। देहेन्द्रियातिरिक्तं देहपरिमाणमिति दिगम्बराः । कर्त्ता भोक्ता जडो विभुरात्मेति वैशेषिकनैयायिकप्राभाकराः, चैतन्यस्यानुषङ्गिकत्वात्। जडो बोधात्मक आत्मा चैतन्याख्यमिति कुमारिलभट्टाचार्यानुयायिनः । भोक्तैव केवल- बोधात्मकनित्यशुद्धबुद्धानासक्तमुक्तस्वभावः पुरुषश्चैतन्यसंज्ञक इति सांख्याः पातञ्जलाश्च। अविद्यया कर्तृत्वादिभाक् परमार्थतो निर्धर्मकः परमानन्दबोध एवेत्यौपनिषदाः, शाङ्कराद्वैतवादिन इति यावत् । भागवतेऽपि चैतन्यमात्माभिधानं हर्षशोकाद्यतीतमेवेति वर्णितम्। तथा हि- हर्षशोक भयक्रोधलोभमोहस्पृहादयः । अहङ्कारस्य चैवैते जन्ममृत्यू च नात्मनः ॥ ब्रह्मपुराणेऽपि चेतनस्यात्मन: कर्तृत्वादिधर्माणां निषेध एवोपलभ्यते । यथा हि- कुर्वन्त्यचेतनाः कर्म देहेन्द्रियगणाः सदा । चेतनस्तदधिष्ठाता शान्तात्मा न करोत्यसौ ॥ केचन चार्वाकैकदेशिन आसन्, येषां मते मन एव चैतन्याधिष्ठानमासीत् । अर्वाचीनं मनोविज्ञानं चैतन्यस्य जडभूततत्त्वविलक्षणं रूपमङ्गीकरोति, तथापि तदसङ्गं कामक्रोधहर्षविमुक्तमकर्तृकं वा नैव मन्यते । चैतन्यतत्त्वं मन इत्यभिधानेनार्वाचीन- मनोविज्ञानेऽस्मिन् ग्रन्थेऽपि च प्रयुज्यते । नूनं आत्मनोऽर्थं मन इति पदस्य प्रयोगः संस्कृतभाषा दर्शनप्रतिकूलदार्शनिकभावाभिव्यक्तिपारिभाषिकशब्दावल्यभावनिदर्शनं इति । तथापि ‘मन:' इति पदमस्माभिराङ्गलमनोविज्ञानाभिमतेऽस्मिन्नेवार्थे प्रयुक्तः। यन्मनोऽर्वाचीन- मनोवैज्ञानिकाभिमतं तच्चेतनतत्त्वं चैतन्यमिति वा। जडभूतविलक्षणं सदपि तेन सहाय्य सम्प्रयोगो जायते नाडीतन्त्रे संपरिकरमस्तुलुङ्गाख्ये । नहि मन:संज्ञकं चैतन्यतत्त्वमसङ्गं कर्तृत्वव्यतिरिक्तं वा प्रत्युत कामक्रोधहर्षवेगादिषु निमग्नं तत्प्रयोजकं तद्रूपमिति वा । विचारेच्छासंवेगप्रयत्नादय मनस एव वृत्तयः । नहि निर्धर्मकं मनसो रूपं किमप्यस्ति विचारास्पदं मनोवैज्ञानिकानाम् । यत्तु व्यवह्रियते बाह्यव्यवहारेषु, यच्चान्तरिकवृत्तिषु व्याप्नुते, तच्चैतन्यं मनःसंज्ञकमद्यतनैः मनोवैज्ञानिकैराद्रियते । तस्यापि पारमार्थिक-स्वरूपलक्षणगवेषणं नहि तेभ्यो रोचते। यत्तु तेभ्यो नितरामभिरोचते तत्तु व्याप्रियमाणानां चैतन्यमनोवृत्तीनां बाह्यव्यवहाराणाञ्च साङ्गोपाङ्गमध्ययनम्। अत एवास्माभिश्चैतन्यक्रियाणां मनोव्यापाराणां विश्लेषणमत्रारम्भ्यते । चैतन्यक्रियाविश्लेषणम् वयं तावच्चैतन्यस्य पारमार्थिकस्वरूपानुसन्धानं दार्शनिकचिन्तनान्तर्गतमिति मत्वा चैतन्यस्य विविधवृत्तीनां व्यापाराणां वा स्वरूपमेवानुव्याख्यास्यामस्तेषाञ्च बाह्यसामाजिकव्यवहारे का का प्रतिक्रिया भवतीत्यपि विवेचयिष्यामः । उक्तं हि खलु बृहदारण्यकोपनिषदि “काम सङ्कल्पो विचिकित्सा ही श्रद्धाऽश्रद्धा धृतिरधृतिर्धीभिरित्येतत्सर्वं मन एव’” इति। इमाः सर्वाः मनसो वृत्तयः । वर्तत इति वृत्तिर्व्यापार इति यावत् । कामसङ्कल्पादीनां मनोवृत्तित्वं मनोधर्मत्वं मनोव्यापारत्वं प्राचीनभारतीयाचार्याणां प्रतीच्यमनोविज्ञानाचार्याणां समानरूपेणाभ्युपगमः; किन्तु प्राचीनभारतीयाचार्याणां मते चैतन्याधिष्ठानस्यात्मनो चैतन्यस्वरूपस्यात्मनो वेमा वृत्तयो न भवन्ति, तस्य निष्क्रियत्वान्निर्विशेषत्वाच्च । प्रत्युत जडस्य मनस एवैते विकाराः । यच्चैतन्यात्मकं तत्त्वं चैतन्यरूपं वा तत्त्वं तस्यैवैते व्यापारा इति प्रतीच्यानामर्वाचीनानां मनोवैज्ञानिकाना- मभिमतः सिद्धान्तः। इमे मनसश्चैतन्यस्य वा व्यापाराः त्रिधा वर्गीकर्तुं शक्यन्ते - विचारः, संवेगः प्रयत्नश्चेति। किं वाऽनुभवनम्, संवेदनं प्रयत्नश्चेति । अनुभवनं नाम निर्विकल्पप्रत्यक्ष- सविकल्पप्रत्यक्ष-विचार-तर्कोहापोहादयो व्यापाराः । संवेदनं नाम सुखसंवेदन- दुःखसंवेदन- संवेग-स्थायिभावादयश्चैतन्यव्यापाराः । प्रयत्नो नाम सहजप्रवृत्तिमूलप्रवृत्तिसामान्य- प्रवृत्त्यैच्छिकक्रियाचरणादयो व्यापाराः । स्मृतिकल्पनादिव्यापाराणां विचाराख्ये वर्गेऽन्तर्भावः। अनुभवनसंवेदनेऽत्र विशिष्टार्थयोर्व्यवहृते । अनुभवनं कदाचन साम्रान्यचैतन्यव्यापारं विचारसंवेगप्रयत्नादिष्वन्यतमप्यभिव्यञ्जयति । यथा अपरोक्षानुभूति: (ज्ञानान्तर्गता ) सुखानुभवः, दुःखानुभव, (संवेगान्तर्गतप्रयोगः ) क्रियानुभव: ( प्रयत्नान्तर्गतप्रयोगः) । एवमेव संवेदनमपि कदाचन ज्ञानद्योतनाय प्रयुज्यते, यथा स्वसंवेद्यम्, परसंवेद्य वा । अस्मिन् ग्रन्थॆ वयमनुभवनं संवेदनञ्च विशिष्टार्थयोरेव व्यवहरिष्यामः । अनुभवनं हि ज्ञानाख्यं कर्म विचारोहापोहस्मरणकल्पनादींश्चैतन्यव्यापारान् द्योतयति । संवेदनं हि तच्चैतन्यकर्म, येन सुखदुःखकामबुभुक्षेर्ष्याद्वेषलोभादिसंवेगस्थायिभावादयोऽनुभूयन्ते, संवेद्यन्त इति यावत् । महर्षिपतञ्जलिमतम् योगदर्शनकारा वृत्तिपञ्चकमङ्गीकुर्वन्ति। तद्यथा- “प्रमाणविपर्ययविकल्पनिद्रा- स्मृतयः” । चित्तस्यैताः पञ्चधा वृत्तयो निरोद्धव्या । प्रमाणानुव्याख्यानावसरे “प्रत्यक्षानुमानागमाः प्रमाणानि इत्युक्तम्। विपर्ययोऽपि “मिथ्याज्ञानमतद्रूपप्रतिष्ठम्” इत्येवं व्याख्यातम्। “शब्दज्ञानानुपाती वस्तुशून्यो विकल्पः” इत्येवम्प्रकारेण विकल्प- संज्ञकचित्तवृत्तेः स्वरूपं निदर्शितम् । निद्रावृत्तिस्वरूपमपि " अभावप्रत्ययालम्बना वृत्तिर्निद्रा" इत्युक्त्वा व्याख्यातम् । अस्ति हि प्रत्ययविशेषो निद्रा तन्मते, सा च भाव-प्रत्ययालम्बनस्वरूपा। इमाः पञ्चधा वृत्तयो योगसाधकैर्निरोद्धव्याः । इदं वृत्तिवर्गीकरणं नैव समीचीनमित्यस्माकं मतम् । नहि सर्वा वृत्तयो वृत्तिपञ्चकेषु तथाव्याख्यातेषु समाविष्टा भवन्ति। साधनाप्रत्यवायनिरूपणायैवेदं वृत्तिपञ्चकनिरूपणमवगन्तव्यम्, न तु चित्तस्य सर्ववृत्तिव्याख्यानपरमिदं सूत्रं भवितुमर्हति । सन्ति हि तदधिका बहुविधा चित्तवृत्तयः । नहि विकल्पाख्या चित्तवृत्तिः 'कल्पना' संज्ञका वृत्तिं साङ्गोपाङ्गां विवेच्यमानां निरूपयितु- मर्हति । नापि निद्रामिव स्वप्नवृत्तिं निरूपयति । सन्देहवृत्तिर्मनसो विपर्ययसंज्ञकवृत्तौ प्रवेशं नार्हति। साधकेभ्यो यथाकथञ्चित्सुकरमपीदं वर्गीकरणं नैव मनोवृत्ति- निरूपणायालमित्यस्मान् प्रतिभाति। नापि क्लिष्टाक्लिष्टप्रकारविशेषाभ्युपगमेनैवेयं समस्या समाहिता जायते । क्लिष्टत्वाक्लिष्टत्वलक्षणेन चैतन्यक्रियाकलापस्य संवेदनपक्ष एव स्पृश्यते, न तु विचारपक्षोऽथवा प्रयत्नपक्षः। तत्त्ववैशारद्यां द्वेषमोहादीनां विपर्ययसंज्ञकमिथ्याज्ञानान्तर्गतविवेचनमपि मनोवृत्तिवर्गीकरणदृष्ट्या नोपयुज्यते। रागद्वेषमोहादि-वृत्तयो मनसः संवेदनात्मकव्यापारेषु समाविष्टा भवन्ति प्रागुक्तरीत्या, न तु ज्ञानाख्य-मनोवृत्तिवर्गे। चैतन्यस्वरूपम् वयं तावन्मानसप्रत्यक्षात्मकं मनोविज्ञानमनुसृत्य चैतन्यस्वरूपमनुव्याख्यास्यामः। चैतन्यस्वरूपविवेचनमतीव दुष्करम्। चेतनस्य भावश्चैतन्यमिति विवेचनम्। चैतन्यमिति चेतनाधातुमपि द्योतयति। स एव चेतनाधातुः जानाति, इच्छति, यतते । तस्यैवाऽपरपर्यायो मन इत्याख्यां भजते, यच्चाधिकृत्य मनोविज्ञानं सपरिकरं प्रथते। तदेव चैतन्यमात्मगुणत्वेन नैयायिकाः स्वीकुर्वन्ति। चैतन्यमात्मनः स्वरूपमित्यद्वैतवेदान्तिनः । केचन मनोवैज्ञानिका- श्चैतन्यं मनोविज्ञानप्रतिपाद्यं नैवाभिमन्यन्ते । नहि तेषामयमाग्रह: समीचीन इत्यस्माभिः प्रागेवोक्तम्। तन्मते चैतन्यस्य ज्ञानमवाप्तुं न शक्यते । चैतन्यमिति तत्त्वं नैव विद्यत इत्यपरे; किन्तु यस्य चैतन्यस्य ज्ञानेच्छाप्रयत्नादीनां व्यवहारजातेनाध्ययनमुपक्रमते तैः, तत्सत्त्वनिराकरणमज्ञेयत्वप्रतिपादनं वा कथं सम्भवति ? नहि चैतन्यव्यापारव्यतिरिक्ता बाह्यव्यवहाराः सम्भवन्ति । तच्चैतन्यं साक्षादपरोक्षाद् भवति । श्रुतिरपि ममैव भावमनुवदति “साक्षादपरोक्षाद् ब्रह्म” इति । यदि परमं विश्वस्तं ज्ञानं कस्यापि पदार्थस्यास्माकं विद्यते, तत्तु स्वविषये, स्वचैतन्यविषये, स्वमनोविषये निःसन्दिग्धं भवति । नहि किञ्चिदपि स्वमानसिकव्यापारजन्यज्ञानस्य दृढभूमिमवलम्ब्यैवोत्पद्यते। अतो व्यवहार- वादिवाट्सनप्रभृतीनां चैतन्यस्वरूपव्यापाराणामध्ययनम्प्रति विरोधिदुराग्रहो विपश्चिद्भिर्नैवादरणीयः । ननु किन्तावज्जाग्रच्चैतन्यमेव चैतन्यमिति केषाञ्चिन्मनोवैज्ञानिकानां मतं नैव समीचीनम्? नूनं चैतन्यविषयेऽस्माकं ज्ञानं जाग्रदवस्थायां ज्ञानेच्छासंवेगप्रयत्नादि- भिरेवोत्पद्यते, नह्यन्यथा तज्ज्ञानमुत्पद्यते । अतः कतिपयैर्मनोवैज्ञानिकैर्जाग्रच्चैतन्यमेव चैतन्यमिति मतमवलम्बितम्। नहि तदुपपद्यते। स्वप्नसुषुप्त्यवस्थयोश्चैतन्यसत्त्वापादितमेवेदं ज्ञानं प्रतिबोधानन्तरमुत्पद्यते 'सुखमहमस्वाप्सम्' इति । पौर्वकालिकानुभवानां स्मरणमपि स्वप्नसुषुप्त्यवस्थयोश्चैतन्यसत्त्वाङ्गीकारेणेवोपयुज्यते । सुतरां जाग्रच्चैतन्यव्यतिरिक्तमपि चैतन्यसत्त्वमस्तीति बोद्धव्यम् । अपि चार्वाचीना मनोवैज्ञानिकाश्चैतन्यस्यापरे द्वे अवस्थे अप्यङ्गीकुर्वन्ति, तद्विवेचनमग्रे करिष्यामः । चैतन्यं हि व्यक्तिगतं तत्त्वम् चैतन्यं हि व्यक्तिविशिष्टगुणः । यज्ज्ञानादि कर्म तत्पुरुषविशेषप्रयुक्तमेव । यश्च प्रयत्नादिर्मनोव्यापारः सोऽपि कस्याश्चिद् व्यक्तेरेव । सुतरां चैतन्यस्य यद्रूपमनुभवपदमारोहति, तत्तु सर्वदा व्यक्तिविशिष्टपरमेव । किं वा चैतन्यं व्यक्तिगतं भवति, यतो हि कोऽपि व्यक्तिविशेष एव स्वमनोव्यापाराणामपरोक्षं ज्ञानमवाप्तुं प्रभवति, न त्वन्ये । ते तस्य मनोव्यापाराणां परोक्षं ज्ञानं प्राप्तुं शक्नुवन्ति । यः पुरुषः कञ्चिदनुभवं मानसमनुभवति, जानाति, इच्छति, यतते वा स प्रमातेति संज्ञां बिभर्ति । अस्तु तर्हि चैतन्यव्यापारः सर्वदा प्रमातृसम्बद्ध एव । एवम्प्रकारेण मनोव्यापारा न केवलं कस्यचित् प्रमातुरेव मनोव्यापारा भवन्ति, प्रत्युत कञ्चिद्विषयमधिकृत्यैव ते प्रादुर्भवन्ति । स विषयो न्यायपारिभाषिकपदावल्यां प्रमेयमिति संज्ञया प्रथते । यतः प्रमेयं ज्ञानाख्यकर्मविषयी- भूतमेव भवति, न तु भावादिसंवेदनस्य, वयं तावत् विषयमेव निखिलमनोव्यापारस्या- धिष्ठानीभूतं मन्यामहे। स हि मनोव्यापाराणामुत्तेजकमालम्बनं क्रियाभूमिर्वा यथावसरं जायते। तृतीयस्तु मनोव्यापार एव । एतावतेदमुन्नेयं यद्धि मनोव्यापारे चैतन्यप्रयुक्ते व्यवहारे च प्रमाता, विषय:, ज्ञानसंवेदनादिव्यापाराश्चेति त्रीण्यङ्गानि सन्निविष्टानि भवन्ति । या हि व्यक्तेः काञ्चन परिस्थितिं विषयीभूतां प्रति प्रतिक्रिया जायते, सा प्रमातुश्चरित्रायत्ता, यच्च प्रमातुश्चरित्रं तदपि तत्परिस्थितिजन्यज्ञानाधीनम्, तत्संवेदनायत्तम्। अतः प्रमातेत्य- भिधानेनास्माकमभिप्राये मनोवैज्ञानिकी व्यक्तिः, या हि खलु चेतना सती परिस्थितिगतान् विषयाननुभवति, जानाति इति यावत्; तद्विषयकं सुखदुःखादिसंवेदनमनुभवति, यस्य प्रतिक्रिया प्रयत्नरूपा तद्विषयज्ञानसंवेदनादिकेन सर्वदा सम्बद्धा प्रयुक्ता च भवतीति। आचार्यप्रभाकरभट्टपादैरपि त्रिपुटीप्रत्यक्षमङ्गीकुर्वद्भिर्ज्ञानाख्ये कर्मणि प्रमाता, प्रमेय:, ज्ञानमिति त्रीण्यङ्गानि सन्निविष्टान्यभिमतानि । किन्त्वर्वाचीनं मनोविज्ञानन्तु सर्वास्वेव मनोवृत्तिषु प्रमातृविषयमनोव्यापारान् सन्निविष्टान् मन्यत इति विशेषः । मनसः परिवर्तनशीलत्वम् चैतन्यं हि खलु धारावाहिकम्। प्रतिक्षणमिदं परिवर्तनं बिभर्ति। तदुक्तं पार्थेनाऽपि श्रीमद्भगवद्गीतायाम्– चञ्चलं हि मनः कृष्ण प्रमाथि बलवद् दृढम् । तस्याहं निग्रहं मन्ये वायोरिव सुदुष्करम् ।। इति । मनस्तावदत्यर्थं चञ्चलं भवति । प्रतिक्षणमेकस्मात् पदार्थादन्यमर्थं विषयीकरोति । चैतन्यधाराप्रवाहे नहि व्यवधानं विद्यते, नापि व्यवच्छेद एव । यदि वयं सम्प्रति रूसदेशस्य प्रधानमन्त्रिरमहोदयानां श्रीबुल्गानिनमहाभागानां भारतयात्राविषयं चिन्तयामः, एकघटिकानन्तरञ्च द्वितीयपञ्चवर्षीययोजनाविषये वार्तालापः समाप्तिं गच्छति, सन्ति हि तदन्तराले बहवो मनोव्यापारविशेषा ये परस्परं सन्निहिताः सम्बद्धा:, यद्यपि सम्बन्ध- शृङ्खला दृष्टिपथात्तिरोहिता एव भवति । विज्ञानवादिभिरभिमतः क्षणिकविज्ञानवादो विज्ञानाख्यस्य चैतन्यस्य क्षणिकत्वं धारावाहिकत्वं सम्यक्तया स्फुटीकरोति । अमेरिकादेशीय- मनोवैज्ञानिकधुरन्धरेण विलियमजेम्समहोदयेन मानसिकघटनानामनवरतपरिवर्तनशीलमिदं रूपं ‘चैतन्यधारा’ इत्यभिधानेन निर्दिष्टम्। तन्मते नेयं धारा समानरूपेण वहत्यपि तु उत्पतनानामवस्थानानाञ्च तारतम्यं तत्र भवति । कदाचन मनोव्यापारेषु वेगवती क्रिया जायते, दृश्यते च, कदाचन सा शिथिलीभवतीति तेषामभिसन्धिः। इमाश्चैतन्यजन्याः क्रिया मनोवृत्त्याख्या नाडीतन्त्रे नाडीक्रियाभिः समनन्तरमेव सम्बद्धा भवन्तीति शारीरिकमनोविज्ञानविदां मतम् । व्यष्टिचैतन्यस्याद्वैतत्वम् ननु किं मनोवैज्ञानिकानामप्यद्वैतवादः प्रथते ? नैतद् वक्तुं शक्यते यदद्वैतवादो विश्वविश्रुतः परमहंसश्रीमच्छङ्कराचार्याणां सिद्धान्तो मनोविज्ञानक्षेत्रेऽपि स्वीक्रियते । मनोवैज्ञानिकाभिमतं चैतन्यस्याद्वैतत्वं व्यष्टिचैतन्यमेव लक्ष्यीकरोति । व्यक्तेश्चैतन्य- मेकीभूतमद्वैतं भवति। चैतन्यस्यैकत्वाद्विभिन्नमनोव्यापारेषु सामञ्जस्यं जायते । अपि च स्वात्मैकत्वविषया प्रत्यभिज्ञा 'योऽहं बाल्ये देवदत्त आसं सोऽहमिदानीं वार्धक्ये पुत्रपौत्रा- द्युपेतोऽप्यस्मि' इति चैतन्यैकत्वादेव सम्भवति । मनसो वैशिष्ट्यं खल्विदं यत् सतत- परिवर्तनशीलं सदपीदमेकत्वमक्षुण्णं बिभर्ति । चैतन्यस्य खल्वयं विशेषः सत्त्वोप- पादनायात्यर्थं गौरवान्वितः । केचनैकदेशिनो मनोवैज्ञानिका मन्यन्ते स्वात्मप्रत्यभिज्ञानं तावद् विविधचेष्टोपयोगिमांसपेशीक्रियालोचनज्ञानजन्यं परामर्शोत्थञ्च ज्ञानं भवतीति । यान्त्रिकवादाभिभूतमिदं व्याख्यानं मन्ये चैतन्यस्य मनसो वा परमोत्कृष्टं विशेषं नैव लक्ष्यीकरोति, येनेदं प्रतिक्षणमत्यर्थं परिवर्तनमादधानेषु मनोव्यापारेष्वपि स्वारस्यं स्थापयति, विशिष्टां समन्वितां प्रतिक्रियामाचरणरूपा प्रदर्शयति च । विविधमणिगणानामिव चैतन्यक्रियाणां सूत्रमिव मनो नास्ति, प्रत्युत तासु विलक्षणमनुस्यूतमेकीभावमप्य- भिव्यञ्जयति। तच्च मनसः परमं वैशिष्ट्यम्। प्रकृष्टास्वसामान्यमनोऽवस्थासु यदा व्यक्तित्वं द्वैधीभूतं जायते, तदा चैतन्यमपि द्वैधीभूतमिव प्रतिभाति। तत्तु भवत्यानुषङ्गिकम्। मनोविश्लेषणाद्युपचारैर्यदा व्यक्तिः स्वस्था जायते, तदा तस्या एकत्वमपि पुनरावर्तते। सम्बन्धस्थापनम् सम्बन्धस्थापनं हि खलु चैतन्यस्य किं वा मनसोऽपरो विशेषः । तथैव मस्तुलुङ्गमपि नाडीस्रोतसां परस्परं सम्बन्धान् निर्मिमीते । सम्बन्धनियम एवम्प्रकारेण व्याख्यातुं शक्यते-‘यदि द्वौ तदधिको वानुभवौ युगपदनुभूयमानौ सन्निकृष्टतया वाऽनुभूयमानौ भवेतान्तर्हि तौ परस्परं सम्बद्धौ जायेते । यदि च कालान्तरे तयोरेकतरस्मिन् समुपस्थिते समुद्भूते वाऽपरोऽप्याविर्भवति स्मृतिपथमारोहतीति । प्राचीनयुगे सम्बन्धवादः सम्बन्ध- शब्दस्याऽतीव सङ्कीर्णमर्थमङ्गीकृत्य प्रतिपादितः, यतो हि प्रत्ययानां सम्बन्धा एव तन्मतेऽभिमता आसन् । अस्माभिरत्रास्य प्रयोगोऽधिकव्यापकक्षेत्रद्योतनाय कृतः । नहि केवलमेकः प्रत्ययोऽपरेण प्रत्ययेनाऽपरैर्वा प्रत्ययैः सम्बद्धो जायते, प्रत्युत क्रिया भावाः संवेगा अपि प्रत्ययैः साकं सम्बन्धमिच्छन्ति । तथा च क्रिया प्रत्ययेन संवेगेन वाऽन्यतरेण सह सम्बद्धा जायते । एतावता कालान्तरे एकस्मिन् सत्यपरस्याऽपि स्मृतिर्जायते। उदाहरणतः सविकल्पकाख्ये प्रत्यक्षे नहि केवलमालोचनं ज्ञानं विशुद्धं वर्ततेऽपि तु पूर्वानुभवानुकूलां स्मृतिं समाश्रित्यार्थव्याख्यानमपि सविकल्पप्रत्यक्षे सन्निवेशमवाप्नोति। एवमेव क्रोधोऽपि पूर्वानुभवास्पददुःखमयानुभवेन सह सम्बद्ध एव दृश्यते । सम्बन्धस्थापनमध्ययनस्य प्रथमा खलु भूमिः । स्तनन्धयः दुग्धपानेन समाश्लिष्टां मातरं परिचिनोति सर्वप्रथमम् । अग्रेऽपि गामागतां सम्पश्य गोज्ञानं बालकस्योत्पद्यते। अत्र स्मरणीयं यद् वयं प्राक्तनं सम्बन्धवादीदं मनोविज्ञानं (Associationist Psychology) नाद्रियामहे, यतो हि तस्मिन् विविधा मनोवृत्तयो मनोऽवस्था वा सम्बन्धनियमैरुपनिबद्धा स्रगिवेति मान्यं मतमासीत्। नहि मनोऽवस्था रुद्राक्षेण पुष्पेण वा माल्याङ्गीभूतेन समं भवितुमर्हति, रुद्राक्षपुष्पस्वर्णादिकानां चैतन्यविरहितत्वात्तैः स्वयमेव माल्यग्रथनमसम्भवम्। मनस्तु स्वमनोवृत्तिविषयानवचिनोति, ग्रथते, विविधमनोवृत्तीनां सामञ्जस्यं च स्थापयति । नहि मनोवृत्तय: पृथक् पृथक् मानसरङ्गभूमावतरन्त्यपि तु परस्पराश्लिष्टा एवानुभूयन्ते । तासामनुभवपथारोहणमपि प्रकृष्टतारतम्येनासाद्यते । चिन्तनम् प्रागुक्तमेवास्माभिर्यद् विविधमनोवृत्तीनां त्रिधा वर्गीकरणं सम्भवति, यथा- अनुभवनम्, संवेदनं प्रयत्नश्चेति। एतानि त्रीण्येव मनोव्यापाराणां प्रारम्भिकतमानि मूलभूतान्यङ्गानि । नहि तानि समनन्तराणीतरेतरव्यावृत्तानि पृथग्भूतानि वा भवन्ति । त्रीणि हि खल्वेतानि समाश्लिष्यैकं मानसिकमनुभवं वस्तुभूतं जनयन्ति । निखिलस्यैकस्यानुभवस्य विश्लेषणेन वयं त्रीणि मौलिकानि परस्परं विविक्तानि चैतन्यव्यापाररूपाणि लभामहे । मनोवृत्तीनां सम्यग्व्याख्यानसौकर्यायैव विवेचनं तासामावश्यकं प्रतिभाति। विविक्ता अप्येतास्तिस्रो मनसोऽवस्था नैव पृथग्भूता भवन्ति । तिस्रोऽपि मनोवृत्तयः समनन्तरमेव कस्याप्यनुभव- विशेषस्याङ्गत्वेनोत्पद्यन्ते। प्रथमं ज्ञानमुत्पद्यते, ततो भावसंवेगोऽनुभूयते, ततश्च प्रयत्नो जायत इत्यपि न वाच्यम्, यतस्तानि मूलभूतान्यङ्गानि ज्ञानेतच्छाप्रयत्ना युगपन्मिलित्वैव मानसमनुभवं जनयन्ति। कथन्नु तर्हि तेषां मूलभूतत्वमुमपद्यते ? विलक्षणस्वरूपत्वात्। प्रत्येकमितरपरिणाममात्रमिति वक्तुं न शक्यते, अत एव सिद्धं तेषां मूलभूताङ्गत्वम्। अपि च यत्र यत्र जाग्रच्चैतन्यं विद्यते, तेषां प्रादुर्भावोऽपि नियतरूपेण तत्र तत्र विद्यत एव । ज्ञानन्तर्हि चैतन्यस्य स व्यापार उच्यते येन प्रमाता कमपि पदार्थं जानाति । एवम्प्रकारेण ज्ञानकोटौ प्रत्ययानां विचाराणां वाक्यरूपाणाञ्च समावेशो भवति । नहि सर्वदा ज्ञानं स्पष्टं व्यवसायात्मकमेव भवति । यदा ज्ञानमव्यवसायात्मकमव्यपदेश्यं भवति तदाऽप्यस्य ज्ञानव्यपदेशो विद्यत एव। निर्विकल्पकं प्रत्यक्षं यदालोचनं ज्ञानमित्यभिधीयते, तदव्यवसायात्मकमेव भवति । अनुभवनाख्यज्ञानक्रियायान्तर्हि सवि- कल्पकालोचनज्ञानयोर्द्वयोरेव समावेशो भवति । वस्तुमात्रावगाह्यालोचनं ज्ञानं भवति । वस्तुविशेषावगाहि सविकल्पकं ज्ञानमुच्यते। प्रत्यक्षानुमानादीनि प्रमाणानि, यानि चाप्रमाणानि वस्तुस्वरूपविषयकाणि, तानि सर्वाणि ज्ञानपरिधौ समाविष्टानि । पदार्थस्य ज्ञानं प्रत्ययात्मकं भवतु नाम, वाक्यात्मकं भवतु वा, ज्ञानसामान्याङ्गम्। यदा चेतनः प्राणी कमपि पदार्थं प्रति प्रतिबुद्धो जायते, तदा ज्ञानमवश्यमेव सन्निविशति समुत्पद्यते वा । एतस्मादेव कारणाच्चैतन्यं ज्ञानपर्यायवाचकमिव प्रयुज्यते । संवेदनम् अनुकूलवेदनीयं सुखम्, प्रतिकूलवेदनीयं दुःखमिति सुखदुःखादीनामनुभव: संवेदनमित्यभिधीयते। क्रोधलोभमोहादिभावानामन्तर्भावोऽपि संवेदन एव कार्यः । अस्ति हि संवेदनं चैतन्यानुभवस्य मौलिकमङ्गम् । यतो हि किमपि ज्ञानं संवेदनं विना नैवोपलभ्यते। साधारण तमोऽपि ज्ञानविषयः सुखं दुःखं वाऽवश्यमेव जनयति । रागात्मिका वृत्तिर्हि मनसः संवेदनमित्युच्यते । ज्ञानं तद्वति तत्प्रकारकोऽनुभवो भवति । सुखदुःखानुभवस्तु पुरुषस्वभावेच्छाधीनमनियतरूपं भवति। सरलतमत्वादपरिवर्त्यत्वात् प्रारम्भिकक्रियारूपत्वाच्च संवेदनं मौलिकं चैतन्याङ्गमिति मन्यते । क्रोधकामादिस्थायि- भावेष्वपि सुखदुःखादीनां समावेशः क्रियत एव। नहि किञ्चिदपि ज्ञानं पूर्णत औदासीन्यान्वितमुपलभ्यते। यदपि विचार्यते, ज्ञायते, तत्सर्वं सुखजनकमथवा दुःखजनक- मवश्यमेव भवति । प्रयत्नः सर्वेऽनुभवाः क्रियाजनकाः । यथा सर्वज्ञानं दुःखं वा सुखं वाऽवश्यमेव जनयति, तथैव यत्प्रतिकूलवेदनीयमनुकूलवेदनीयं वा भवति तदवश्यमेव क्रियामुत्पादयति । प्रयत्नोऽपि मानसानुभवस्य मौलिकमङ्गम्। नहि तद्व्यतिरिक्तं किञ्चिदपि ज्ञानमुपलभ्यते। ज्ञानोत्पत्तावपि क्रियालेशो वर्तते। तथा हि वक्ष्यमाणध्यानाख्यक्रियां विना प्रत्यक्षज्ञानमपि न सम्भाव्यते। ध्यानमपि चैतन्यव्यापार एवेति वयं वक्ष्यामः । अपि च सुखदुःखानुभूत्यनन्तरं प्रयत्न उत्पद्यत एव, दुःखजनकोत्तेजकप्रहाणाय सुखोत्तेजकसम्प्राप्त्यै वा । यत्सुखजनकं तद्रोचते, यच्च रोचतेऽस्मभ्यं वयमवाप्तुं तदिच्छामः । कदाचन पदार्थज्ञानं मानसक्रियामात्रपर्यवसानं भवति । क्रियाणां जन्मजातानां यद्रूपं तत्तु मूलप्रवृत्तीनां प्रकरणेऽस्माभिर्विस्पष्टम् । प्रयत्नो हि खलु सरलतमक्रियारूपो मानसानुभवस्या - परिहार्यमपरिवर्त्यं मौलिकमङ्गम्। ज्ञानाख्यो व्यापार: संवेदनञ्च सुखदुःखयोर्मानसक्रियां विना न सम्भाव्येते, क्रियायामन्ततो गत्वा परिणमेते । अपि च प्रयत्नेषु सप्रयोजनात्मकोच्च- स्तरीयाचरणैच्छिकचेष्टादीनामप्यन्तर्भावो बोद्धव्यः । सन्ति हि विनिहितरूपाः केचन प्राणिषु जन्मजाता वेगाः शक्त्यभिव्यक्तिस्रोतांस्यपि च । बौद्धिकनिम्नस्तरीयमानसिकक्रियासु इमे वेगा अनिर्दिष्टरूपा अन्धेन नीयमानो यथान्ध इव प्रतीयन्ते । पशूनां मूलप्रवृत्तिषु वेगानामभिव्यक्तिरूपमेवम्प्रकारकमेव दृश्यते। मानवव्यवहारे सप्रयोजनत्वाद् विचारान्वित- त्वादेतेषां वेगानां मूलप्रवृत्त्याख्यानामभिव्यक्तिः परिवर्तिता जायते, प्रयत्नाख्यं रूपमिच्छानु- प्रेररितञ्च प्रपद्यते। मानसिकसँल्लग्नता केचन मनोवैज्ञानिकाः, यथा प्राध्यापकवुडवर्थमहोदयाः , प्रयत्नाख्यप्रत्यय- निरसनाय मानसिकसँल्लग्नतेति पदस्य प्रयोगं कुर्वन्ति । तेषां मते मानसिकसँल्लग्नता द्विविधा भवति’– परिस्थिर्ततसँल्लग्नता, प्रयोजनसँल्लग्नता चेति। परिस्थितिसँल्लग्नता तदा जायते यदा वयं प्रयुज्यमानान् पदार्थान् प्रति सचेष्टा भवामः, यथा - प्रस्तुतग्रन्थ- लेखनाय लेखनीपत्रतद्विषयकविचारशृङ्खलाविशेषादयः । यद्यपि कक्षकुड्ये विलिखितानि चित्राण्यपि परिस्थितावेव सन्निविष्टानि, सन्निकृष्टत्वात् तथापि प्रस्तुतलेखनकार्यो- पयोगिपरिस्थित्यां तेषामन्तर्भावो नैव भवति । अत एव चित्रादिषु परिस्थितिसँल्लग्नताया अभाव एव विद्यते। लक्ष्यसँल्लग्नता किं वा प्रयोजनसँल्लग्नता तु प्रयोजनं लक्ष्यं वा प्रति जागरूकता भवति, यदधिकृत्य मानवस्य सर्वे प्रयत्ना ज्ञानेच्छासंवेदनकर्मादयः प्रवर्तिता भवन्ति। प्रस्तुतस्थलेऽस्याध्यायस्य समापनमेवास्मल्लक्ष्यम्, तदभिमुखीकृत्य सर्वाण्यस्माकं कार्याणि प्रेरितानि भवन्ति । नेदं प्राध्यापकवुडवर्थमहोदयानां विवेचनेन स्फुटीभवति यद्धि कथन्नु परिस्थिति- सँल्लग्नतालक्ष्यसँल्लग्नतयोः स्वीकारेणान्तर्निहितप्रकृतिजन्यवेगानां प्रवृत्तीनां प्रयत्नाख्य- चैतन्यव्यापाराङ्गस्य मौलिकस्य निराकरणमासादितुं शक्यते । मूलप्रवृत्तीनां स्वरूपाधारण- वेलायामपि यान्त्रिकवादाभिभूतस्य तन्मतस्यालोचनं कृतमेवास्माभिः। अत्रापि पर्याप्तमेवेदं वक्तुं यत्परिस्थितिसँल्लग्नता लक्ष्यसँल्लग्नता च निरर्थके निष्फले, यदि प्रयत्नो मौलिकश्चैतन्यव्यापाररूपो न स्वीक्रियेत । नहि प्रयत्नमन्तर्निहितप्रकृतिजन्यशक्तिवेगरूपं विहाय परिस्थितिसँल्लग्नता लक्ष्यसँल्लग्नता वापादयितुं शक्यते । सँल्लग्नतायामपि मानसो व्यापारः प्रयत्नरूपः सन्निविष्ट एव । प्राध्यापकवुडवर्थमहाभागा 'विकसन्ती क्रिया’ ‘शिरस्युत्पद्यमाना क्रिया' 'मानसिकसँल्लग्नता' इत्यादिकैः शब्दसमूहैर्ये भावं प्रकटयितुमिच्छन्ति, स तु व्यवहितोऽस्पष्ट एव जायते । समयघटिकायन्त्रेण सह सँल्लग्नस्य पुरुषस्य सादृश्यमुद्धाट्य तैराकूतं भ्रान्त्यवलीढमिव प्रतिभाति । नहि मानवव्यापाराणां यान्त्रिकक्रियाभिः सह तुलना करणीया । यान्त्रिकक्रिया मानवा आरभन्ते । स्वतस्तु ताः प्रयोजनविरहिताः, प्रयोक्तुः प्रयोजनमपेक्षन्ते। मानसव्यापारस्तु प्रयोजनेच्छादिभि: प्रवर्तित आभ्यन्तरप्रकृतिनिहितवेगैः प्रचोदितः साकूतो भवति । नहि यन्त्रं स्वयं क्रियारूढं जायते। अपेक्षते हि तच्चैतन्यं प्रेरकम् । अतो वयं यान्त्रिकवादातिशयातिरञ्जितं मौलिकतमप्रयत्नाख्यचैतन्यव्यापारानुस्यूतं वुडवर्थमतं नाद्रियामहे । नहि जडपदार्थजन्य- क्रियाव्याख्यानमात्रं विलक्षणस्वरूपच्चैतन्यव्यापाराणां स्वरूपावबोधायालमित्यस्माकं मतम्। ज्ञानसंवेदनप्रयत्नानां परस्परं सम्बन्धः ज्ञानसंवेदनप्रयत्नाः सन्ति हि खलु मानसव्यापारस्य मूलभूताङ्गरूपेण विविक्ता इति वयमवोचाम। स्मरणीयमस्मिन् विषये यदेतानि चेतनानुभवाङ्गानि रसायनविज्ञानाभिमत- मूलतत्त्वैः सदृशानि नैव भवन्ति । न ह्यस्ति तेषां साम्यम्, यतो हि रासायनिकमूलतत्त्वानां पृथक्करणं विश्लेषणं मेलनं सर्वथैव प्रयोगशालायां कर्तुं शक्यते, नहि तथा मानसानुभव- मूलभूतज्ञानसंवेदनप्रयत्नाख्यतत्त्वानि । एते तु मिलित्वैव परस्परमाश्लिष्यैव मानसानुभवं जनयन्ति। नहि तेषां पृथक्करणं सम्भवति । नाप्येकमेव तत्त्वं विविक्तं कदाचन पृथक्तोऽनुभूयते। अतो मिलित्वैव तेषामनुभवाङ्गत्वमुपपद्यते । अपि च सामान्यतयेदं वक्तुं शक्यते यद् वयं प्रथमं जानीमस्तदनन्तरं संवेदन- मनुभवामः, तदनन्तरमिच्छामः प्रयतामहे । नहि सर्वदाऽयं क्रमः परिरक्षितुं शक्यते । नह्यालोचनमपि ज्ञानं ध्यानाख्यां क्रियां विहायापादयितुं शक्यते । प्रत्यक्षमपि तावत् क्रियापूर्ववृत्तितायुक्तमिति सूक्ष्ममानसप्रत्यक्षोपोद्बलितम् । अपि च नहि सर्वे पदार्था ध्यानाकर्षणायालम्। ये ये सुखप्रदास्ते तेऽभिरुचिमुत्पाद्य ध्यानायोपयुक्ततमा भवन्ति। अर्थाद् ध्यानाख्या क्रियाऽपि संवेदनमूलैव भवति । अतो विवेचनसौकर्याय मानसानु- भवेषु परस्परमाश्लिष्टा अपि ज्ञानसंवेदनप्रयत्ना विविक्ता विचार्यन्ते, विशेषतो विलक्षणरूपत्वात्तेषाम्। चैतन्यस्य प्रकारविशेषा: यदायं पुरुषः पश्यति, स्मरति, कल्पते, अनुमिनोति, उपमिनोति, विश्वसिति तदा चैतन्यं मनो वा सर्वानेतान् व्यापारान् करोति । इयं हि खलु चैतन्यस्य स्थूलावस्था या जाग्रदवस्थाऽपि निगद्यते । जाग्रद्दशायामेव ज्ञानसंवेदनप्रयत्नादीनि चैतन्यकर्माणि क्रियमाणानि दृश्यन्ते। केचन मनोवैज्ञानिका एकदेशिनश्चैतन्यं नाम जाग्रदवस्थाविशेषात्मके चैतन्य एव व्यवहरन्ति। अपरे केचन चैतन्यसन्तानव्यवच्छेदं किमुतान्तरालं चैतन्य- सत्त्वेऽङ्गीकुर्वन्ति यदाऽयं पुरुषः स्वपिति मूर्च्छितो वा जायते । नेदं व्याख्यानं चैतन्य - स्वरूपस्य समीचीनमस्मान् प्रतिभाति । नास्ति सुषुप्तौ चैतन्यसत्त्वव्यवच्छेदः, नाप्यस्ति चैतन्येऽन्तरालविशेष एव । चैतन्यन्त्ववच्छिन्नस्वरूपमेकमेव। अस्ति हि खल्वस्य महद् वैलक्षण्यं यच्चैतन्यमेकं सदपि तत्तद्व्यापारेषु व्याप्रियमाणम् । सर्वा मनोवृत्तीर्जानाति, तासां संस्कारानादधाति, कालान्तरे च स्मरति । जाग्रदवस्थाभिमानि चैतन्यं विश्वाख्यं भवति। उक्तं हि माण्डूक्योपनिषदि आत्मनश्चतुष्पादस्य प्रथमपादरूपस्य विश्वाख्यचैतन्यस्य व्याख्यानावसरे ‘“जागरितस्थानो बहिष्प्रज्ञः सप्ताङ्ग एकोनविंशतिमुखः स्थूलभुग्वैश्वानरः प्रथमः पादः””। अत्रेदं स्पष्टीकृतं यज्जाग्रच्चैतन्यं स्थूलविषयानेव विषयीकरोतीति । अपि च जाग्रच्चैतन्यं बहिष्प्रज्ञो बाह्यपदार्थानेव विजानाति । स्मरणीयमत्र यच्चैतन्यस्य स्थूलावस्थायां जाग्रच्चैतन्ये वाऽस्माभिः मानसप्रत्यक्षस्मृतिकल्पनादीनां व्यापाराणां कार्य- क्षमताऽपि स्वीकृता, न तु बाह्यपदार्थज्ञानमात्रमेव। अपि च चैतन्यमिति शब्दोऽस्माभिर्नहि सङ्कीर्णेऽर्थे जाग्रच्चैतन्यपर्यायवाचके प्रयुक्तोऽपि तु चैतन्यस्य सर्वास्वेवास्था- स्वनुगतस्वरूपद्योतनाय । सूक्ष्मावस्था, संस्कारावस्था, तेजःसंज्ञं चैतन्यम् अस्ति हि खल्वपरा चैतन्यस्य सूक्ष्मावस्था । अर्वाचीनैर्मनोवैज्ञानिकैः साऽवरं चैतन्यमिति नाम्ना प्रथते । संस्कारमयी हि साऽवस्था । तदभिमानि चैतन्यं तैजसमिति निगदन्ति वैदान्तविदः। माण्डूक्योपनिषदेनमेवम्प्रकारेण विशिनष्टि-“म्वप्नस्थानोऽन्तःप्रज्ञः सप्ताङ्ग एकोनविंशतिमुखः प्रविविक्तभुक् तैजसो द्वितीयः पादः " । नहि सूक्ष्मचैतन्यस्य विषयाः स्थूलपदार्था भवन्त्यपि तु मानससंस्कारा अथवा मानसप्रत्ययसंवेदनप्रवृत्त्यादयः स्मृत्युद्वेजिता एवंविषयीभूता भवन्ति । इन्द्रियापेक्षयाऽन्तःकरणत्वान्मनसस्तद्वासनारूपा च स्वप्ने प्रज्ञा यस्येत्यन्तः प्रज्ञः । विषयशून्यायां प्रज्ञायां केवलप्रकाशरूपायां विषयित्वेन भवतीति तैजस इति श्रीमच्छङ्कराचार्याः । इह वासनामात्रं केवला भोज्येति प्रविविक्तो भोग इति । स्वप्ने हि तैजसचैतन्यस्य क्रियाकलापस्यानुभवो जायते । स्मृत्यां कथं पूर्वानुभूतविषयाणां स्वरूपं सुरक्षितं धारणागतं वा तिष्ठति? नूनं तत्तु सूक्ष्मचैतन्यक्रिया- द्वारैवासाद्यते। प्रतीच्यैर्मनोवैज्ञानिकैस्तैजसाख्यं सूक्ष्मं चैतन्यमवरं चैतन्यमितिः नाम्नाऽ- भिधीयते। आङ्गलभाषायामस्य पर्यायवाचकः "सब - कांन्सस' इति शब्दो व्यवह्रियते । चैतन्यतृतीयाऽवस्था, कारणावस्था सुप्तवासनामयी हि खलु साऽवस्था । औपनिषदास्तु तां प्रज्ञाख्यं चैतन्यमित्यभिधानेन व्यवहरन्ति। माण्डूक्योपनिषदि व्याख्यातञ्चेदमित्थम् - "सुषुप्तिस्थान एकीभूतः प्रज्ञानघन एवानन्दमयो ह्यानन्दभुक्चेतोमुखः प्राज्ञस्तृतीयः पादः " । स्मृतिस्वप्नादौ सूक्ष्मचैतन्यस्याभि- व्यक्तिस्तु दरीदृश्यते, किन्तु कारणावस्थागतं चैतन्यं किं वा कारणचैतन्यं सुप्तमिवाऽवतिष्ठते । यथा सुषुप्तौ तथाऽन्यथा । नहि तदभिव्यक्ति: साधारणतया जायते । कुशलैर्मनोवैज्ञानिकैर्मनोविश्लेषणादिविधिविशेषैस्तद्रूपमुद्घाट्यते। अर्वाचीनैर्मनो- वैज्ञानिकैः कारणचैतन्यमचेतनं चैतन्यमिति नाम्नाभिधीयते । आङ्गलभाषायामस्य पर्यायवाचकः शब्दः 'अनकान्सस' इति व्यवह्रियते । चैतन्यस्य त्रैविध्यम् स्मरणीयमस्मिन् विषये यद्धि सर्वेषामेव मनोवैज्ञानिकानां मतैक्यं सूक्ष्म- चैतन्यास्तित्वविषये नास्ति । तथापि सामान्यत इदं स्वीक्रियते यद्धि जाग्रच्चैतन्यं सूक्ष्मचैतन्याद्भिद्यते, सूक्ष्मचैतन्यञ्च कारणचैतन्याद्भिद्यत इति। विश्वविश्रुताः स्वनामधन्याः फ्रायडमहोदयाश्चैतन्यस्य त्रीणि रूपाणि स्वीकुर्वन्ति, तानि यथा - चैतन्यम्, पूर्वचैतन्यम्, अचैतन्यमितिः। चैतन्यं हि मनसस्तद्भागो भवति, यत् साक्षात् प्रत्यक्षं संवेदनं विचारादीनंनु- भवति। पूर्वचैतन्यम् (उपर्युक्तमवरचैतन्यमेवेदम्) यद्यपि साक्षाच्चैतन्यात्तात्कालिकात्तु बहिरेवावतिष्ठते, तथापि स्मृत्यादिसाधनैस्तदुद्बोधनं कर्तुं शक्यमेव, जाग्रच्चैतन्यभूमौ तदवतारणमपि तथा सम्पद्यते । अचैतन्यं हि मनसः प्रायस्तिरोहितं रूपं भवति, यच्चाभियुक्तैर्मनोविश्लेषणादिसाधनैरभिव्यज्यते। अचैतन्यं नास्ति चैतन्याभावोऽपि तु चैतन्यस्य सुप्तावस्था। अचैतन्यं नाम मनसस्तृतीयो भाग इति कथनेन मनसो जाग्रदवस्थातिरिक्तमपि सत्त्वं वज्रलेपायितम्। केचन सूक्ष्मावस्थां कारणावस्थाञ्च चैतन्यस्याभिन्नामेव मन्यन्ते । तेषां मते पूर्वचैतन्यमेवा- चैतन्यमिति। नेदं मतं समीचीनं प्रतिभाति। फ्रायडमहोदयाभिमतं पूर्वचैतन्याचैतन्ययो- रङ्गीकरणन्त्वनुभवप्रतिष्ठमित्यवसेयम्। नहि ‘अचैतन्यं किमुताचेतनं चैतन्यं किमुताचेतनं मन:' इत्यस्मभ्यं रोचते। नहि चेतनं मनोऽचेतनमिति वक्तुं शक्यते। अतो वयमचैतन्य- मित्यस्य स्थाने कारणचैतन्यमिति प्रयोगं व्यवहरिष्यामो ऽग्रिमेषु विवेचनावसरेषु । केचन पूर्वचैतन्यमपि नास्ति साम्प्रतमिति मन्यन्ते । जाग्रच्चैतन्यानुभवस्तु सर्वेषामेवानुभवानां प्रथमा भूमिः । तदनन्तरमेव सूक्ष्मचैतन्ये तत्संस्काराः समाधीयन्ते। अतः सूक्ष्मं चैतन्यमवरं चैतन्यं भवतीत्यपि वक्तुं शक्यते। केचन मन्यन्ते यद्धि सूक्ष्मं चैतन्यमवरं चैतन्यं भवति। यतो हि जाग्रच्चैतन्यापेक्षया तस्य प्रभावो विस्तरश्चात्यधिको दृश्यते। पश्चाद्भावित्वादेवास्माभिरवरं चैतन्यमित्युक्तम्, न तु प्रभावापेक्षया । अतः सूक्ष्मं चैतन्यं पूर्वचैतन्यमवरचैतन्यमिति वा भवतीति न वाच्यम्। सन्ति हि केचन मनोवैज्ञानिका ये सूक्ष्मचैतन्यं कारणचैतन्यञ्च कल्पनामात्रमिति वदन्ति। अपरे तु वस्तुभूतं तच्चैतन्यमिति निगदन्ति । केचन मनोवैज्ञानिका: सूक्ष्मं चैतन्यं जाग्रदवस्थानुभवमात्रनिर्मितमिति वदन्ति । तथाप्यन्ये ज्यूरिचनागरिककार्लयुङ्ग- महोदया इव जातिवंशपारम्पर्यायत्तं हि कारणं चैतन्यमिति कथयन्ति । सूक्ष्मं चैतन्यं कारणं चैतन्यञ्च व्यष्टिरूपे द्वे एव वस्तुभूते इति प्राञ्चः, यथा हि खलु जाग्रच्चैतन्यं भवति । औपनिषदानां मते चैतन्यस्य चतुर्थं रूपं तुरीयाख्यामपि भवति । नहि तस्य प्रपञ्चावसरोऽत्र विद्यते। प्रपञ्चितं हि तदस्माभिः समासतोऽन्यत्र । तुरीयं हि चैतन्यस्य चतुर्थः पाद इत्याकूतम् । विशिष्टमनोवृत्तीनां स्वरूपम् वयमत्र सम्प्रति संस्कृतवाङ्मये प्रयुक्ता मुख्यतमा मनोवृत्तीरनुव्याख्यास्यामः, येनाऽर्वाचीनमनोविज्ञाने प्रयुक्तानां मनोवृत्तीनां तत्तद्विषयपार्थक्यं स्फुटतरं भवेत् । प्रथमं तावन्मन एव। तस्य स्वरूपन्त्वस्माभिः प्रथमाध्याये किञ्चिद्विवृतम् - कस्तावन्मनोविषयः ? किञ्चास्य स्वरूपम्? तद्यथा भगवतां पुनर्वस्वात्रेयमहर्षीणां मते - लक्षणं मनसो ज्ञानस्याभावो भाव एव च । सति ह्यात्मेन्द्रियार्थानां सन्निकर्षे न वर्तते ॥ वैवृत्यान्मनसो ज्ञानं सान्निध्यात्तच्च वर्तते । अणुत्वमथ चैकत्वं द्वौ गुणौ मनसः स्मृतौ ॥ चिन्त्यं विचार्यमूह्यं च ध्येयं सङ्कल्प्यमेव च। यत्किञ्चिन्मनसो ज्ञेयं तत्सर्वं ह्यर्थसंज्ञकम् ।। इन्द्रियाभिग्रहः कर्म मनसः स्वस्य निग्रहः । अर्वाचीने यथोक्तं मनसो व्यापारेषु विचारसङ्कल्पातिरिक्तं विविधभावसंवेदनेच्छा- प्रयत्नादीनां समावेशः क्रियते । मनस्तु प्रायश्चैतन्यपर्यायवाचकमात्मार्थे प्रयुक्तमर्वाचीन- मनोविज्ञानग्रन्थेषु दरीदृश्यते । नहि मनश्चैतन्यस्य शक्तिः, किमुतैकं करणमात्मनः साधन- मिति यावदथवा ज्ञानस्यासाधारणो हेतुरपि त्विदमनुभवितृ, यस्य सङ्कल्पसंवेदनेच्छा- प्रयत्नादयो व्यापारा भवन्ति। बैलेण्टाइनमहोदयै राजकीयसंस्कृतमहाविद्यालयस्य प्राक्तन- प्रधानाचार्यपदमलङ्कुर्वाणैः स्वकीयन्यायकौमुद्यामेवम्प्रकारेण मनसः स्वरूपं विवृतम् । तथा हि- “युगपज्ज्ञानानुत्पत्तिर्मनसो लिङ्गम्" इति । (१) युगपदेककाले। एकात्मनीति पूरणीयम् । ज्ञानांनामनुत्पत्तिर्यतः स एव धर्मो मनसो लिङ्गम्, लक्षणमित्यर्थः। (२) अत्र मनोनामकं परमाणुपरिमाणम्, क्रियावत्, आभ्यन्तरमिन्द्रियम्, तच्चात्मना संयुक्तं सद् येन येनेन्द्रियेण यदा यदा संयुज्यते, तदा तदा तदिन्द्रियेण ज्ञानं जायते, तस्य च परमाणुत्वाद् युगपदनेकेन्द्रियसंयोगाभावेन न युगपन्नानाज्ञानोत्पत्तिरिति गौतम- मतम्। अस्मन्मते तु जीवात्मनो युगपन्नानाज्ञानधारणे स्वाभाविकी काचिच्छक्तिर्विद्यते तद्विशिष्ट आत्मा मन: पदेन व्यवह्रियत इति । बुद्धिः अध्यवसायात्मिका बुद्धिर्भवति । अध्यवसायो हि बुद्धिधर्मः। तदुक्तं हि चरक-संहितायाम्- कल्प्यते मनसा तूर्ध्वं गुणतो दोषतोऽथवा ।। जायते विषये तत्र या बुद्धिर्निश्चयात्मिका । व्यवस्यति तथा वक्तुं कर्तुं वा बुद्धिपूर्वकम् ' ।। (चरकसंहिता, शारीरस्थानम् ।) ‘घटोऽयम्’ ‘पटोऽयम्’ इत्येवं याऽध्यवस्यति सा बुद्धिरिति सांख्याचार्येश्वरकृष्णेनाऽप्यभिहितम्। तथा हि- अध्यवसायो बुद्धिर्धर्मो ज्ञानं विराग ऐश्वर्यम् । सात्त्विकमेतद्रूपं तामसमस्माद्विपर्यस्तम् ॥ सा च बुद्धिरष्टाङ्गिका, सात्त्विकतामसरूपभेदात् । स्मरणीयमेतद्यत् सांख्यमते बुद्धिरपि जडा एव । नेदमपि स्पष्टं यद् बुद्धिरियं प्रकृतिविकाररूपा समष्टिबुद्धिर्भवति किमुत व्यष्टिबुद्धिरिति । अपि च, क्रियते बुद्धिशब्दस्य व्यापकेऽर्थे प्रयोगो नैयायिकैः । यथा- "सर्वव्यवहारहेतुर्गुणो बुद्धिर्ज्ञानम् । सा द्विधा - स्मृतिरनुभवश्च' ' । अर्वाचीनानां मनोवैज्ञानिकानां मते बुद्धिर्मनसश्शक्तिविशेषा नास्ति। एकमेव मनोऽन्तःकरणसंज्ञकं मन इति बुद्धिरिति अहङ्कार इति चित्तमिति चाख्यायते वृत्तिभेदेन व्यापारभेदेन वा । तदुक्तं वेदान्तपरिभाषायाम्– मनो बुद्धिरहङ्कारश्चित्तं करणमान्तरम् । संशयो निश्चयो गर्वः स्मरणं विषया इमे ।। इति । मनसो विषयः संशयो भवति । बुद्धेश्च निश्चयः । अहङ्कारस्य विषयः गर्वोऽभिमान इति यावत् । चित्तस्य विषयः स्मरणम् । नहि व्यापारभेदेन इतरेतरव्यावृत्ता मनोशक्ति- विशेषा भवन्तीति वाच्यम् । एकस्यैव चित्तस्य वृत्तिभेदादेतानि नामानि भवन्तीति बोद्धव्यम्। सन्दर्भाः सम्बद्धाः लेखाः भारतम् संस्कृतम् अष्टाङ्गयोगः हठयोगः मनोविज्ञानम्

84490

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%80%20%E0%A4%B9%E0%A5%87

रिकी हे

रिकी हे (Ricky He, जन्मः २ दिसम्बर १९९५) कनाडादेशस्य अभिनेता अस्ति । सः एपिक्स् भयानकश्रृङ्खलायां इत्यस्मात्‌ केनी लियू इत्यस्य भूमिकायाः कृते प्रसिद्धः अस्ति । बाह्यसम्पर्कः Ricky He — IMDb जीवतव्यक्तयः १९९५ जननम्

84506

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A8%E0%A5%80%E0%A4%B2%20%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%81%20%E0%A4%B2%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%A3

नील शिशु लक्षण

ब्लू-बेबी-सिण्ड्रोम् इतीदं रक्ते प्राणवायु-स्तरस्य न्यूनतायाः परिणामेन शिशुषु सायनोसिस् अथवा त्वचः नीलवर्णः जनयति इति सूचयितुं शक्नोति। अयं शब्दः परम्परागतरूपेण सायनोसिस्-रोगे प्रयुक्तः अस्ति, यस्य परिणामः अस्ति | सायनोटिक्-हृद्रोगः, यः जन्मजात-हृद्रोगस्य एकः वर्गः अस्ति, यस्य परिणामेन रक्ते प्राणवायुः न्यूनः भवति। फुफ्फुस्-मध्ये रक्तप्रवाहः न्यूनीभवति अथ वा प्राणवायु-युक्तस्य निर्जलीकृतस्य च रक्तस्य मिश्रणेन एतत् भवितुम् अर्हति। 2.मेथेमोग्लोबिनेमिया इति रोगः रक्ते मेथेमोग्लोबिन् इत्यस्य उच्चस्तरेण निर्धारितः रोगः अस्ति। मेथेमोग्लोबिन् इत्यस्य वर्धितस्तरः ऊतकेषु प्राणवायु-निर्गमनं निवारयति, परिणामतः हैपोक्सीमिया भवति। यद्यपि एतानि सायनोसिस्-रोगस्य सामान्यानि कारणानि सन्ति, तथापि अन्यानि सम्भाव्यानि कारकाणि सन्ति यानि शिशोः त्वक् अथवा म्यूकस्-मेम्ब्रेन् इत्यत्र नीलवर्णं जनयितुं शक्नुवन्ति। एतेषु कारकेषु फुफ्फुसेषु हैपोवेन्टिलेषन्, परफ्यूजन् अथवा वेन्टिलेषन्-भेदः, ऑक्सीजनयुक्तस्य रक्तस्य हृदयस्य न्यूनोत्पादनम् इत्यादीनि अन्तर्भवन्ति। ब्लू बेबी सिण्ड्रोम् अथवा सायनोसिस् तदा भवति यदा डीऑक्सीजनेटेड् हिमोग्लोबिन्> 3g/dL इत्यस्य निरपेक्षं परिमाणं भवति यत् सामान्यतया <85% O2 संतृप्त्या सह प्रतिबिम्ब्यते। एतयोः द्वयोः अवस्थयोः सयनोसिस्, अथवा त्वचः नीलवर्णः वा म्यूकस्-मेम्ब्रेन् वा भवति। सामान्यतया प्राणवायु-युक्तं रक्तं रक्तवर्णं दृश्यते तथा च डी-आक्सिजनेटेड् रक्तं नीलवर्णं दृश्यते। ये बालकाः प्राणवायु-स्तरं न्यूनं कुर्वन्ति अथवा प्राणवायु-युक्तस्य डी-प्राणवायु-युक्तस्य च रक्तस्य मिश्रणं कुर्वन्ति, तेषां रक्तस्य नीलवर्णः वा धूम्रवर्णः वा भवितुम् अर्हति, येन सायनोसिस् भवति। चिह्नानि लक्षणानि च ब्लू बेबी सिण्ड्रोम् इत्यस्य प्रमुखं लक्षणं सायनोसिस् इति अस्ति। सायनोसिस् इत्यस्य अन्तर्निहितकारणस्य आधारेण अतिरिक्तलक्षणानि भवेयुः। वर्धने विफलाः। आलस्यः। नासिका प्रज्ज्वलनम् द्रुतं हृदयस्पन्दनम् तीव्र श्वसन दरः ग्रहणानि श्वासोच्छ्वासः कारणानि ब्लू-बेबी-सिण्ड्रोम् इतीदं सयनोटिक्-जन्मजात-हृद्रोगैः, मेथेमोग्लोबिनेमिया-रोगेण च आरोपितम् अस्ति, तथापि अतिरिक्तानि कारणानि सन्ति येन शिशुः सयनोटिक् भवितुम् अर्हति, यथाः वायुमार्गस्य अवरोधः कम रक्त परफ्यूजन श्वासप्रश्वास पर नियंत्रण (ex: Cyanotic breath-holding spells, seizures) फुफ्फुसीय/फुफ्फुसीय विकार (ex: Pulmonary hypertension, cystic fibrosis) श्वसन संकट सिंड्रोम यान्त्रिकता सयनोटिक् हृदय रोग विशिष्टप्रकाराः जन्मजात-हृदय-दोषाः, यैः रक्तस्य हृदयस्य दक्षिणतः वामं प्रति साक्षात् प्रवाहः भवति, ते सयनोसिस्-रोगस्य परिणामाः भवन्ति। एतेषु दोषेषु, शरीरं प्रति पम्प्-कृतस्य रक्तस्य केचन भागाः फुफ्फुसैः ऑक्सीजनयुक्ताः न भवन्ति, अतः अधिकतया नीलवर्णं दृश्यन्ते। एतादृशेषु हृदयदोषयुक्तानां शिशूनां त्वक्-मध्ये निरन्तरं नीलवर्णः भवेत्, अथवा तेषां सायनोसिस् इत्यस्य अस्थायी-प्रकरणानि भवितुम् अर्हन्ति। सायनोसिस् इत्यस्य मात्रा, शरीरे पम्प्-करणात् पूर्वं कियत् डी-आक्सीजनेटेड् रक्तं ऑक्सीजनयुक्तेन रक्तेन सह मिश्रितं भवति इति अवलम्बते। हृद्रोगस्य अवस्थासु यासु फुफ्फुसेषु रक्तप्रवाहः न्यूनः भवति, यथा टेट्रालोजी आफ् फालोट् अथवा पल्मोनरी वाल्व् एट्रेसिया, यस्य परिणामेन रक्तस्य प्राणवायुः न्यूनः भवति। ग्रेट्-आर्टरीस् अथवा ट्रङ्कस्-आर्टेरियोसस् इत्यादीनां हृदय-स्थितयः अपि सन्ति, यस्य परिणामेन फुफ्फुसेषु रक्तप्रवाहः समग्रतया वर्धते, परन्तु शरीरस्य शेषभागेषु प्राणवायुयुक्तस्य रक्तस्य प्रवाहः परिमितः भवति। यत्र व्यवस्थात्मक-परिसंचरणस्य कृते रक्तप्रवाहः न्यूनः भवति, यथा महाधमनी-कोआर्क्टेशन् इत्येताः अवस्थाः सूचयन्ति यत् परिणामतः सायनोसिस् इत्यनेन सह शरीरम् आवश्यकं प्राणवायुयुक्तं रक्तं न प्राप्स्यति इति। मेथेमोग्लोबिनेमिया मेथेमोग्लोबिनेमिया इतीदं प्राप्यते वा जन्मजातं वा भवेत्। एतत् तदा भवति यदा हिमोग्लोबिन् इत्यस्य लोहस्य Fe2 + तः Fe3 + पर्यन्तं आक्सीकरणं भवति, येन प्राणवायुबन्धनं न्यूनं भवति। एतदतिरिच्य, पूर्वमेव बद्धः प्राणवायुः हिमोग्लोबिन् इत्यनेन सह अधिकेन निकटतया बद्धः भवति, यस्य परिणामेन प्राणवायु-वितरणम् न्यूनं भवति। मेथेमोग्लोबिन्-स्तरः> 1.5 g/dL इत्यनेन सयनोसिस्-रोगस्य कारणं भवति। अत्यन्तं सामान्यं जन्मजातं कारणं सैटोक्रोम्-बी5-रिडक्टेस्-एन्ज़ैम् इत्यस्य अभावः अस्ति, येन रक्ते मेथेमोग्लोबिन् न्यूनीभवति। परन्तु, शिशूनां मेथेमोग्लोबिनेमिया इत्यस्य सर्वाधिकं सामान्यं कारणं कूपजलस्य वा आहारस्य वा माध्यमेन नैट्रेट् इत्यस्य अन्तर्ग्रहणेन प्राप्तं भवति। 4 मासात् न्यूनवयस्कानां शिशूनां अधिकं सङ्कटं भवति यतः ते प्रतिशरीरभारात् अधिकं जलं पिबन्ति, तेषां एन. ए. डी. एच.-सैटोक्रोम्-बी5-रिडक्टेस्-क्रिया न्यूना भवति, तेषां भ्रूणस्य हीमोग्लोबिन्-स्तरः च अधिकः भवति, यः सुलभतया मेथेमोग्लोबिन्-रूपेण परिवर्तते। एतदतिरिच्य, जीवाणूभिः नैट्रैट् इत्यस्य उत्पादनस्य कारणात् गैस्ट्रोएन्टेराय्टिस् इत्यस्य प्रकरणस्य अनन्तरं शिशूनां सङ्कटं वर्धते।[23] नैट्रेट् इत्यस्य स्रोतेषु कृषिभूमौ प्रयुक्ताः उर्वरकाः, अपशिष्ट-निक्षेपः अथवा | निदानम् ब्लू-बेबी-सिण्ड्रोम् इत्यस्य निदानसमये समग्र-इतिहासस्य, शारीरिक-परीक्षणस्य च महत्त्वं वर्तते। इतिहासस्य प्राप्तिसमये लक्षणानां समयस्य निर्धारणं महत्त्वपूर्णं भवति तथा च प्रसवपूर्वस्य इतिहासः अथवा कूपजलस्य प्राप्तिः इत्यादीनां सङ्कटकारकाणां/संसर्गस्य विषये पृच्छतु। शिशोः पादस्य उपरि पल्स् आक्सीमीटर् अस्ति। शारीरिकपरीक्षायां परिधीय-केन्द्रीय-सायनोसिस्-मध्ये भेदं कर्तुं सायनोसिस्-रोगः कुत्र अस्ति इति कल्पयितुं महत्त्वपूर्णं भवति। केन्द्रीय-सायनोसिस् इतीदं सामान्यतया सम्पूर्णे शरीरे, श्लेष्मा-पटलयोः च नीलवर्ण-विकृतिकरणरूपेण दृश्यते। तद्विपरीतम्, परिधीय-सायनोसिस् इत्यस्य सामान्यतया अग्रभागेषु नीलवर्णः भवति। शिशुषु उत्रे, जिभे, उपभाषाप्रदेशस्य च परितः सायनोसिस् इति लक्षणीयम् अस्ति, यत्र त्वक् लघुतमा भवति।तदतिरिच्य, श्वासोच्छ्वासस्य कष्टस्य लक्षणानां कृते शिशुं निरीक्षणीयं महत्त्वपूर्णं भवति, यत् नासिका-ज्वालयन्, उपकोस्टल्-रिट्र्याक्षन् इत्यादिभिः दृश्येते। परीक्षणे श्वसनस्य हृदयस्य च मूल्याङ्कनं भवेत्। मेथेमोग्लोबिनेमिया-रोगेण सयनोसिस्-रोगेण पीडिताः शिशवः अपि प्रायः नवजातकाले सयनोसिस्-रोगेण पीडिताः भवन्ति, परन्तु पल्स्-आक्सीमेट्री इति मिथ्यापरिवर्तनं भवेत्, तथा च सर्वदा रक्तस्य प्राणवायु-संतृप्तेः न्यूनतां न प्रकटयन्ति। इति। यदि मेथेमोग्लोबिनेमिया इति शङ्कितम् अस्ति तर्हि रक्ते मेथेमोग्लोबिन् इत्यस्य स्तरं ज्ञातुं सी. ओ.-आक्सीमीटर् इत्यस्य उपयोगः कर्तुं शक्यते, धमनीय-रक्तग्यास् इत्यत्र प्राणवायु-संतृप्तिः तथा को-आक्सीमीटर् इत्यत्र मापनस्य च अन्तरं दृष्ट्वा। एतदतिरिच्य प्रत्यक्षतया मेथेमोग्लोबिन्-स्तरम् अपि प्राप्तुं शक्यते। प्रबन्धनं करोतु सयनोसिस् अथवा श्वासोच्छ्वासस्य कष्टस्य कृते रोगिनः मूल्याङ्कनं कुर्वन्, महत्त्वपूर्णचिह्नानां निरीक्षणं करणीयम्, विशेषतः रोग्याः हृदयगतिः, प्राणवायु-संतृप्तिः च। संवहनी-प्रवेशस्य स्थापना लाभप्रदं भवति। नवजातशिशुषु पल्स्-आक्सीमीटर् सामान्यतः दक्षिणहस्तस्य उपरि स्थाप्यते, यत् प्रि-कन्डक्टल्-आक्सीजनेषन् इति निर्णेतुं भवति, यत् डक्टस्-आर्टेरियोसस् इत्यस्य पूर्वं आक्सीजनेषन् इति निर्दिशति। (महाधमनी और पल्मोनरी धमनी के बीच संबंध). एतेन हृदयस्य मस्तिष्कस्य च प्राणवायु-स्तरः प्राप्यते। परम्परागतरूपेण, पूरक-प्राणवायुः मुक्त-प्रवाहित-प्राणवायुना आरभ्य, धनात्मक-चाप-वायुप्रवाहं वा निरन्तर-धनात्मक-वायुमार्ग-चापं वा प्रति प्रगतिं कुर्वन्, यान्त्रिक-इन्ट्यूबेशन् इत्यनेन समाप्य वर्धमान-रीत्या दीयते। अस्य प्राणवायु-संतृप्तिः 85% तः 95% पर्यन्तं भवति। यदि शिशुं दीर्घकालं यावत् पूरक-प्राणवायुः अपेक्ष्यते तर्हि तापस्य हानिं परिहर्तुं तत् उष्णं आर्द्रं च करणीयम्। सयनोटिक् हृदय रोग सैनोटिक्-हृद्रोगेण जनिताः केचन शिशवः जन्मानन्तरं प्रोस्टाग्लैण्डिन्-ई1 इत्यनेन उपचारेण चिकित्सां कुर्वन्ति येन डक्टस्-आर्टेरियोसस् मुक्तं भवेत् तथा च अधिकं प्राणवायुयुक्तं रक्तं शरीरे पम्प् कर्तुं शक्यते। अनेके रक्ते प्राणवायु-प्रतिशतं वर्धयितुं प्राणवायु-चिकित्साम् अपि प्राप्नुवन्ति। एतेषु अधिकांशेषु शिशूनां संरचनात्मक-हृदय-दोषं परिष्कर्तुं शैशवे शल्यक्रियायाः आवश्यकता भविष्यति। कथं निदानं भवति ? रक्तपरीक्षा हृद्रोगस्य विद्युत्-क्रियायाः निरीक्षणार्थं फुफ्फुसस्य तथा हृदयस्य इलेक्ट्रोकार्डियोग्राम् (ई. के. जी.) इत्यस्य आकारस्य परीक्षणार्थं चेस्ट्-एक्स्-रे, हृदय-हृदय-कैथेटरैसेशन् इत्यस्य शरीरविज्ञानं द्रष्टुं हृदय-प्राणवायु-संतृप्ति-परीक्षणस्य धमन्याः दृश्यमानं कर्तुं रक्ते कियत् प्राणवायुः अस्ति इति निर्णेतुं इकोकार्डियोग्राम्। ब्लू बेबी सिण्ड्रोम् कथं निवारयितुं शक्नोमि? सम्यक् जलं न प्रयुज्यताम्। शिशु-सूत्रं कूपजलेन न सज्जीकरोतु अथवा शिशूनां 12 मासाणाम् आयुः यावत् न भवति तावत् यावत् शिशून् पीतुं सम्यक् जलं न ददातु। उत्कलितं जलं नैट्रेट् इत्येतान् न निष्कासयिष्यति। जले नैट्रेट्-स्तरः 10 मि. ग्रा./ली. तः अधिकं न भवेत्। भवतः स्थानीय-स्वास्थ्य-विभागः कुत्र कूपजल-परीक्षणं कर्तव्यम् इति विषये अधिकं सूचनां दातुं शक्नोति। नैट्रेट्-युक्तान् खाद्यान् परिमितं करोतु। नैट्रेट्-युक्तेषु खाद्यपदार्थेषु ब्रोकोली, पालकम्, बीट्, गाजरानि च सन्ति। भवतः शिशुः 7 मासाणाम् आयुः प्राप्तुं प्राक् तस्य आहारस्य परिमाणं सीमितं करोतु। यदि भवान् स्वकीयं शिशुभोजनं निर्माति तथा च एतेषां शाकानाम् उपयोगं अवश्यं करोति तर्हि नूतनस्य अपेक्षया घनीभूतस्य उपयोगं करोतु। गर्भावस्थायां अवैध-मादकद्रव्याणां, धुम्रपानस्य, मद्यस्य, केषाञ्चन औषधानां च निवारणं करोतु। एतेषां निवारणेन जन्मजातहृदयदोषान् निवारयितुं साहाय्यं भविष्यति। यदि भवतः मधुमेहः अस्ति, तर्हि सुनिश्चितं करोतु यत् सः सम्यक् नियन्त्रितः अस्ति, तथा च भवान् वैद्यस्य परिचर्यायां अस्ति इति। निवारणं/परीक्षणम् 2007 मे 22 दिनाङ्कपर्यन्तं संयुक्तराज्यामेरिका-पर्यावरण-संरक्षण-संस्था शिशूनां सम्भाव्य-हानिकर-प्रभावानां कारणात् पेयजलस्य 10 मि. ग्रा./ली. नैट्रेट् इत्यस्य, 1 मि. ग्रा./ली. नैट्रैट् इत्यस्य च अधिकतम-प्रदूषक-स्तरम् अस्थापयत्। गम्भीर-हृदय-दोषानां परीक्षणार्थं परीक्षणसाधनं विकसितम् अस्ति, यत् जीवनस्य प्रथमवर्षे शल्यक्रियायाः अथवा हस्तक्षेपस्य आवश्यकतां हृदय-व्रणान् निर्दिशति। सर्वेषु नवजातशिशुषु गम्भीर-जन्मजात-हृद्रोगाणां परीक्षणं 24 घण्टायाः अनन्तरं अथवा विसर्जनात् किञ्चित्कालपूर्वं करणीयम्। दक्षिणहस्तस्य उभयपादयोः च प्राणवायु-संतृप्तिः परिमाप्यते। परीक्षणं सकारात्मकम् इति मन्यते यदिः ऑक्सीजन संतृप्ति <90% चरम पर, ऑक्सीजन संतृप्ति 90-94% प्रत्येक घंटे से अलग 3 माप पर दोनों चरम पर, ऑक्सीजन संतृप्ति अंतर> 3% प्रत्येक घंटे से अलग 3 माप पर दोनों चरम पर। इतिहासः टेट्रालोजी आफ़् फ़ालोट् इत्यनेन कृतस्य ब्लू-बेबी-सिण्ड्रोम् इत्यस्य चिकित्सायाः प्रथमं सफलं शल्यक्रिया 1944 तमे वर्षे जान्स्-हाप्किन्स्-विश्वविद्यालये अभवत्। बाल-हृद्रोगविदः हेलन् टौसिग्, शल्यचिकित्सकः आल्फ्रेड् ब्लालाक्, शल्यचिकित्सा-तन्त्रज्ञः विवियन् थामस् च इत्येतयोः सहयोगेन ब्लालाक्-थामस्-टौसिग्-शण्ट् इतीदं निर्मितम्। डा. टौसिग् इत्यनेन ज्ञातम् आसीत् यत् टेट्रालोजी आफ़् फ़ालोट् इत्यनेन पीडिताः बालकाः, ये पेटेण्ट्-डक्टस्-आर्टेरियोसस् (पी. डी. ए.) इत्यनेन अपि पीडिताः आसन्, ते सामान्यतया दीर्घकालं यावत् जीवन्ति इति, अतः ते त्रयः उपक्लेवियन्-धमन्या पल्मोनरी-धमन्या सह मिलित्वा पी. डी. ए. इत्यनेन सदृशं प्रभावं निर्मातुं प्रयतन्ते स्म, येन बालस्य सायनोसिस्-रोगात् मुक्तिः प्राप्ता। 1945 तमे वर्षे जर्नल् आफ् द अमेरिकन्-मेडिकल्-असोसियेशन् इत्यत्र एषा शल्यक्रिया प्रकाशिता, येन सम्पूर्णे विश्वे नील-शिशूनां प्रबन्धनम् प्रभावितम् अभवत्। अन्ना इति कुक्कुरस्य नाम आसीत् यः शल्यक्रियायाः प्रथमः जीवितः आसीत्, यत् तस्मिन् समये प्रयोगात्मक-प्रक्रिया इति मन्यते स्म। द्विवारं शल्यक्रियायाः अनन्तरं अन्ना प्रथम-पल्मोनरी-बैपास् इत्यतः जीविता अभवत्। द्वितीये शल्यक्रियायाः आवश्यकता आसीत्, येन मूल-पङ्क्त्याः स्थाने लवचीकाः पङ्क्तयः भवेयुः। अन्ना इत्यनया सह सफलतायाः अनन्तरं ब्लालाक् तथा थामस् इत्येताभ्यां 1944 तमे वर्षे ऐलीन् स्याक्सन् इत्यस्याः प्रथमस्य मुक्तहृदयस्य शल्यक्रियायाः साहसम् अवाप्नोत्। 1950 तमे वर्षे अन्ना इत्यस्याः कथा चलच्चित्ररूपेण निर्मिता, तथा च एतत् चलच्चित्रं विभिन्नेषु विद्यालयेषु अन्येषु समूहेषु च प्रदर्शितम्। हृदयरोगः https://en.wikipedia.org/wiki/MedlinePlus https://en.wikipedia.org/wiki/Cyanotic_heart_defect https://en.wikipedia.org/wiki/Blue_baby_syndrome https://www.healthline.com/health/blue-baby-syndrome

84523

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AB%E0%A5%81%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BF

फुशिमि

फुशिमि (伏見区,Fushimi-ku) क्योटो-राज्यस्य स्वायत्तप्रदेशः अस्ति । तत्र २८०,००० जनाः निवसन्ति ।　अत्र साके-मद्यनिर्माणं लोकप्रियम् अस्ति । बाह्यलिङ्कः आधिकारिक साइट क्योटो

84538

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AB%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%20%E0%A4%B0%E0%A4%99%E0%A5%8D%E0%A4%97-%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A5%8D%20%E0%A4%9A%E0%A4%AE%E0%A5%8D

फान् रङ्ग-थाप् चम्

फान् रङ्ग-थाप् चम्, वा पाण्डुरङ्ग , वियतनामदेशस्य एकं नगरं निन् थुậन् प्रान्तस्य राजधानी च अस्ति । अस्य समुदायस्य जनसंख्या १६७,३९४ (२०१९) अस्ति । फान् रङ्ग इति नाम संस्कृतस्य पाण्डुरङ्ग शब्दात् उत्पन्नस्य चम इति शब्दस्य वियतनामीभाषायां लिप्यन्तरणम् अस्ति । नगरं चमसंस्कृतेः केन्द्रम् अस्ति , यत् हिन्दुधर्मेन प्रभावितम् अस्ति हिन्दुधर्मः

84553

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%96%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%80%E0%A4%AF%20%E0%A4%85%E0%A4%A8%E0%A5%81%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8

सांख्यिकीय अनुमान

सांख्यिकीयअनुमानं संभाव्यतायाः अन्तर्निहितवितरणस्य गुणानाम् अनुमानं कर्तुं दत्तांशविश्लेषणस्य उपयोगस्य प्रक्रिया अस्ति । अनुमानात्मकसांख्यिकीयविश्लेषणं जनसंख्यायाः गुणानाम् अनुमानं करोति, उदाहरणार्थं परिकल्पनानां परीक्षणेन अनुमानं च व्युत्पन्नं कृत्वा । अवलोकितं दत्तांशसमूहं बृहत्तरजनसंख्यातः नमूनाकृतम् इति कल्प्यते । अनुमानात्मकसांख्यिकीयानां वर्णनात्मकसांख्यिकीयैः सह विपरीतता कर्तुं शक्यते । वर्णनात्मकं सांख्यिकी केवलं अवलोकितानां दत्तांशस्य गुणैः सह सम्बद्धं भवति, तथा च दत्तांशः बृहत्तरजनसंख्यातः आगच्छति इति कल्पनायां न अवलम्बते यन्त्रशिक्षणे कदाचित् तस्य स्थाने अनुमानपदस्य प्रयोगः "पूर्वप्रशिक्षितस्य प्रतिरूपस्य मूल्याङ्कनं कृत्वा, पूर्वानुमानं कुरुत" इति अर्थः भवति;अस्मिन् सन्दर्भे प्रतिरूपस्य गुणानाम् अनुमानं प्रशिक्षणं वा शिक्षणं वा (अनुमानस्य अपेक्षया) इति उच्यते, पूर्वानुमानार्थं च प्रतिरूपस्य उपयोगः अनुमानः (भविष्यवाणीयाः स्थाने) इति उच्यते आमुख सांख्यिकीय-अनुमानं जनसंख्यायाः विषये प्रस्तावान् करोति, जनसंख्यातः आकृष्टानां दत्तांशस्य उपयोगेन केनचित् प्रकारेण नमूनाकरणेन सह । जनसंख्यायाः विषये परिकल्पना दत्ता, यस्याः कृते वयं अनुमानं कर्तुम् इच्छामः, सांख्यिकीयअनुमानं (प्रथमं) दत्तांशं जनयति प्रक्रियायाः सांख्यिकीयप्रतिरूपस्य चयनं कृत्वा (द्वितीयम्) प्रतिरूपात् प्रस्तावान् निष्कर्षयितुं भवति कोनिशी & कितागावा इत्यस्य कथनमस्ति यत्, "सांख्यिकीय-अनुमानस्य अधिकांशसमस्याः सांख्यिकीय-प्रतिरूपण-सम्बद्धाः समस्याः इति गणयितुं शक्यन्ते" इति । तत्सम्बद्धं सर डेविड् कॉक्स् इत्यनेन उक्तं यत्, "विषयसमस्यातः सांख्यिकीयप्रतिरूपं प्रति अनुवादः कथं भवति इति प्रायः विश्लेषणस्य सर्वाधिकं महत्त्वपूर्णः भागः भवति" इति सांख्यिकीयनुमानस्य निष्कर्षः सांख्यिकीयप्रस्तावः भवति । सांख्यिकीयप्रस्तावस्य केचन सामान्यरूपाः निम्नलिखितरूपेण सन्ति । एकं बिन्दु-अनुमानं, अर्थात् एकं विशेषं मूल्यं यत् रुचिस्य कस्यचित् मापदण्डस्य सर्वोत्तम-अनुमानं करोति; एकः अन्तराल-अनुमानः, यथा- एकः विश्वासान्तरः (अथवा सेट् अनुमानः), अर्थात् जनसंख्यातः आकृष्टस्य दत्तांशसमूहस्य उपयोगेन निर्मितः अन्तरालः यथा, एतादृशानां दत्तांशसमूहानां पुनः पुनः नमूनाकरणस्य अन्तर्गतं, एतादृशेषु अन्तरालेषु उक्तविश्वासस्तरस्य संभाव्यतायाः सह सच्चं पैरामीटर् मूल्यं भवति विश्वसनीयः अन्तरालः अर्थात् मूल्यसमूहः यस्मिन्, उदाहरणार्थं, पश्चप्रत्ययस्य ९५% भागः भवति; परिकल्पनायाः प्रत्याख्यानम्; दत्तांशबिन्दून् समूहेषु समूहीकरणं वा वर्गीकरणं वा। आदर्शाः धारणाश्च कस्यापि सांख्यिकीय-अनुमानस्य कृते काश्चन कल्पनाः आवश्यकाः भवन्ति । सांख्यिकीयप्रतिरूपः अवलोकितदत्तांशस्य तत्सदृशदत्तांशस्य च जननसम्बद्धानां धारणानां समुच्चयः भवति । सांख्यिकीयप्रतिमानानाम् वर्णनानि प्रायः व्याजस्य जनसंख्यामात्रायाः भूमिकायाः ​​उपरि बलं ददति, यस्य विषये वयं अनुमानं कर्तुम् इच्छामः । वर्णनात्मकसांख्यिकीयानां उपयोगः सामान्यतया अधिकऔपचारिकअनुमानानाम् आकर्षणात् पूर्वं प्रारम्भिकपदार्थरूपेण भवति । सांख्यिकीविदः प्रतिरूपण-अनुमानानाम् त्रयः स्तराः भेदं कुर्वन्ति; पूर्णतया पैरामीटरिकः : दत्तांश-जनन-प्रक्रियायाः वर्णनं कुर्वन्तः संभाव्यता-वितरणं केवलं सीमित-संख्यायाः अज्ञात-मापदण्डानां समावेशं कृत्वा संभाव्यता-वितरणस्य परिवारेण पूर्णतया वर्णितं इति कल्प्यते यथा, जनसंख्यामूल्यानां वितरणं यथार्थतया सामान्यम् इति कल्पयितुं शक्यते, अज्ञातमाध्यं विचरणं च भवति, तथा च दत्तांशसमूहाः 'सरल' यादृच्छिकनमूनाकरणेन उत्पद्यन्ते इति सामान्यीकृतरेखीयप्रतिमानानाम् एकः व्यापकः प्रयुक्तः लचीलः च पैरामीटरिकप्रतिमानवर्गः अस्ति । अ-पैरामीटरिकः : दत्तांशं जनयति प्रक्रियायाः विषये कृताः धारणाः पैरामीटरिक-सांख्यिकीयस्य अपेक्षया बहु न्यूनाः सन्ति, न्यूनतमाः च भवितुम् अर्हन्ति । उदाहरणार्थं, प्रत्येकस्य निरन्तरसंभाव्यतावितरणस्य एकः माध्यिका भवति, यस्य अनुमानं नमूनामध्यमस्य अथवा Hodges–Lehmann–Sen अनुमानकस्य उपयोगेन भवितुं शक्यते, यस्य उत्तमगुणाः सन्ति यदा सरलयादृच्छिकनमूनाकरणात् दत्तांशः उत्पद्यते अर्ध-पैरामीटरिकः : अयं पदः सामान्यतया पूर्णतया गैर-पैरामीटरिक-दृष्टिकोणानां 'मध्ये' धारणानां तात्पर्यं करोति । यथा - जनसंख्यावितरणस्य परिमितं माध्यं भवति इति कल्पयितुं शक्यते । अपि च, जनसंख्यायां मध्यमप्रतिक्रियास्तरः यथार्थतया रेखीयरूपेण कस्यचित् सहचयनकस्य (एकः पैरामीटरिकः धारणा) आश्रितः इति कल्पयितुं शक्यते परन्तु तस्य मध्यमस्य परितः विचरणस्य वर्णनं कृत्वा (अर्थात् कस्यापि विषमविविधतायाः उपस्थितेः सम्भाव्यरूपस्य वा विषये) किमपि पैरामीटरिकं धारणा न कर्तुं शक्यते ).अधिकसामान्यतया, अर्ध-पैरामीटरिकप्रतिमानं प्रायः 'संरचनात्मक' तथा 'यादृच्छिकविविधता' घटकेषु पृथक् कर्तुं शक्यते । एकः घटकः पैरामीटरिकरूपेण, अपरः अपैरामीटरिकरूपेण च उपचारितः भवति । सुप्रसिद्धं कोक्स-प्रतिरूपं अर्ध-पैरामीटरिक-अनुमानानाम् एकः समुच्चयः अस्ति । [उद्धरण आवश्यकम्] । वैधप्रतिमानानाम्/अनुमानानाम् महत्त्वम् अधिकसामान्य, अर्ध-विरासता विनियोगात्मकतान 'संयोगात्मक' तथा 'यायाृच्छिक' तथा 'सामान्यविविधता' आयुषः । धीर-बाह्य-अभिनय, अपर अपैरिका विदिते । सुप्रसिंशः कोक्स- अनुकूलरूपं अर्ध-अर्ध-अन्तर्-अन-अन-अनन-समुच्चय । [उद्धरण विद्याम्] । 'सरल' यादृच्छिकनमूनाकरणस्य अशुद्धानि धारणानि सांख्यिकीय-अनुमानं अमान्यं कर्तुं शक्नुवन्ति । अधिकजटिलानि अर्ध- पूर्णतया च पैरामीटरिक-अनुमानाः अपि चिन्ताजनकाः सन्ति । यथा, कोक्स-प्रतिरूपस्य गलत्-कल्पनेन केषुचित् सन्दर्भेषु दोषपूर्णनिष्कर्षाः भवितुं शक्नुवन्ति । जनसंख्यायां सामान्यतायाः अशुद्धानि धारणानि अपि प्रतिगमन-आधारित-अनुमानस्य केचन रूपाणि अमान्ययन्ति । कस्यापि पैरामीटरिकप्रतिरूपस्य उपयोगः मानवजनसंख्यायाः नमूनाकरणस्य अधिकांशविशेषज्ञैः संशयपूर्वकं दृश्यते:"अधिकांशः नमूनाङ्कनशास्त्रज्ञः, यदा ते सर्वथा विश्वासान्तराणां विषये व्यवहारं कुर्वन्ति, तदा अत्यन्तं बृहत् नमूनानां आधारेण [अनुमानकर्तृणां] विषये कथनेषु एव सीमिताः भवन्ति, यत्र केन्द्रीयसीमाप्रमेयः सुनिश्चितं करोति यत् एतेषां [अनुमानकर्तृणां] वितरणं प्रायः सामान्यं भविष्यति विशेषतः सामान्यवितरणं "यदि वयं कस्यापि प्रकारस्य आर्थिकजनसंख्यायाः सह व्यवहारं कुर्मः तर्हि सर्वथा अवास्तविकं विनाशकारीरूपेण च अविवेकी धारणा भविष्यति|अत्र केन्द्रीयसीमाप्रमेयेन उक्तं यत् "अतिबृहत् नमूनानां कृते" नमूनामाध्यमस्य वितरणं प्रायः सामान्यरूपेण वितरितं भवति, यदि वितरणं गुरुपुच्छं न भवति| अनुमानित वितरणम् नमूनासांख्यिकीयानाम् सटीकवितरणं निर्दिष्टुं कठिनतां दृष्ट्वा एतेषां अनुमानार्थं बहवः पद्धतयः विकसिताः सन्ति । परिमितनमूनानां सह, सन्निकर्षपरिणामाः मापयन्ति यत् सीमितवितरणं सांख्यिकीयस्य नमूनावितरणस्य कियत् समीपे गच्छति: उदाहरणार्थं, 10,000 स्वतन्त्रनमूनानां सह सामान्यवितरणं बहुजनसंख्यावितरणस्य कृते नमूनामात्रायाः वितरणस्य अनुमानं करोति (सटीकताद्वयं यावत्), बेरीद्वारा –एस्सेन् प्रमेय।तथापि अनेकव्यावहारिकप्रयोजनानां कृते सामान्यसन्निकर्षः नमूना-माध्यस्य वितरणस्य उत्तमं सन्निकर्षं प्रदाति यदा १० (अथवा अधिकाः) स्वतन्त्राः नमूनाः सन्ति, अनुकरण-अध्ययनस्य सांख्यिकीविदानां अनुभवस्य च अनुसारम् १९५० तमे दशके कोल्मोगोरोवस्य कार्यस्य अनन्तरं उन्नतसांख्यिकी सन्निकर्षस्य त्रुटिं परिमाणयितुं सन्निकर्षसिद्धान्तस्य कार्यात्मकविश्लेषणस्य च उपयोगं करोति ।अस्मिन् दृष्टिकोणे संभाव्यतावितरणस्य मेट्रिकज्यामितिः अध्ययनं भवति; एषः उपायः सन्निकर्षदोषस्य परिमाणं करोति, उदाहरणार्थं, कुल्बैक्–लेब्लरविचलनेन, ब्रेग्मैनविचलनेन, हेलिङ्गरदूरेन च । अनिश्चितरूपेण बृहत् नमूनानां सह, केन्द्रीयसीमाप्रमेय इत्यादयः सीमितपरिणामाः नमूनासांख्यिकीयस्य सीमितवितरणस्य वर्णनं कुर्वन्ति यदि कश्चन अस्ति सीमितपरिणामानि परिमितनमूनानां विषये कथनानि न सन्ति, ननु परिमितनमूनानां अप्रासंगिकाः । परन्तु परिमितनमूनानां सह कार्याय प्रायः वितरणानाम् असममितसिद्धान्तः आह्वयते । यथा, क्षणानाम् सामान्यीकृतपद्धतिं सामान्यीकृतानुमानसमीकरणानां प्रयोगं च न्याय्यं कर्तुं प्रायः सीमितपरिणामानां आह्वानं भवति,ये अर्थमापनशास्त्रे जैवसांख्यिकीयशास्त्रे च लोकप्रियाः सन्ति । सीमितवितरणस्य सत्यवितरणस्य च (औपचारिकरूपेण, सन्निकर्षस्य 'दोषः') मध्ये अन्तरस्य परिमाणं अनुकरणस्य उपयोगेन मूल्याङ्कनं कर्तुं शक्यते परिमितनमूनानां कृते परिणामान् सीमितुं अनुमानात्मकः अनुप्रयोगः अनेकेषु अनुप्रयोगेषु सामान्यः अभ्यासः अस्ति, विशेषतः लॉग-अतलसंभावनाभिः सह न्यून-आयामी-प्रतिरूपैः (यथा एक-पैरामीटर् घातीय-परिवारैः सह) यादृच्छिकीकरण-आधारितप्रतिमान

84583

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%95%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%83

प्रेक्षकप्रभावः

प्रेक्षक प्रभाव। किट्टी ग्रोवरस्य मृत्युः १९६४ तमे वर्षे मार्चमासस्य १३ दिनाङ्के रात्रौ किट्टी जेनोवेस् इति बालिका तस्याः अपार्टमेण्ट् भवनस्य बहिः बलात्कृत्य छूरेण हतवती । यदा सा आतङ्केन क्रन्दितवती तदा तस्याः ३८ प्रतिवेशिनः तेषां खिडकीषु त्वरितम् आगतवन्तः, परन्तु तस्याः उद्धाराय कोऽपि न आगतः । तस्याः आक्रमणकर्त्ता तस्याः हत्यां कर्तुं ३० निमेषाधिकं प्रतीक्षमाणः अपि कोऽपि पुलिसं न सूचितवान् । किट्टी जेनोवेस् इत्यस्याः हत्यायाः साक्षिणः केवलं घटनास्थले दृष्टिपातं कृत्वा ततः तत् निरस्तं न कृतवन्तः । अपि तु ते स्वजालकात् बहिः किं प्रचलति स्म इति प्रेक्षमाणाः आसन् । गृहीताः, आकृष्टाः, चिन्तिताः, अभिनयं कर्तुं असमर्थाः तथापि निवर्तयितुं असमर्थाः तेषां व्यवहारः न सहायकः न वीरः आसीत् । प्रेक्षकप्रभावः विचित्रं यत् किट्टी इत्यस्य नगरीयपरिजनाः उदासीनाः, अनैतिकाः, क्रूराः, राक्षसी वा न आसन् । अपितु तेषां साहाय्यस्य आवश्यकता नास्ति इति सामाजिकप्रेरिते भ्रमे ते फसन्ति स्म । आपत्काले अन्येषां उपस्थितिः एतादृशे आपत्काले कोऽपि साहाय्यं कर्तुं न शक्नोति इति विश्वासः प्रेक्षकप्रभावः यतः सर्वे अपेक्षन्ते यत् घटनास्थले अन्यः कोऽपि साहाय्यं कर्तुं शक्नोति इति । प्रेक्षकप्रभावस्य अध्ययनस्य विभिन्नाः पद्धतयः एतादृशानां अध्ययनानाम् परिणामैः सह अन्तरक्रियां कुर्वन्ति इति ज्ञातम्, यत्र प्रयोगात्मकाध्ययनेन अर्ध-प्रयोगात्मकाध्ययनस्य अपेक्षया अधिकं सशक्तं परिणामं प्राप्यते तथा च प्रयोगशालायाः अध्ययनेन क्षेत्राध्ययनस्य अपेक्षया अधिकं सशक्तं परिणामं प्राप्यते । यस्मिन् प्रयोगे भवितव्यः आसीत् तस्मिन् मनोवैज्ञानिकाः बिब् लैन्टेन्, जॉन् डार्ले च, पुरुषछात्रान् प्रयोगशालायां साक्षात्कारं कर्तुं आनयन्ति स्म । यदा छात्राः साक्षात्काराय आहूतुं प्रतीक्षमाणाः लघुकक्षे उपविश्य प्रारम्भिकप्रश्नावलीम् आपूरयन्ति स्म तदा भित्ति-वेण्ट्-द्वारा कक्षे धूमः पूरयितुं आरब्धवान् । केचन विषयाः प्रश्नावलीं पूरयित्वा एकान्ते एव एतस्याः सम्भाव्यस्य गम्भीरस्य परिस्थितेः सम्मुखीभवन्ति स्म । अन्ये एकः विषयः, भोग्यविषयाणां भागं कुर्वतः द्वौ संघराज्यौ च त्रिपुरुषसमूहस्य भागाः आसन् । ४ निमेषेषु एव कक्षे पर्याप्तं धूमः आसीत् यत् दृष्टिः, श्वसनं च बाधितुं शक्नोति स्म । परिणामेषु सिद्धं जातं यत् अधिकांशः छात्राः ये एकान्ते प्रतीक्षन्ते स्म ते धूमस्य सूचनां दत्तवन्तः परन्तु ये समूहेषु निवेदयन्ति स्म ते दूरं न्यूनाः आसन्। कक्षे अन्येषां जनानां उपस्थितिः अभावः वा स्वतन्त्रः चरः आसीत्, यतः सः शोधकर्तृणा नियन्त्रितः भवति । चरस्य अस्य परिवर्तनस्य प्रभावः एव अस्ति यत् शोधकः अध्ययने अभिलेखयितुम् इच्छति। अपरं तु येषु चरेषु स्वतन्त्रचरस्य प्रभावः दृश्यते ते आश्रिताः चराः इति निर्दिश्यन्ते ।आश्रितः चरः ताः घटनाः सन्ति, येषां व्याख्यानं शोधकर्त्ता कर्तुम् इच्छति । उपर्युक्ते उदाहरणे आश्रितः चरः धूमः यया आवृत्त्या निवेदितः आसीत् । वर्तमान शोध वर्तमानसंशोधनं वदति यत्, सामाजिकसन्दर्भेषु जनआत्मजागरूकतां वर्धयितुं प्रेक्षकप्रभावं विपर्ययितुं शक्नोति। सार्वजनिकस्थानेषु सहायकव्यवहारस्य अस्माकं अवगमने अस्याः आविष्कारस्य महत्त्वपूर्णाः प्रभावाः सन्ति । https://journals.sagepub.com/doi/abs/10.1177/1745691616679465

84584

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%20%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A5%E0%A4%AE%E0%A4%82%20%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A4%AE%E0%A5%8D

पाणिपतस्य प्रथमं युद्धम्

पानीपतस्य प्रथमं युद्धं, १५२६ तमे वर्षे एप्रिलमासस्य २१ दिनाङ्के बाबरस्य आक्रमणकारीसैनिकानाम् लोदीवंशस्य च मध्ये अभवत् । उत्तरभारते अभवत्, मुगलसाम्राज्यस्य आरम्भः, दिल्लीसुल्तनतस्य च समाप्तिः अभवत् । भारतीय उपमहाद्वीपे बारूद-अग्निबाण-क्षेत्र-तोप-सहितं प्रारम्भिकेषु युद्धेषु एतत् अन्यतमम् आसीत् यत् अस्मिन् युद्धे मुगलैः प्रवर्तितम् । बाबरः अग्निबाणस्य प्रयोगः, अश्वसेनायाः आक्रमणम् इत्यादीनां रणनीतीनां संयोजनेन दिल्ली-नगरस्य सुल्तानं इब्राहिम लोदी -इत्यस्य पराजयं कृतवान् । अस्मिन् युद्धे भारते मुगलशासनस्य आरम्भः अभवत्, तदनन्तरं देशस्य राजनैतिकसामाजिकपरिदृश्ये महत्त्वपूर्णः प्रभावः अभवत्, ततः ३३१ वर्षाणि (१५२६-१८५७) यावत् चलितस्य मुगलसाम्राज्यस्य स्थापना अभवत् । पृष्ठभूमि द्वितीयवारं समरकन्दं हारयित्वा बाबरः १५१९ तमे वर्षे चिनाबनद्याः तटं प्राप्य हिन्दुस्तानं जितुम् अवधानं दत्तवान् ।१५२४ पर्यन्तं तस्य उद्देश्यं केवलं पञ्जाबप्रदेशं यावत् स्वशासनस्य विस्तारः एव आसीत्, मुख्यतया स्वपूर्वजस्य तैमूरस्य विरासतां पूर्तये एव, यतः एतत् प्रयुक्तम् आसीत् तस्य साम्राज्यस्य भागः भवितुम् । तस्मिन् काले उत्तरभारतस्य अधिकांशः भागः लोदीवंशस्य इब्राहिमलोदी इत्यस्य शासने आसीत्, परन्तु साम्राज्यं क्षीणं भवति स्म, तत्र बहवः पलायनकर्तारः आसन्। सः पञ्जाबस्य राज्यपालस्य दौलतखानलोदी इत्यस्य, इब्राहिमस्य मातुलस्य आला-उद्-दीनस्य च निमन्त्रणानि प्राप्तवान् । सः इब्राहिम-नगरं प्रति राजदूतं प्रेषितवान्, देशस्य सिंहासनस्य योग्यः उत्तराधिकारी इति दावान् अकरोत् तथापि राजदूतः लाहोर-नगरे निरुद्धः, मासानां अनन्तरं मुक्तः च । बाबरः १५२४ तमे वर्षे पञ्जाब-देशस्य लाहौर-नगरं प्रति आरब्धवान् परन्तु इब्राहिमलोदी-इत्यनेन प्रेषितैः बलैः दौलतखान-लोदी-इत्यस्य निष्कासनं कृतम् इति ज्ञातम् । बाबरः लाहौर-नगरम् आगतः तदा लोदी-सेना निर्गतवती, पराजिता च अभवत् । तस्य प्रतिक्रियारूपेण बाबरः द्वौ दिवसौ लाहौरं दग्धवान्, ततः दीपालपुरं प्रति गत्वा लोदी इत्यस्य अन्यः विद्रोही मातुलः आलम खानः राज्यपालः कृतवान् । आलमखानः शीघ्रमेव पतितः सन् काबुलनगरं पलायितवान् | तस्य प्रतिक्रियारूपेण बाबरः आलमखानस्य सैनिकानाम् आपूर्तिं कृतवान् ये पश्चात् दौलतखानलोडी इत्यनेन सह मिलित्वा प्रायः ३०,००० सैनिकैः सह मिलित्वा दिल्लीनगरे इब्राहिमलोडी इत्यस्य घेरणं कृतवन्तः । सः तान् पराजय्य आलमस्य सेनाम् अपसारितवान्; तथा बाबरः अवगच्छत् यत् लोदी तस्मै पञ्जाब-राज्यस्य कब्जां कर्तुं न अनुमन्यते इति । जंगं इब्राहिमस्य सेनायाः परिमाणं श्रुत्वा बाबरः स्वस्य दक्षिणपार्श्वं पानीपत-नगरस्य विरुद्धं सुरक्षितवान्, तथैव स्वस्य वामपार्श्वं सुरक्षितं कर्तुं वृक्षशाखाभिः आच्छादितं खातं खनितवान् । केन्द्रे सः पाशैः बद्धाः ७०० शकटाः स्थापयति स्म । प्रत्येकं शकटद्वयस्य मध्ये तस्य माचिसस्य पुरुषाणां कृते स्तनकार्यं भवति स्म । बाबरः अपि स्वसैनिकानाम् बन्दुकानाम्, अग्निना च विश्रामार्थं पर्याप्तं स्थानं भवतु इति सुनिश्चितवान् । बाबरः चाल्दिरान्-युद्धे ओटोमन-जनानाम् पूर्वप्रयोगात् अस्याः पद्धतेः "ओटोमन-यन्त्रम्" इति उल्लेखितवान् । यदा इब्राहिमस्य सेना आगता तदा सः बाबरस्य सेनायाः समीपं आक्रमणं कर्तुं अतिसंकीर्णं दृष्टवान् ।इब्राहिमः यदा संकीर्णतरस्य मोर्चायाः अनुमतिं दातुं स्वसैनिकाः पुनः नियोजितवान्, तदा बाबरः शीघ्रमेव परिस्थितेः लाभं गृहीत्वा लोदीसेनायाः पार्श्वभागं (तुलघुमा) कृतवान्।इब्राहिमस्य बहवः सैनिकाः कार्ये प्रवेशं कर्तुं असमर्थाः अभवन्, यदा युद्धं तेषां विरुद्धं जातम् तदा ते पलायिताः । इब्राहिम लोदी निवृत्तेः प्रयासे एव मारितः, तस्य शिरः अपि च्छिन्नः अभवत् । २०,००० लोदीसैनिकाः युद्धे मृताः । युद्धे तोपानां लाभः बाबरस्य बन्दुकाः युद्धे निर्णायकाः सिद्धाः, प्रथमं यतोहि इब्राहिमस्य क्षेत्रतोपस्य अभावः आसीत्, परन्तु तोपस्य शब्देन इब्राहिमस्य गजाः भयभीताः अभवन्, येन ते तस्य पुरुषान् पदाति स्म । रणनीतयः बाबरः प्रयुक्ताः युक्तयः तुल्गुह्मा, अरबा च आसीत् । तुलगुह्मस्य अर्थः आसीत् यत् समग्रसेनायाः विभिन्नेषु एककेषु विभाजनम् अर्थात् । वामः, दक्षिणः, केन्द्रः च । वाम-दक्षिण-विभागयोः अग्रे पृष्ठभागयोः अपि उपविभागः अभवत् ।एतेन लघुसेनायाः उपयोगेन सर्वतः शत्रुं परितः भवितुं शक्यते स्म । ततः सेण्टर फोरवर्ड विभागाय शकटाः (अरबा) प्रदत्ताः ये शत्रुमुखं पङ्क्तौ स्थापयित्वा पशुचर्मपाशैः परस्परं बद्धाः आसन् । तेषां पृष्ठतः तोपाः रक्षिताः, आच्छादिताः च स्थापिताः आसन्, येषां उपयोगेन तोपानाम् सहजतया चालनं कर्तुं शक्यते स्म ।एतयोः युक्त्या बाबरस्य तोपं घातकं जातम् । । तोपाः निगूढपाशैः स्थाने धारितैः वृषशशकटैः कवचिताः इति कारणतः आहतभयं विना प्रहारं कर्तुं शक्यन्ते स्म ।गुरुतोपाः अपि नूतनलक्ष्येषु सुलभतया गन्तुं शक्यन्ते स्म, यतः चक्रेषु स्थितैः आच्छादनैः तेषां चालनं कर्तुं शक्यते स्म । इब्राहिम लोदी मृत्योः अनन्तरम् इब्राहिम लोदी स्वस्य २०,००० सैनिकैः सह युद्धक्षेत्रे एव मृतः । पानीपत-युद्धं सैन्यदृष्ट्या तिमुरी-जनानाम् निर्णायकं विजयम् आसीत् । राजनैतिकदृष्ट्या बाबरस्य नूतनाः भूमिः प्राप्तः, भारतीय उपमहाद्वीपस्य हृदये दीर्घकालीनस्य मुगलसाम्राज्यस्य स्थापनायाः नूतनं चरणं च आरब्धवान्, यत् साम्राज्यं १५० वर्षाणाम् अधिकं यावत् स्थितम् आसीत् । सन्दर्भाः स्रोतः

84591

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%A6-%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%87%20%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%97%E0%A4%83

पाद-द्वारे प्रयोगः

पाद-द्वारे प्रयोगः आमुख: पाद-द्वारे-प्रविधिः एकः अनुपालन-रणनीतिः अस्ति यस्य उद्देश्यं भवति यत् प्रथमं मामूली-अनुरोधं स्वीकृत्य व्यक्तिं बृहत्-अनुरोधं प्रति सहमतिम् अददात्. एषा तकनीकः अनुरोधं याचमानस्य व्यक्तिस्य च याचितस्य व्यक्तिस्य च मध्ये सम्बन्धं निर्माय कार्यं करोति । यदि लघुतरः अनुरोधः अनुमोदितः भवति तर्हि यः व्यक्तिः सहमतः अस्ति सः इव अनुभूयते यत् सः सहमतस्य मूलनिर्णयेन सह सङ्गतरूपेण स्थातुं बृहत्तरानुरोधानाम् अनुमोदनं कुर्वन् एव स्थातुं बाध्यः अस्त। प्रयोगं: १९६६ तमे वर्षे जोनाथन् फ्रीड्मैन्, स्कॉट् फ्रेजर च FITD-प्रविधि-अनुपालनस्य विषये प्रथमं वैज्ञानिकं अध्ययनं कृतवन्तौ, येन सिद्धं जातं यत् लघु-अनुरोधेन बृहत्तर-समझौताः भवितुं शक्नुवन्ति कैलिफोर्निया-देशस्य एकस्मिन् उपनगरीयक्षेत्रे ते एकं शोधकं प्रेषितवन्तः यत् सः द्वारेषु ठोकति, गृहस्वामीभ्यः आग्रहं च करोति यत् ते स्वजालकेषु ‘सुरक्षितः चालकः भवतु’ इति किञ्चित् चिह्नं स्थापयन्तु अग्रिमसप्ताहद्वये तेषां भिन्नः शोधकः गृहस्वामिनः अनुमतिं याचयन् “सावधानतया चालयन्तु” इति विशालं कुरूपं च संकेतं स्थापयितुं गतः। शोधकर्तारः परिकल्पितवन्तः यत् ये व्यक्तिः लघु प्रारम्भिकानुरोधस्य ( लघुचिह्नस्य) सहमतिम् अकरोत् तेषां पश्चात् बृहत्तरस्य अनुरोधस्य ( विज्ञापनफलकं स्थापयित्वा) अनुपालनस्य अधिका सम्भावना भविष्यति एतत् संज्ञानात्मकसङ्गतिस्य अवधारणायाः, व्यक्तिनां मनोवैज्ञानिक आवश्यकतायाः च सह सङ्गतं भवति यत् ते स्वदृष्टिकोणानां व्यवहारानां च मध्ये संगतिं निर्वाहयितुम् अर्हन्ति । निष्कर्षाः सर्वान् आश्चर्यचकिताः अभवन् : सप्ताहद्वयपूर्वं ये गृहेषु लघु-अनुरोधाय सहमतिम् अददात्, तेषु ७६% जनाः तस्मिन् समये हाँ इति प्रतिक्रियां दत्तवन्तः, परन्तु केवलं १७% नूतन-गृहस्वामिनः महत्, अनाकर्षकं चिह्नं स्थापयितुं सहमताः आसन् लघु-अनुरोधस्य प्रारम्भिक-प्रतिबद्धता व्यक्तिगत-दायित्वस्य, स्थिरतायाः च भावः सृजति स्म, येन बृहत्तर-अनुरोधस्य अनुपालनस्य अधिक-संभावनायां योगदानं भवति स्। अन्तर्निहित अवधारणाएँ: अत्र अनेकाः अवधारणाः सिद्धान्ताः च सन्ति ये पाद-द्वार-प्रविधेः पृष्ठतः अन्तर्निहितं व्याख्यायन्ते । केचन अधः उल्लिखिताः सन्ति। 1. प्रतिबद्धता तथा स्थिरता: प्रतिबद्धता तथा स्थिरता सिद्धान्तः सिआल्डिनी (१९८४) इत्यनेन स्वस्य पुस्तके प्रभावः अनुनयस्य मनोविज्ञानम् इत्यस्मिन् स्थापितेषु षट् सिद्धान्तेषु अन्यतमः अस्ति । एतत् वर्णयति यत् जनाः यथा इच्छन्ति यत् तेषां विश्वासाः व्यवहाराः च तेषां मूल्यैः आत्मप्रतिबिम्बेन च सङ्गताः भवेयुः।अस्य संज्ञानात्मकपक्षपातस्य परिणामः अस्ति यत् वयं अस्माकं प्रारम्भिकक्रियायाः वा विचारस्य वा सङ्गतरूपेण कार्यं कुर्मः, यथा यदा वयं किमपि वा कस्यचित् प्रति प्रतिबद्धतां कुर्मः तदा तस्मिन् एव लप्यन्ते। वयं अन्येषां प्रति चित्रितप्रतिबिम्बस्य, तेषां अस्माकं विषये सार्वजनिकप्रतिबिम्बस्य च सङ्गतरूपेण व्यवहारं कर्तुं प्रयत्नशीलाः स्मः । सिआल्डिनी द्वयोः प्रतिवेशिनः कथां कथयति ये क्रिसमस-ऋतौ स्वपुत्राणां कृते समानं लोकप्रियं क्रीडनकं क्रेतुं प्रतिबद्धाः आसन् । उच्चमागधा, सीमितभण्डारः च इति कारणेन ते वैकल्पिकक्रीडासामग्रीक्रयणं कृतवन्तः । क्रिसमस-उत्सवस्य अनन्तरं यदा क्रीडनकं भण्डारं प्रति आगतं तदा ते स्थिरतायाः आवश्यकतायाः कारणात् स्वप्रतिबद्धतां पूर्णं कृतवन्तः । प्रतिबद्धतायाः, स्थिरतायाः च सिद्धान्तः उपभोक्तृव्यवहारं कथं प्रभावितं करोति इति एतत् आख्यानं दर्शयति । 2. आत्मबोध सिद्धान्त: आत्म-अनुभूति-सिद्धान्तः प्रथमवारं १९६७१ तमे वर्षे डेरिल् बेम् इत्यनेन संज्ञानात्मक-विसंगति-विवरणरूपेण प्रस्तावितः, यत्र कतिपयानि परिस्थितयः स्व-वर्णित-वृत्तीनां कृते प्रेरयन्ति ये व्यक्तिस्य स्वस्य व्यवहारस्य अवलोकनस्य कार्यं भवन्ति। अस्य सिद्धान्तस्य मतं यत् जनाः स्वव्यवहारं अवलोक्य कतिपयानां मनोवृत्तीनां विषये अवगताः भवन्ति । अयं सिद्धान्तः प्रायः संज्ञानात्मकविसंगतिविचारेन सह दुर्बोधः भवति परन्तु ताभ्यां अवधारणाभ्यां मुख्यः अन्तरः अस्ति तथा च आत्मबोधसिद्धान्तः ताभिः परिस्थितैः सह सम्बद्धः अस्ति यत्र व्यक्तिस्य मनोवृत्तिः अस्पष्टा दुर्बलता च भवति यथा, कश्चन व्यक्तिः निष्कर्षं कर्तुं शक्नोति यत् तेभ्यः तण्डुलाः यथार्थतया रोचन्ते यतोहि एतत् मुख्यं स्टार्चं यत् ते सर्वदा रात्रिभोजसमये आदेशयन्ति। तेषां व्यवहाराधारितं ते तस्य भोजनस्य विषये स्वभावस्य विषये निष्कर्षं कृतवन्तः । अन्यत् उदाहरणं शरीरप्रतिबिम्बस्य विचारः यत् व्यक्तिः कोऽस्ति इति विषये यत् प्रतिबिम्बं भवति । 3. क्रमिक अनुरोध रणनीतयः अनुनयविधिवर्गः अस्ति यः अनुपालनस्य सम्भावनां वर्धयितुं विशिष्टक्रमेण अनुरोधस्य श्रृङ्खलां कर्तुं अवलम्बते । एषा एव अवधारणा पाद-द्वार-विधिं व्याख्यायते । निहितार्थाः द्वारे पादस्य मुख्यः वास्तविकजीवनस्य अनुप्रयोगः विपणनविक्रयरणनीत्याः अस्ति । एतत् चतुर्भिः भिन्नैः उपायैः कर्तुं शक्यते । अधिकं विक्रयं सुनिश्चित्य प्रथमः उपायः अस्ति। यत् पूर्वक्रयणानां सूचीं वा गणनां वा दर्शयति इति पार्श्वपट्टिकायाः ​​उपयोगः । एतत् विशेषता ग्राहकानाम् पूर्वक्रयणानां निरीक्षणं कर्तुं वा पूर्वमेव क्रीतानाम् उत्पादानाम् मूल्याङ्कनं कर्तुं प्रोत्साहयितुं वा निर्मितं भवितुम् अर्हति । द्वितीयः उपायः अनुशंसयन्त्रेण सह सन्देशं सुदृढं कर्तुं स्यात् । तृतीयः उपायः अस्ति यत् ग्राहकाः स्वस्य शॉपिङ्ग् अनुभवं वर्धयितुं स्वस्य शकटं वस्तूनि योजयितुं प्रोत्साहयितुं शक्नुवन्ति। एषः उपायः पारस्परिकताप्रभावस्य लाभं लभते, भौतिकदानात् परं विस्तारयितुं शक्यते । चतुर्थः उपायः अस्ति यत् पञ्जीकरण-प्रपत्राणां उपयोगः, वार्तालापानां सुविधा, सुरक्षित-लीड्स् च। सीमाः FITD-प्रविधिस्य प्रभावशीलता कृतानां अनुरोधानाम् क्रमेण निर्भरं भवति, यत्र प्रथमं लघु-अनुरोधाः प्रस्तुताः भवन्ति, तदनन्तरं बृहत्तर-अनुरोधाः च, यदि विपर्यस्तं भवति तर्हि तकनीकः प्रभावीरूपेण कार्यं न कर्तुं शक्नोति। यदि व्यक्तिः स्वयमेव उदारः इति न गृह्णाति तर्हि FITD-प्रविधिः प्रभावी न भवेत्, यतः एतेन ते बृहत्तर-अनुरोधानाम् अनुपालनं न कर्तुं शक्नुवन्ति । लघु-अनुरोधानाम् कृते मौद्रिक-पुरस्कारं प्रदातुं सम्भाव्यतया FITD-प्रविधिस्य प्रभावशीलतां क्षीणं कर्तुं शक्नोति, यतः व्यक्तिः अनुपालनस्य कारणं साहाय्यं कर्तुं स्वस्य इच्छायाः अपेक्षया पुरस्कारस्य कारणं कर्तुं शक्नोति। FITD-प्रविधिः तदा सर्वाधिकं प्रभावी भवति यदा बृहत्तरः अनुरोधः लघुसदृशः भवति, यतः अनुरोधाः असम्बद्धाः भवन्ति चेत् असङ्गतक्रियाः न अनुभूयन्ते। निष्कर्षाः निष्कर्षतः FITD तकनीक अद्यत्वे प्रयुक्तं प्रभावी अनुनयसाधनम् अस्ति यत् मुख्यतया द्वयोः सिद्धान्तयोः उपरि निर्भरं भवति: आत्म बोध सिद्धान्त एवं प्रतिबद्धता एवं संगति सिद्धान्त। अस्य उपयोगाः द्वारे द्वारे विक्रेतारः आरभ्य ग्राहकसङ्गतिं सुधारयितुम् उद्दिश्य व्यावसायिकविपणनरणनीतयः यावत् भवन्ति ।

84592

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%97%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AD%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A3%E0%A4%AE%E0%A5%8D

गर्भधारणम्

गर्भधारणम् गर्भधारणं प्रायः यौनसम्बन्धेन भवति, परन्तु सहायकप्रजननप्रौद्योगिकीप्रक्रियाणां माध्यमेन अपि भवितुम् अर्हति । गर्भस्य समाप्तिः जीवितजन्मना, गर्भपातेन, प्रेरितगर्भपातेन, मृतजन्मेन वा भवितुम् अर्हति । प्रायः अन्तिममासिकधर्मस्य (LMP) आरम्भात् प्रायः ४० सप्ताहेभ्यः अनन्तरं प्रसवः भवति, यत् गर्भधारणकालः इति ज्ञायते । एतत् नवमासाभ्यः किञ्चित् अधिकं भवति । गर्भधारणकालः प्रायः ३८ सप्ताहाः भवति । गर्भधारणं "गर्भाशये प्रत्यारोपितस्य मानवभ्रूणस्य अथवा भ्रूणस्य उपस्थितिः"; प्रत्यारोपणं गर्भधारणस्य ८-९ दिवसेभ्यः अनन्तरं भवति । भ्रूणपदं प्रत्यारोपणानन्तरं प्रथमसप्तसप्ताहेषु (अर्थात् दशसप्ताहेषु गर्भधारणवयोः) विकासशीलसन्ततिनां कृते भवति, जन्मपर्यन्तं भ्रूणपदस्य प्रयोगः भवति। प्रारम्भिकगर्भधारणस्य लक्षणं च मासिकधर्मस्य अभावः, कोमलस्तनयोः, प्रातःकाले व्याधिः (उदरेण, वमनं), भूखः, प्रत्यारोपणस्य रक्तस्रावः, बहुधा मूत्रं च भवितुं शक्नोति गर्भपरीक्षा गर्भस्य पुष्टिं कर्तुं शक्नोति । गर्भनिरोधविधयः - अथवा, अधिकसटीकतया, गर्भनिरोधकाः - गर्भधारणस्य परिहाराय उपयुज्यन्ते । गर्भधारणं प्रायः त्रयः मासाः त्रयः त्रैमासिकाः भवन्ति । प्रथमत्रिमासे यदा शुक्राणुः अण्डं जनयति तदा गर्भधारणं भवति । ततः निषेचितं अण्डं गर्भनलिकां अधः गत्वा गर्भाशये सक्तं भवति, यत्र भ्रूणं नालं च निर्मातुं आरभते । प्रथमत्रिमासे गर्भपातस्य (भ्रूणस्य वा भ्रूणस्य वा स्वाभाविकमृत्युः) अधिका सम्भावना भवति । द्वितीयत्रिमासिकस्य मध्ये प्रायः गर्भः निश्चलः भवति । २८ सप्ताहे ९०% अधिकाः शिशवः गर्भात् बहिः जीवितुं शक्नुवन्ति यदि उच्चगुणवत्तायुक्ता चिकित्सासेवा प्रदत्ता भवति, यद्यपि अस्मिन् समये जाताः शिशवः गम्भीराः स्वास्थ्यजटिलताः अनुभवन्ति, यत्र हृदयस्य श्वसनस्य च समस्याः, दीर्घकालीनबौद्धिकविकासविकलाङ्गता च सन्ति । प्रसवपूर्वपरिचर्यायाः कारणेन गर्भधारणस्य परिणामेषु सुधारः भवति । गर्भावस्थायां पोषणं भ्रूणस्य स्वस्थवृद्ध्यर्थं महत्त्वपूर्णं भवति । प्रसवपूर्वस्य परिचर्यायां मनोरञ्जनात्मकमादकद्रव्याणां (तम्बाकू, मद्यं च सहितम्), नियमितव्यायामस्य, रक्तपरीक्षा, नियमितशारीरिकपरीक्षा च परिहारः भवितुं शक्नोति गर्भावस्थायाः जटिलतासु उच्चरक्तचापविकाराः, गर्भकालीनमधुमेहः, लोहस्य अभावेन रक्ताल्पता, तीव्रः उदरेण वमनं च भवितुम् अर्हति । आदर्शप्रसवे "समये" प्रसवः स्वयमेव आरभ्यते । ३७ सप्ताहात् पूर्वं जन्म प्राप्यमाणाः शिशवः "अकाल" भवन्ति, मस्तिष्कपक्षाघातादिस्वास्थ्यसमस्यानां च अधिकं जोखिमं प्राप्नुवन्ति । ३७ तः ३९ सप्ताहपर्यन्तं जायमानाः शिशवः "प्रारम्भिककालः" इति मन्यन्ते, ३९ तः ४१ सप्ताहाणां मध्ये जाताः शिशवः "पूर्णकालः" इति मन्यन्ते । ४१ तः ४२ सप्ताहपर्यन्तं जायमानानां शिशवानां "विलम्बितकालः" इति मन्यते, ४२ सप्ताहेभ्यः परं तेषां "विलम्बितकालः" इति मन्यते । अन्यचिकित्साकारणात् आवश्यकं यावत् प्रेरणेन वा सिजेरियनेन वा ३९ सप्ताहात् पूर्वं प्रसवः न अनुशंसितः गर्भधारणस्य प्रथमत्रिमासः गर्भावस्था महत्त्वपूर्णानां मनोवैज्ञानिकपरिवर्तनानां कालः अस्ति। अत्र कानिचन प्रमुखानि पक्षानि सन्ति। चिन्ता, मनोदशा च परिवर्तनं प्रथमत्रिमासे बहवः महिलाः अजन्मशिशुविषये चिन्ताम् अनुभवन्ति1. शरीरे घटमानानां अदृश्यानां तथापि महत्त्वपूर्णानां परिवर्तनानां कारणेन एतत् भवितुम् अर्हति2। द्रुतगत्या भावनात्मकपरिवर्तनं, नित्यं मनोदशायाः परिवर्तनं, अल्पस्वभावः च सामान्याः सन्ति । शारीरिकपरिवर्तनं भावनात्मकप्रतिक्रिया च हार्मोनपरिवर्तनस्य कारणेन उदरेण, क्लान्तता, मूत्रस्य वर्धनं च इत्यादयः शारीरिकपरिवर्तनानि अपि स्त्रियाः मनोवैज्ञानिकदशां प्रभावितुं शक्नुवन्ति एतेषां परिवर्तनानां कारणेन श्रमस्य भावाः, भावनात्मकसंवेदनशीलता च उत्पद्यन्ते ।आत्मप्रतिमा आत्मसम्मानं यथा यथा शरीरे परिवर्तनं प्रारभते तथा तथा केचन महिलाः स्वस्य रूपस्य विषये आत्मविवेकी अनुभवितुं शक्नुवन्ति । अनेन न्यूनात्मसम्मानस्य भावाः उत्पद्यन्ते ।प्रत्याशा भयं च मातापितृत्वस्य प्रत्याशा उत्साहं तनावं च जनयितुं शक्नोति1. अज्ञातस्य भयं अपि भवितुम् अर्हति, विशेषतः शिशुस्य स्वास्थ्यस्य, मातापितृत्वस्य समायोजनस्य च विषये ।स्वप्नाः बहवः महिलाः गर्भावस्थायां सजीवस्वप्नानि अनुभवन्ति । एते स्वप्नाः प्रसवस्य, नवजातस्य शिशुस्य, नूतनमातुः जीवनस्य वा विषये भवितुम् अर्हन्ति । एते मनोवैज्ञानिकपरिवर्तनानि गर्भधारणस्य सामान्यः भागः इति ज्ञातव्यम् । परन्तु यदि एते परिवर्तनाः दैनन्दिनजीवने वा सम्बन्धे वा बाधां जनयन्ति तर्हि स्वास्थ्यसेवाप्रदातृणां साहाय्यं प्राप्तुं शस्यते । गर्भधारणस्य द्वितीये त्रैमासिके चतुर्षुभ्यः षड्मासपर्यन्तं अन्तर्गते, प्रायः सामान्यसौख्यस्य अनुभूतेः लक्षणम् अस्ति। अत्र कानिचन प्रमुखानि मनोवैज्ञानिकानि पक्षानि सन्ति।कम चिंता और मनोदशा प्रथमत्रैमासिकस्य तनावः, व्यग्रता च प्रायः द्वितीयत्रैमासिकायां न्यूनीभवति। मनःस्थिति-परिवर्तनानि अत्र बहुधा न भवन्ति, गर्भपातस्य भीतिः च सामान्यतया न्यूनीभवति।शारीरिक परिवर्तन एवं भावनात्मक प्रतिक्रिया प्रथम-त्रैमासिकस्य शारीरिक-कष्टानि प्रायः न्यूनीभवति, येन मनोविकारस्य स्थितिः संवर्धिता भवेत्। परन्तु, दृश्यमानानां शारीरिकपरिवर्तनानां तथा भ्रूणस्य चलनानां च आरम्भः कदाचित् गर्भिणीमातॄन् उद्विग्ना भवितुम् अर्हति। आत्मसम्मान और आत्मसम्मान यथा यथा शरीरस्य परिवर्तनम् अनुवर्तते तथा च भारवृद्धिः अधिकतया दृश्यते, काश्चन महिलाः आत्म-चेतनं अनुभवितुम् आरभन्ते। एताः भावनाः आत्मसम्मानं न्यूनीकर्तुं शक्नुवन्ति।अपेक्षा एवं उत्साह द्वितीयत्रैमासिकाः प्रायः तदा भवन्ति यदा मातापितरूपेण वास्तविकतां अनुभवितुं आरभते। एतत् प्रतीक्षायाः उत्साहस्य च मिश्रणं आनेतुं शक्नोति, परन्तु किञ्चित्कम् आशङ्काम् अपि आनेतुं शक्नोति।अधिक भावनात्मक निर्भरता अस्मिन् समये सहभागिन्याः उपरि भावात्मक-अवलंबनम् अधिकं भवितुम् अर्हति। वर्धितं लिबिडो केचन स्त्रियः द्वितीयत्रैमासिके वर्धितां कामवासना अनुभवन्ति।स्वप्नेषु। गर्भावस्थायां बहूनि स्त्रियः यत् सजीवं स्वप्नं पश्यन्ति तत् प्रायः द्वितीयत्रैमासपर्यन्तं अनुवर्तते। एताः स्वप्नाः शिशुं, प्रसवस्य, अथवा नवमातृरूपेण जीवनस्य विषये भवितुम् अर्हन्ति। सर्वदा इव एते मनोवैज्ञानिकपरिवर्तनाः गर्भावस्थायाः सामान्यभागाः सन्ति। परन्तु, यदि एतानि परिवर्तनानि दैनन्दिनजीवने वा सम्बन्धेषु वा बाधन्ते, तर्हि स्वास्थ्य-प्रदायकस्य साहाय्यं प्राप्तुं अनुशंसितम्। गर्भावस्थायाः तृतीयः त्रैमासिकः यस्मिन् सप्ततः नवपर्यन्तं मासाः सन्ति, सः प्रतीक्षायाः चिन्तायाः च कालः अस्ति। अत्र कानिचन प्रमुखानि मनोवैज्ञानिकानि पक्षानि सन्ति।पुनः चिन्ता तृतीये त्रैमासिके जन्मविषये चिन्तायाः पुनरागमनं द्रष्टुं शक्यते। एषः एव समयः यदा भवान् शारीरिकरूपेण भावात्मकरूपेण च प्रसवस्य कृते सज्जतां कर्तुम् आरभते। अग्रिमे त्रैमासिके जन्मस्य विषये भयः, चिन्ता च तीव्रं भवितुम् अर्हति। सम्बन्धाणां विषये चिन्तां सहभागिना, परिवारेण, मित्रैः च सह सम्बन्धेषु परिवर्तनानां विषये चिन्तायाः भवेयुः। केचन पिताः गर्भावस्थायां परित्यक्ताः इति मन्यन्ते अथ वा मातापितृणां क्षमतायाः विषये शङ्किताः भवितुम् अर्हन्ति।आर्थिक-चिन्ताः अस्मिन् काले आर्थिकचिन्तासु वृद्धिः भवेत्।अपेक्षा एवं उत्साह तृतीयः त्रैमासिकः शिशोः आगामि-जन्मविषये प्रतीक्षायाः उत्साहस्य च कालः अस्ति। परन्तु, एतेन प्रसवस्य विषये चिन्ता, चिन्ता च वर्धेत।शारीरिक वेदना एवं मनोदशा भवन्तः कण्ठस्य, पादस्य, पृष्ठभागस्य च अधिकं शारीरिकं वेदनां अनुभवन्ति, येन भवतः मनःस्थितिः अध्वान्नं भवेत्। नेस्टिङ्ग् तृतीये त्रैमासिके भवान् यत् नूतनं मनःस्थिति-परिवर्तनम् अनुभवति तत् "नेस्टिङ्ग्" इति अस्ति-भवतः शिशोः कृते स्वगृहं सज्जीकर्तुं प्रबलः अभिलाषा। स्वप्नेषु। बहवः महिलाः प्रसवस्य विषये, नवजातशिशुः विषये, नवमातृरूपेण जीवनस्य विषये च जीवन्तानि स्वप्नानि निरन्तरं अनुभवन्ति।सर्वदा इव एते मनोवैज्ञानिकपरिवर्तनाः गर्भावस्थायाः सामान्यभागाः सन्ति। परन्तु, यदि एतानि परिवर्तनानि दैनन्दिनजीवने वा सम्बन्धेषु वा बाधन्ते, तर्हि स्वास्थ्य-प्रदायकस्य साहाय्यं प्राप्तुं अनुशंसितम्। प्रसवोत्तर अवसाद प्रसवोत्तर-अवसादः (पी. पी. डी.) एकः प्रकारः मनःस्थिति-विकारः अस्ति यः प्रसवानन्तरं भवितुम् अर्हति। प्रायः 60% नूतन-माताः प्रसवोत्तर-अवसादस्य कस्मिंश्चित् रूपं अनुभवन्ति इति अनुमानितम् अस्ति। लक्षणेषु व्यग्रता, अवसादः, क्षोभः, भ्रमः, रोदनम्, अपि च निद्रायाः क्षुधायाः च समस्याः भवितुम् अर्हन्ति। एते लक्षणानि सौम्यानि वा तीव्रानि वा भवितुम् अर्हन्ति। यदा लक्षणानि केवलं 24 तः 72 घण्टाः यावत् एव तिष्ठन्ति, तदा ते "बेबी ब्लूस्" इत्यस्य अस्थायी-प्रकरणम् इति गणयितुं शक्यन्ते, परन्तु यदा ते सप्ताहद्वयं यावत् तिष्ठन्ति, तदा तत् गम्भीरतया स्वीकृत्य व्यावसायिकस्य साहाय्यस्य आवश्यकता भवति। सर्वेषु प्रकरणेषु प्रायः अर्धभागे लक्षणानि वस्तुतः गर्भावस्थायां आरभन्ते, अन्ये बहूनि प्रसवानन्तरं सप्ताहपर्यन्तं न दृश्यन्ते। प्रसवोत्तर-अवसादस्य चरम-प्रकरणेषु पीडितेषु अवसादः, आतङ्कः, लज्जा, अपराधबोधः, आत्महत्यायाः विचाराः, शिशुहत्यायाः विचाराः इत्यादयः गम्भीर-लक्षणानि अनुभवन्ति, यानि सप्ताहान् मासान् वा यावत् तिष्ठन्ति। p.p. d। अस्य गम्भीरप्रकरणैः नूतनायाः मातायाः स्वशिशुना सह सम्बन्धस्य क्षमता प्रभाविता भवति। संशोधकाः प्रसवोत्तर-अवसादस्य कृते अनेकान् सम्भाव्य-सङ्कट-कारकाणि अभिज्ञातवन्तः, यथा वैवाहिक-तनावः, सीमित-सामाजिक-समर्थनम्, धुम्रपानम्, हार्मोनल्-असंतुलनं, अवसादस्य वा चिन्तायाः वा व्यक्तिगत-इतिहासः च। 1.2 सामाजिक-एकान्तवासः, दुर्बल-समर्थनजालं च प्रसवस्य अनन्तरं चिन्तायाः विकासस्य सम्भावनां वर्धयन्ति इति दर्शितम् अस्ति। मातापितृरूपेण भूमिकायाः भारस्य, आग्रहस्य च दृष्ट्या कदाचित् नूतनाः माताः पिताः च विलापम् अकुर्वन्। परन्तु, प्रसवोत्तर-अवसादेन पीडिताः नूतनाः माताः सम्पूर्णे दिने विलापयन्ति, कार्यं कर्तुं असमर्थाः च अनुभवन्ति। ते सर्वदा निद्रां इच्छन्ति-अथवा केषुचित् सन्दर्भेषु निद्रां सर्वथा असम्भवं जानन्ति। यदा नूतनः मातापितरः एतान् लक्षणान्, अथवा क्रोधं, आत्महत्यायाः विचारान्, अथवा स्वसन्तानं प्रति भयम् अथवा द्वेषं वा अनुभवति, तदा ते चिकित्साम् अन्विष्यन्ति। एतत् लक्षणीयं भवति यत् पी. पी. डी. इति। एषा काचित् अपि महिलां प्रभावयितुं शक्नोति-यस्याः गर्भधारणं सुलभं वा समस्यायुक्तं वा भवति, प्रथमवारं माता, एकेन वा अधिकेन वा शिशूनां माता, विवाहित-महिलाः ये महिलाः न सन्ति, आयस्य, वयस्य, वंशस्य, जातीयस्य, संस्कृतेः, शिक्षायाः च विचारं विना। यदि भवान् वा भवतः ज्ञाता कश्चित् वा प्रसवोत्तर-अवसादस्य लक्षणानि अनुभवति तर्हि स्वास्थ्यसेवा-व्यावसायिकस्य साहाय्यं प्राप्तुं महत्त्वपूर्णं भवति।माता सिमन्तोनयनम् अनुसरणं कुर्यात्। गर्भधारणस्य रोचकतथ्यानि गर्भधारणं आकर्षकतथ्यैः विकासैः च परिपूर्णा विलक्षणयात्रा अस्ति । अत्र गर्भधारणस्य केचन रोचकाः पक्षाः सन्ति- 1. निषेचनम् : गर्भधारणस्य आरम्भः निषेचनेन भवति, यत्र शुक्राणुः अण्डे प्रविशति । एतत् सामान्यतया अण्डाशयस्य घण्टाभिः अन्तः एव फैलोपियन ट्यूबे भवति । 2. प्रत्यारोपणम् : निषेचनानन्तरं निषेचितं अण्डं गर्भाशयस्य अधः गत्वा गर्भाशयस्य आस्तरणे स्वयमेव प्रत्यारोपयति, यत्र तस्य वृद्धिः विकासश्च भविष्यति 3. नालः - प्रत्यारोपणस्य अनन्तरं शीघ्रमेव नालस्य निर्माणं भवति । एतत् अङ्गं विकासशीलं भ्रूणं गर्भाशयस्य भित्तिना सह संयोजयति, येन मातुः रक्तप्रवाहद्वारा पोषकद्रव्याणां ग्रहणं, अपशिष्टस्य निष्कासनं, गैसस्य आदानप्रदानं च भवति 4. भ्रूणस्य विकासः प्रथमत्रिमासे भ्रूणस्य तीव्रविकासः भवति । हृदयं, मस्तिष्कं, अङ्गं च इत्यादयः प्रमुखाः अङ्गाः, संरचनाः च निर्मातुं आरभन्ते । 5. भ्रूणस्य गतिः : द्वितीयत्रिमासिकपर्यन्तं गर्भाशयस्य अन्तः भ्रूणस्य गतिः आरभते । प्रारम्भे सूक्ष्माः एताः गतिः गर्भस्य प्रगतेः क्रमेण अधिकं स्पष्टाः भवन्ति । 6. गर्भावस्थायाः हार्मोनाः : गर्भावस्थायां हार्मोनलपरिवर्तनं महत्त्वपूर्णं भवति । एस्ट्रोजेन्, प्रोजेस्टेरोन् इत्यादयः हार्मोनाः गर्भधारणे, शरीरस्य प्रसवस्य सज्जीकरणे च महत्त्वपूर्णां भूमिकां निर्वहन्ति । 7. प्रातःकाले व्याधिः : उदरेण वमनं च, यत् सामान्यतया प्रातःकाले व्याधिः इति ज्ञायते, अनेकेषां गर्भवतीनां व्यक्तिनां प्रभावं करोति, विशेषतः प्रथमत्रिमासे। यद्यपि प्रातःकाले रोगः इति कथ्यते तथापि दिवसस्य कस्मिन् अपि समये एतत् भवितुम् अर्हति । 8. अन्नतृष्णा, विरक्तिः : गर्भधारणेन प्रायः कतिपयेषु आहारपदार्थेषु असामान्यतृष्णा, विरक्तिः च भवति । एताः तृष्णाः, विरक्ताः च व्यक्तिषु बहुधा भिन्नाः भवितुम् अर्हन्ति, ते च सम्पूर्णे गर्भावे परिवर्तनं भवितुम् अर्हन्ति । 9. भ्रूणस्य विकासस्य माइलस्टोन्स् : सम्पूर्णे गर्भावस्थायां विविधाः माइलस्टोन्स् भ्रूणस्य विकासस्य चिह्नं कुर्वन्ति । यथा प्रथमत्रिमासिकस्य अन्ते यावत् सर्वे प्रमुखाः अङ्गाः निर्मीयन्ते, द्वितीयत्रिमासिकस्य अन्ते यावत् भ्रूणस्य निद्रा-जागरण-चक्रं विकसितम् अस्ति 10. भ्रूण इन्द्रियाणि : अध्ययनेन ज्ञायते यत् भ्रूणः गर्भे शब्दानां, प्रकाशस्य, स्वादसंवेदनानां च प्रतिक्रियां दातुं शक्नोति। ते सङ्गीतस्य, स्वरस्य, अन्येषां बाह्य-उत्तेजनानां प्रति प्रतिक्रियां कुर्वन्ति । 11. भ्रूणस्य हिचकी : बहवः गर्भवतीः व्यक्तिः स्वस्य भ्रूणस्य गर्भे हिचकी अनुभवति इति अनुभवन्ति । एतानि लयात्मकानि गतिविधयः भ्रूणस्य विकासस्य सामान्यः भागः भवन्ति, प्रायः अहानिकारकाः भवन्ति । 12. नीडस्य वृत्तिः : केचन गर्भवतीः व्यक्तिः नीडस्य वृत्तिम् अनुभवन्ति, यत्र तेषां गृहं शिशुस्य आगमनाय स्वच्छतां, संगठनं, सज्जीकरणं च कर्तुं प्रबलः आग्रहः भवति एतत् सामान्यतया गर्भधारणस्य उत्तरपदेषु भवति । 13. खिंचावचिह्नम् : यथा यथा उदरस्य विस्तारः भवति यत् वर्धमानस्य भ्रूणस्य समायोजनं भवति तथा तथा त्वचायां खिन्नचिह्नानि विकसितुं शक्नुवन्ति । एतानि गुलाबी-रक्त-बैंगनी-रेखाः गर्भावस्थायां सामान्याः भवन्ति । 14. लाइनिया निग्रा : अनेके गर्भवतीषु उदरात् अधः लम्बवत् धावन्ती कृष्णा रेखा विकसिता भवति, या लाइनिया निग्रा इति कथ्यते । एषः वर्णकपरिवर्तनः हार्मोनस्य उतार-चढावस्य कारणेन भवति, प्रायः प्रसवानन्तरं क्षीणः भवति । 15. ब्रैक्सटन हिक्स संकोचन : "अभ्याससंकोचन" इति अपि ज्ञायते, ब्रैक्सटन हिक्स संकोचनं विच्छिन्न गर्भाशयसंकोचनं भवति यत् सम्पूर्णे गर्भावस्थायां भवितुम् अर्हति ते गर्भाशयं प्रसवार्थं सज्जीकर्तुं साहाय्यं कुर्वन्ति परन्तु सामान्यतया सत्यानां प्रसवसंकोचनानां अपेक्षया न्यूनतीव्राः भवन्ति । 16. भ्रूणस्य हृदयस्पन्दनम् : प्रथमवारं भ्रूणस्य हृदयस्पन्दनं श्रुत्वा अनेकेषां अपेक्षितानां मातापितृणां कृते स्मरणीयः क्षणः भवति। प्रायः गर्भावस्थायाः १०-१२ सप्ताहेषु डॉप्लर-अल्ट्रासाउण्ड्-यन्त्रस्य उपयोगेन भ्रूणस्य हृदयस्पन्दनस्य ज्ञापनं कर्तुं शक्यते । 17. भ्रूणस्य स्थितिः : यथा यथा नियततिथिः समीपं गच्छति तथा तथा भ्रूणः सामान्यतया जन्मस्य सज्जतायै शिरः-अधः स्थाने निवसति । परन्तु केचन भ्रूणाः ब्रीच् अथवा अनुप्रस्थस्थितौ तिष्ठन्ति, सुरक्षितप्रसवस्य सुविधायै हस्तक्षेपस्य आवश्यकता भवति । 18. श्लेष्मप्लगः : गर्भावस्थायाः अन्ते गर्भाशयः गर्भाशयस्य उद्घाटनं सीलयितुं स्थूलं श्लेष्मप्लगं उत्पादयति, येन संक्रमणात् रक्षणं भवति प्रायः रक्तस्रावसहितं श्लेष्मप्लगस्य हानिः प्रसवस्य आसन्नतायाः लक्षणं भवितुम् अर्हति । 19. गर्भाशयस्य विस्तारः : यथा यथा प्रसवः आरभ्यते तथा तथा गर्भाशयः क्रमेण विस्तारितः (उद्घाटितः) भवति येन शिशुः जन्मनहरद्वारा गन्तुं शक्नोति। गर्भाशयस्य विस्तारः सेन्टिमीटर् मध्ये मापितः भवति, प्रसवकाले ० तः १० पर्यन्तं भवति । 20. जलभङ्गः : सामान्यतया "जलभङ्गः" इति उच्यमानस्य एम्नियोटिक-पुटस्य भङ्गः अनेकेषां व्यक्तिनां कृते प्रसवस्य आरम्भस्य संकेतं ददाति एतत् प्रसवपूर्वं प्रसवकाले वा भवितुं शक्नोति, प्रायः एम्नियोटिकद्रवस्य प्रवाहः वा स्रवः वा भवति । 21. श्रमसंकोचनाः : यथा यथा श्रमस्य प्रगतिः भवति तथा तथा सत्या श्रमसंकोचनाः नियमितरूपेण, अधिकाधिकं तीव्राः, समीपस्थाः च भवन्ति । एते संकोचनाः गर्भाशयस्य निष्कासनं (पतले) विस्तारं च कर्तुं साहाय्यं कुर्वन्ति, येन शिशुस्य जन्मनहरद्वारा गमनं सुलभं भवति । 22. प्रसवः- गर्भस्य पराकाष्ठा शिशुस्य जन्म भवति। प्रसवविधयः भिन्नाः सन्ति, यत्र मातुः स्वास्थ्यं, शिशुस्य स्थितिः इत्यादीनां कारकानाम् आधारेण योनिप्रसवः, सिजेरियन-सेक्शन् (C-section) च समाविष्टाः विकल्पाः सन्ति 23. जन्मोत्तरम् : शिशुस्य जन्मनः अनन्तरं जन्मोत्तरम् इति प्रक्रियायाः माध्यमेन नालः गर्भाशयात् निष्कासितः भवति । एतेन जन्मप्रक्रियायाः समाप्तिः भवति । 24. प्रसवोत्तरपुनर्प्राप्तिः : प्रसवस्य अनन्तरं शरीरस्य पुनर्प्राप्तेः समायोजनस्य च अवधिः भवति यः प्रसवोत्तरकालः इति प्रसिद्धः भवति । अस्मिन् चरणे शरीरस्य गर्भपूर्वस्थितौ पुनः आगच्छति चेत् शारीरिकः भावनात्मकः च परिवर्तनः भवति । 25. शिशुना सह बन्धनम् : प्रसवोत्तरकालः अपि नवजातेन सह बन्धनस्य समयः भवति । त्वचा-त्वक्-संपर्कः, स्तनपानं, एकत्र गुणवत्तापूर्णं समयं व्यतीतुं च मातापितृ-बाल-सम्बन्धस्य पोषणं कर्तुं सहायकं भवति । 26. स्तनपानस्य लाभाः : स्तनपानेन शिशुस्य मातुः च कृते अनेकाः लाभाः प्राप्यन्ते, यथा प्रतिरक्षातन्त्रस्य समर्थनं, बन्धनं, मातुः कृते प्रसवोत्तरं वजनं न्यूनीकर्तुं च। 27. प्रसवोत्तर अवसादः - केचन व्यक्तिः प्रसवोत्तर अवसादं अनुभवन्ति, यत् प्रसवस्य अनन्तरं दुःखस्य, चिन्ता, थकानस्य च भावाः भवन्ति प्रसवोत्तर अवसादस्य लक्षणं अनुभवति चेत् समर्थनं चिकित्सां च प्राप्तुं अत्यावश्यकम्। 28. प्रजननचक्रस्य पुनः आरम्भः : अनेकेषां व्यक्तिनां कृते गर्भधारणं प्रजननचक्रे अस्थायीविरामस्य चिह्नं भवति । परन्तु स्तनपानं, गर्भनिरोधकप्रयोगः इत्यादीनां कारकानाम् आधारेण प्रायः प्रसवस्य अनन्तरं कतिपयेभ्यः मासेभ्यः एकवर्षेभ्यः यावत् अण्डाशयस्य निर्वहनं मासिकधर्मं च पुनः आरभ्यते 29. भ्रातृबन्धनम् : नूतनभ्रातुः परिवारे स्वागतं वृद्धबालानां कृते महत्त्वपूर्णं समायोजनं भवितुम् अर्हति। भ्रातृबन्धनस्य निर्माणं, भ्रातृभ्रातृणां मध्ये मित्रतायाः भावस्य पोषणं च पारिवारिकगतिशीलतायाः महत्त्वपूर्णः पक्षः अस्ति । 30. मातृवृत्तिः : गर्भधारणस्य प्रसवस्य च यात्रा प्रायः व्यक्तिषु प्रबलमातृवृत्तिः जागृयति, येन ते स्वस्य नवजातशिशुस्य पोषणं, रक्षणं, परिचर्या च कर्तुं प्रेरयन्ति। गर्भधारणं एकः जटिलः चमत्कारिकः च प्रक्रिया अस्ति या गहनं शारीरिकं, भावनात्मकं, मनोवैज्ञानिकं च परिवर्तनं जनयति । प्रत्येकं गर्भधारणं अद्वितीयं भवति, यात्रायाः प्रत्यक्षम् अनुभवः च भयङ्करः परिवर्तनकारी च भवति । सन्दर्भः https://www.degruyter.com/document/doi/10.1515/opth-2020-0010/html?lang=en https://www.medpulse.in/Ayurveda/Article/Volume1Issue1/Ayurveda_1_1_2.pdf https://en.wikipedia.org/wiki/Simantonnayana गर्भाधानसंस्कारः

84594

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%8B%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A5%87%E0%A4%88%20%E0%A4%B2%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A5%80

पोम्पेई लक्ष्मी

पोम्पेई लक्ष्मी हस्तिदन्तस्य प्रतिमा या पोम्पेई इति रोमकनगरस्य भग्नावशेषेषु प्राप्ता आसीत् । एतत् नगरः क्रिस्त ७९ संवत्सरे वेसुवियस् पर्वतस्य विस्फोटेन नष्टं अभवत् । इटालियन् विद्वान् अमेदीओ माइउरी इत्यनेन १९३८ संवत्सरे एषा मूर्तिः उत्खनिता । एषा मूर्तिः प्रथम क्रिस्त शताब्द्यां कृता इति अभिप्रायः । एषा प्रतिमा स्त्रीसौन्दर्यस्य, उर्वरतायाः च भारतीय परम्परायाः देवी इति चिन्तितम् अस्ति । सम्भवतः एतत् शिल्पं कॊपि दर्पणस्य भागः आसीत् । एतत् यक्षिन्याः मूर्तिः प्रथमशताब्द्याः भारतस्य रोकामस्य च वाणिज्यव्यापारस्य प्रमाणं अस्ति । पुरा एतत् देवी लक्ष्म्याः प्रतिमा इति चिन्तितम् आसीत् या उर्वरता, सौन्दर्यस्य, धनस्य च देवी या सनातनीभिः बौद्धैः जैनैः च पूज्यते । तथापि, मूर्तिस्य दृश्यमानस्य जननाङ्गस्य कारणात् एषा प्राकृतिक प्रजननशक्तिं धारयती यक्षिणी अस्ति इति मन्तव्यम् । सम्भवतः एषा शास्त्रीय यवन-रोमकानां विनस् देव्याः तथा भारतीय श्री लक्ष्मी देव्याः युग्मा च. अधुना एषा मूर्तिः नेपल्स् नगरस्य राष्ट्रिय पुरातत्वसङ्ग्रहालये अस्ति | विषयवस्तु १९३८ संवत्सरस्य अक्टोबर्-मासे पोम्पेई-नगरस्य "चतुश्शैल्याः गृहं" (कासा-डे-क्वाट्रो-स्टिलि) इत्यस्य पार्श्वे एषा प्रतिमा प्राप्ता । वास्तुशिल्पस्य अवशेषाणां तलयोजनायाः च आधारेण बहुल्यः नगरगस्य (विअ  देल्ल्-अब्बोन्डन्ज़ा) पार्श्वे स्थितः अयं "चतुश्शैल्याः गृहं" अधुना एकस्य संपन्नस्य व्यापारिणः आसीत् इति मन्यते एतत् गृहे बहूनि भारतीय मूलस्य अतिसुखावहनि वस्तुनि लभ्यते । एतेन रोमकजनेषु न केवलं यवन संस्कृतिम् अपितु दूरस्थसंस्कृतयः वस्तूनि च प्रति विमोहनं आसीत इति ज्ञायते , उच्चं मूर्तिः तस्याः संकीर्णमेखटं भव्याभुषाणि च विस्तृतं केशविन्यासं च विहाय प्रायः नग्ना अस्ति । तस्याः द्वौ महिला अनुययिन्यौ स्तः। एका पार्श्वे बहिःमुखं अस्ति । ते कान्तिदाहनम् पात्राः धारयतः । प्रतिमायाः उपरितः अधः यावत् छिद्रं खनितम् अस्ति । एतत् दर्पणस्य हस्तकं आसीत् इति वितर्कितं। क्रिस्त ७९ संवत्सरस्य यावत् पोम्पेई-नगरे अस्याः प्रतिमायाः अस्तित्वं प्रथमशताब्द्यां भारतस्य रोमकस्य च मध्ये विस्तृतव्यापारस्य प्रमाणम् अस्याः प्रतिमायाः तिथिः नेपल्स-राष्ट्रिय पुरातत्वसङ्ग्रहालयेन भरतवर्षे प्रथमशताब्द्याः प्रथमे अर्धे निर्मितं इति निर्धारितम् अस्ति । पुरातत्त्वीय ऐतिहासिक च अध्ययनस्य अनन्तरम् अपि अस्य प्रतिमायाः उत्पत्तिः अद्यापि अस्पष्टा अस्ति । अस्मिन् काले सम्राट् नीरो इत्यस्य शासनसमये रोमकाणां&nbsp;सांराज्यस्य भारतवर्षस्य च मध्ये सक्रियव्यापारमार्गस्य प्रमाणानि सन्ति । पोलार्ड् इत्यस्य मते रोमकाणां दीर्घ व्यापारमार्गेभ्यः एषा प्रतिमा अगस्टस् इत्यस्य शासनकाले पोम्पेई नगरे आगता । पुरातत्त्वसाक्ष्या अनुसारं प्रथमः द्वितीयः च शताब्द्यां भारतस्य रोमकस्य च मध्ये व्यापारः सर्वाधिकं विस्तृतं आसीत् इति वितर्कितं । एतिहासिकैः स्त्रोतैः स्थलमार्गेण समुद्रमार्गेण च बहवः व्यापारमार्गाः आसन् इति ज्ञायते । सम्भवतः भोकरदनक्षेत्रे स्थित महाक्षत्रपस्य नहपनस्य शासनकाले एषा प्रतिमा पश्चिमदिशि मार्गं भृगुकच्छक्षेत्रस्य नौकाशयात् गता । प्राचीनकाले रोमकैः पूर्वदिशि व्यापारे महत्त्वपूर्णं स्थानं निर्वाहितः। ते भारतात् अनेकानि द्रव्याणि आनयितवन्तः व्यापारकेन्द्राणि स्थापितवन्तः च। कोब् इत्यस्य मते रोमकैःआरवद्वीपकल्पात् पारसिकक्षेत्रात् च भूमार्गे, रक्तवर्नसमुद्रात् हिन्दमहासागरात् च समुद्रमार्गेण व्यापारः कृतम् । अस्य व्यापारस्य मूल्यं अतीव प्रचुरं आसीत् इति मन्यते।भारतवर्षं चीनक्षेत्रं आरवक्षेत्रं च प्रतिवर्षं १० कोटिः मुद्राः प्रेष्यन्ते इति प्लिनि इत्येन अधिकृतः। माम्स्याः हस्तिदन्तस्य वस्त्रस्य च प्रेषणेन पुरातत्त्वसाक्ष्यात् प्रथमः द्वितीयः च शताब्द्यां अयं व्यापारः सर्वोच्चः आसीत् इति स्पष्टं । अस्मिन् समये अस्थि त्यक्ताः रोमकशिल्पिनः हस्तिदन्तस्य उपयोगेन वस्तूनि निर्मातुम् आरब्धः । हस्तिदन्तशिल्पिनः अस्मिन् समये राजनैतिकदृष्ट्या शक्तिशालिनः श्रेण्यः अपि निर्मिताः । मूलं प्रारम्भे एषा प्रतिमा मथुरानगरे निर्मिता इति कल्पितम् आसीत् । धवलीकर् इत्यस्य मते तस्याः उत्पादनस्थानं भोकरदनक्षेत्रम् इति चिन्तितम् यतः तत्र समाने मूर्तिद्वयं प्राप्ते । भोकरदनक्षेत्रम् शातवाहनराज्यस्य सांस्कृतिकक्षेत्रस्य भागः आसीत्। सम्भवतः एतत् प्रदेशं महाक्षत्रपाणां अधीनं आसीत् इति अपि मताः सन्ति । एषायाः प्रतिमायाः अधोभागे खरोष्ठीलिप्यां 'शि' इति लेखचिह्नम् अस्ति । संभवतः एषा प्रतिमा सिन्धु गान्धारः कश्मीर वा एतेषु क्षेत्रेषु निर्मिता अथवा एतैः क्षेत्रैः अध्वगमनं कृता। प्रतिमाशास्त्रम् आवर्तने प्रतिमा, अन्ययोः स्त्री-आकृतयोः केन्द्रतः च निरूपिता भवति। पादानि तस्य पार्श्वं प्रति पर्यवर्तन्ते, एकः भुजः कर्णमुद्राः धारयितुं प्रवृत्ता । सा केवलं अग्रतः एव दृष्टा इति कल्प्यते यतः पृष्ठतः विवरणानि अतीव समतलं भवन्तिसन्ति। यथा डी 'अङ्कोना इत्यनेन उक्तम् , एषा प्रतिमा-शास्त्रं भारते स्त्रीदेवतानां विस्तृतवर्गे अन्तर्भवति। साञ्ची-स्तूपस्य द्वयस्य शिल्पासु, यत्र बाल-परिचारकद्वयेन सह लक्ष्मी इत्यस्याः दृश्यम् अपि विस्तृतरूपेण सदृशं वर्तते, सा पोम्पेयी-लक्ष्मी इत्यस्याः कृते प्रारम्भिक-प्रेरणारूपेण कार्यं कृतवती स्यात्, विशेषतः सा. श. पू. 50 तः सातवाहन साञ्ची इत्यस्य नियन्त्रणे आसन् इति ज्ञात्वा। साञ्ची-स्तूप-नं. 2 इत्यत्र एतानि प्रारम्भिकानि उत्कीर्णानि वायव्यतः, विशेषतः गान्धारस्य इण्डो-ग्रीक्-प्रदेशस्य शिल्पिभिः निर्मितानि इति मन्यते, यतः उत्कीर्णानि स्थानीय-ब्राह्मी-लिप्याः विरुद्धं खरोष्ठी-भाषायां राजमिस्त्री-चिह्नानि धारयन्ति। स्तूपस्य पट्टिकासु दृश्यमानानां विदेशीय-आकृतयः, आकृतयः च प्रायः शिल्पिनः एव आसन्। ग्रन्थसूची

84595

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%8B%E0%A4%AC%E0%A5%8B%20%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%A4%E0%A4%B2%E0%A5%80%20%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%97%E0%A4%83

बोबो पुतली प्रयोगः

प्रयोगस्य परिचयः १९६१ तमे वर्षे अल्बर्ट बण्डुरा इत्यनेन कृते बोबो गुडिया प्रयोगस्य उद्देश्यं बालकानां आक्रामकव्यवहारे अवलोकनात्मकशिक्षणस्य सामाजिकप्रतिरूपणस्य च भूमिकायाः ​​अन्वेषणं आसीत् (बन्दुरा, १९६१) । बालकाः प्रौढमाडलस्य सम्पर्कं कृतवन्तः; केचन आक्रामकाः आसन् अन्ये तु अनाक्रान्ताः आसन् । प्रयोगे बोबोपुतली इति लोकप्रियेन बालक्रीडासामग्रीणा सह अन्तरक्रियां कुर्वन्तः मॉडलाः दृष्टाः । एतत् बालकाः प्रौढानां हिंसकव्यवहारं कथं गृह्णन्ति, नियन्त्रितनिरीक्षणमाध्यमेन तेषां अनुकरणं करिष्यन्ति वा न वा इति अन्वेषणार्थं कृतम् । अल्बर्ट बण्डुरा अल्बर्ट बाण्डुरा (१९२५ – २०२१) सामाजिकशिक्षणसिद्धान्ते आत्मप्रभावशीलतायां च अभूतपूर्वकार्यस्य कृते प्रसिद्धः कनाडा-अमेरिकनमनोवैज्ञानिकः आसीत् । तस्य संशोधनेन मनोविज्ञानस्य क्षेत्रे क्रान्तिः अभवत्, विशेषतः अन्येषां अवलोकनात् व्यक्तिः कथं शिक्षते, मानवव्यवहारे आत्मविश्वासस्य भूमिकां च कथं शिक्षते इति अवगन्तुम् । बान्दुरायाः प्रसिद्धतमः प्रयोगः १९६१ तमे वर्षे कृतः बोबो-पुतली-प्रयोगः इति दर्शितवान् यत् बालकाः वयस्कानाम् आदर्शानां अवलोकनेन अनुकरणेन च आक्रामकव्यवहारं शिक्षन्ति । ये बालकाः प्रौढानां बोबो-पुतली प्रति आक्रामकं व्यवहारं पश्यन्ति स्म, तेषां स्वयमेव समानाक्रामकव्यवहारस्य प्रतिकृतिः अधिका आसीत् । बन्दुरायाः अन्यत् महत्त्वपूर्णं योगदानं तस्य आत्म-प्रभावशीलता-सिद्धान्तः आसीत्, यः व्यक्तिनां विशिष्टकार्यं कर्तुं लक्ष्यं प्राप्तुं च क्षमतायां तेषां विश्वासानां महत्त्वं बोधयति प्रेरणा, लचीलापनं, व्यवहारपरिवर्तनं च अवगन्तुं अस्य सिद्धान्तस्य गहनाः प्रभावाः सन्ति । बान्दुरा स्वस्य सम्पूर्णे कार्यकाले अमेरिकन-मनोवैज्ञानिकसङ्घस्य विशिष्टवैज्ञानिकयोगदानस्य पुरस्कारः (१९८०) विज्ञानस्य राष्ट्रियपदकं (१९९९) च इत्यादीनि अनेकानि पुरस्काराणि सम्मानानि च प्राप्तवान् अमेरिकनमनोवैज्ञानिकसङ्घस्य अध्यक्षत्वेन अपि कार्यं कृतवान्, विश्वस्य प्रतिष्ठितविश्वविद्यालयेभ्यः अनेकाः मानदपदवीः अपि प्राप्तवान् । बान्दुरायाः कार्यं शिक्षा, मनोविज्ञानं, सामाजिकविज्ञानं च समाविष्टं विविधक्षेत्रं निरन्तरं प्रभावितं करोति, येन मानवव्यवहारस्य संज्ञानस्य च विषये अस्माकं अवगमने स्थायिविरासतां प्रदाति । अवधारणायाः परिचयः बान्दुरायाः सामाजिकशिक्षणसिद्धान्तस्य अन्तः निर्मितः बोबोपुतलीप्रयोगः अवलोकनशिक्षणस्य तन्त्रं स्पष्टीकरोति । बन्दुरा इत्यनेन स्थापितं यत् व्यक्तिः न केवलं प्रत्यक्षानुभवद्वारा अपितु अन्येषां, विशेषतः सूचनानां प्रेरणायाश्च स्रोतःरूपेण कार्यं कुर्वन्तः आदर्शानां अवलोकनेन अपि नूतनान् व्यवहारान् प्राप्नुवन्ति अस्मिन् प्रयोगे बालकाः दर्शकरूपेण कार्यं कृतवन्तः ये बोबो-पुतलीं प्रति आक्रामकं वा अनाक्रामकं वा व्यवहारं प्रदर्शयन्तः प्रौढमाडलस्य सम्मुखीभवन्ति स्म एते व्यवहाराः अवलोकनशिक्षणस्य उत्तेजकरूपेण कार्यं कुर्वन्ति स्म । प्रयोगस्य चराः बालकाः पर्यवेक्षकरूपेण, प्रौढप्रतिमानाः, बोबोपुतलीयाः प्रतिक्रियारूपेण बालकैः प्रदर्शिताः व्यवहाराः च समाविष्टाः आसन् एतेषां चरानाम् व्यवस्थितरूपेण हेरफेरं कृत्वा बन्दुरा इत्यस्य उद्देश्यं आसीत् यत् आक्रामकतायाः अवलोकनस्य अनन्तरं व्यवहारे प्रभावस्य अन्वेषणं करणीयम् । बालकाः अवलोकनात्मकशिक्षणप्रक्रियायां सक्रियभागीदारत्वेन कार्यं कृतवन्तः, तेषां साक्षिणः व्यवहारान् आन्तरिकं कृत्वा पुनः प्रजननं कृतवन्तः । अस्य प्रयोगस्य माध्यमेन बान्दुरा इत्यनेन दर्शितं यत् अवलोकनात्मकशिक्षणं व्यवहारस्य आकारं दातुं महत्त्वपूर्णां भूमिकां निर्वहति, मानवविकासे सामाजिकप्रभावस्य महत्त्वं प्रकाशयति अपि च, व्यवहारपरिणामानां अवगमने आक्रामकप्रतिमानानाम् उपस्थितिः इत्यादीनां पर्यावरणीयकारकाणां विचारस्य महत्त्वं बोधयति स्म बोबो गुडिया प्रयोगस्य निष्कर्षेण बाण्डुरायाः सामाजिकशिक्षणसिद्धान्तस्य अनुभवजन्यसमर्थनं प्राप्तम् तथा च व्यक्तिः अवलोकनस्य अनुकरणस्य च माध्यमेन कथं नूतनान् व्यवहारान् प्राप्नोति इति अस्माकं अवगमने योगदानं दत्तवान्। प्रयोगे नीतिशास्त्रस्य भूमिका बोबो गुडिया प्रयोगः बालकान् सम्भाव्यहानिकारकहिंसकानाम् आदर्शानां समक्षं संपर्कं कर्तुं नैतिकप्रश्नान् उत्थापयति। बान्दुरा तस्य सहकारिभिः च चोटं न्यूनीकर्तुं सावधानताः कृताः, येन प्रयोगस्य अनन्तरं बालकानां ज्ञापनं सुनिश्चितं कृतम्। परन्तु भागं गृह्णन्तः बालकानां संवेदनशीलतां दृष्ट्वा प्रयोगस्य सहमतिप्रक्रियायाः विषये नैतिकप्रश्नाः उत्थापिताः सन्ति । यतो हि प्रयोग क्रियमाणाः बालकाः युवानः आसन्, तेषां प्रयोगस्य तीव्रताम्, दुर्व्यवहारदर्शनस्य दीर्घकालीनप्रभावं च ग्रहीतुं संज्ञानं न स्यात् इदम् उक्तं भवति यत् बालकानां मातापितृणां सहमतिः अपि दोषपूर्णा यतः सहमतिः बालकानां एव नासीत्। पश्चात् अन्यैः बहवः मनोवैज्ञानिकसंशोधनैः स्वसिद्धान्तान् अध्ययनं च सिद्ध्यै अस्य प्रयोगस्य उपयोगः कृतः । साहित्यद्वारा प्रयोगस्य अद्यतननिमित्तानि अवगन्तुम् केचन मनोवैज्ञानिकाः एण्डर्सन् बुशमैन् च, बॉक्सर् अन्यैः मनोवैज्ञानिकैः सह, ग्रेटेमेयरः मुग्गे च, फर्गुसनः, ह्युस्मैन् च अन्तिमे कोयल् च अन्यैः मनोवैज्ञानिकैः सह । एते मनोवैज्ञानिकाः बोबो-पुतली-प्रयोगस्य निष्कर्षाणां उपयोगेन मनोविज्ञानस्य क्षेत्रे नूतनानां अवगमनानां निर्माणं कृतवन्तः । एण्डर्सन्, बुशमैन् च आधुनिककाले मीडियाहिंसायाः आक्रामकता कथं प्रभाविता इति अन्वेषणं कुर्वतः । विधिपूर्वकं मेटा-विश्लेषणस्य माध्यमेन ते अनेकप्रयोगानाम् परीक्षणं कुर्वन्ति, यत्र भूमिगतः बोबो-पुतली-प्रयोगः अपि अस्ति । एतत् सम्यक् विश्लेषणं हिंसकव्यवहारस्य उपरि मीडियायाः प्रभावस्य गतिशीलस्य नित्यं विकसितस्य च क्षेत्रस्य विषये अन्वेषणात्मकं सूचनां प्रदाति । आधुनिकमाध्यमगतिशीलतायाः आलोके बान्दुरायाः मौलिकसंशोधनस्य स्थायिमहत्त्वस्य सूक्ष्मचित्रमपि प्रस्तुतं करोति । संचयी विकासात्मकजोखिमस्य विषये ध्यानं दत्त्वा बॉक्सर इत्याख्यस्य अध्ययनं हिंसकमाध्यमेषु दीर्घकालं यावत् संपर्कस्य स्थायिप्रभावानाम् अन्वेषणं करोति । बोबो गुडियाप्रयोगात् अन्वेषणं समकालीनरूपरेखायां समावेशयित्वा, शोधं बाण्डुरायाः कार्यस्य निरन्तरसान्दर्भिकतायाः विषये सूक्ष्मदृष्टिकोणं प्रददाति । एषः दृष्टिकोणः मीडिया-संपर्कस्य दीर्घकालीन-परिणामानां व्यापक-अवगमनस्य अनुमतिं ददाति, यत् अद्यतन-माध्यम-समृद्धे वातावरणे आक्रामकतायाः विकासात्मक-प्रक्षेपवक्रं कथं अवलोकनात्मक-शिक्षणेन आकारितं भवति इति बहुमूल्यं अन्वेषणं प्रदाति । ग्रेटेमेयर-मुग्गे-योः मेटा-विश्लेषणात्मकसमीक्षा सामाजिकपरिणामेषु प्रोसामाजिक-हिंसक-वीडियो-खेलानां प्रभावस्य परीक्षणं करोति, यत्र मीडिया-आक्रामकतायाः विषये च प्रचलति चर्चायाः आधुनिकदृष्टिकोणं प्रददाति तेषां विभिन्नानां वीडियो गेम विधानां विश्लेषणेन वार्तालापस्य अधिकं सूक्ष्मदृष्टिकोणः प्राप्यते । एतत् भिन्न-भिन्न-वीडियो-खेल-प्रकाशनस्य तथा बाण्डुरायाः बोबो-गुडिया-प्रयोगेन व्याख्यातानां व्यवहार-प्रतिमानानाम् मध्ये सम्बन्धान् वा भेदं वा प्रकाशयितुं शक्नोति, येन आधुनिक-माध्यम-प्रभावेषु जटिलतायाः विषये अस्माकं अवगमनं वर्धते | फर्गुसनस्य मेटा-विश्लेषणं आक्रामकतायाः, वीडियो गेम-प्रकाशनस्य च सम्बन्धस्य अन्वेषणं कृत्वा पारम्परिक-माध्यम-प्रतिबन्धानां विषये वार्तालापस्य विस्तारं करोति । मनोरञ्जनस्य वर्तमानरूपेषु ध्यानं विस्तारयित्वा अयं अध्ययनः बोबो गुडियाप्रयोगे स्थापितानां अन्तर्निहितानाम् अवधारणानां पुनरावृत्तिः, निर्माणं च कृत्वा व्यवहारगतिशीलतायां प्रौद्योगिकीसुधारस्य प्रभावस्य महत्त्वपूर्णानि अन्वेषणं ददाति परिवर्तनशीलमाध्यमवातावरणं बालकानां हिंसकप्रवृत्तिषु कथं प्रभावं करोति इति व्यापकसमझं योजयित्वा अनुशासनस्य प्रमुखं सफलतां प्रतिनिधियति। ह्युस्मैन् इत्यनेन कृतः अध्ययनः बोबो-पुतली-प्रयोगस्य चिकित्सा-निमित्तानां अन्वेषणं करोति, तस्य निष्कर्षान् समकालीन-विषयैः सह सम्बद्धं च करोति । तेषां शोधं समकालीनमञ्चैः स्थापितान् अद्वितीयबाधान् विचार्य इलेक्ट्रॉनिकमाध्यमयुगस्य सम्भाव्यसमाधानं प्रकाशयति। आधुनिकचुनौत्यैः सह बान्दुरायाः मूलभूतं अध्ययनं एकीकृत्य जेन्टिल् बुशमैन् च इलेक्ट्रॉनिकमाध्यमेन प्रभावितस्य आक्रामकतायाः विस्तारितस्य वातावरणस्य पूर्तये उपचाराः कथं अनुकूलिताः भवेयुः इति ज्ञाने योगदानं ददति। कोयने इत्यादिभिः अध्ययनं कृतम् । बालकानां उपरि मीडियानां नकारात्मकप्रभावानाम् न्यूनीकरणे मातापितृत्वं कियत् महत्त्वपूर्णं इति पश्यति। लेखः अङ्कीयमाध्यमेषु संक्रमणं प्रति ध्यानं दत्त्वा बन्दुरायाः महत्त्वपूर्णकार्यस्य सन्दर्भं ददाति । एतत् परिवर्तमानं मीडिया-परिदृश्यं स्वीकुर्वति, अङ्कीययुगे मातापितृणां पर्यवेक्षणं कियत् महत्त्वपूर्णं इति च बोधयति । कोयने इत्यादि। आधुनिक-डिजिटलस्य परिवेशे बालकानां मीडिया-अनुभवानाम् प्रभावे मातापितृणां सहभागितायाः निरन्तर-महत्त्वं प्रकाशयन्ति। अध्ययनं मीडियानां नकारात्मकप्रभावं विना बालकानां कृते समग्ररूपेण वर्धयितुं सुरक्षितं स्थानं प्रदातुं मातापितृणां भूमिकायां बलं ददाति। समीक्षितलेखानां संश्लेषणम् समकालीनकाले प्रकाशितं शोधं इदानीं अपि हिंसायाः अवगमनाय बोबो-पुतली-प्रयोगः कियत् महत्त्वपूर्णः इति प्रकाशयति । ग्रेइटेमेयर तथा मुग्गे, कोयन् इत्यादयः, बॉक्सर इत्यादीनि, ह्युस्मैन्, फर्गुसन, जेन्टिल् तथा बुशमैन्, कोयन् इत्यादीनां कार्याणि सर्वाणि अधिकजटिलसमझं वर्धयन्ति यत् मीडिया, विशेषतः डिजिटलमञ्चाः, वीडियो गेम्स् च बालकेषु आक्रामकतां कथं प्रभावितं कुर्वन्ति। एतेन आदर्शे परिवर्तनं दृश्यते, यदा तु बान्दुरायाः प्रयोगे आदर्शाः आक्रामकाः अनाक्रामकाः च प्रौढाः आसन्, वर्तमानसंशोधकानां मते ये आदर्शाः बालकेषु हिंसां प्रेरयितुं सर्वाधिकं सम्भाव्यन्ते ते अङ्कीयमञ्चेषु पात्राणि सन्ति एण्डर्सन् बुशमैन् च यदा मीडियाहिंसायाः व्यापकप्रभावानाम् परीक्षणं कुर्वतः तदा फर्गुसनः चर्चां वीडियो गेम्स् यावत् विस्तारयति । ह्यूस्मैन् इलेक्ट्रॉनिकयुगे सक्रियपरिहारस्य आवश्यकतायां बलं दत्त्वा नैदानिकहस्तक्षेपाणां विषये विचारं करोति । कोयने इत्यादि। विकसितमाध्यमपरिदृश्यानां मध्ये मार्गदर्शनस्य महत्त्वं बोधयन् मातापितृभूमिकायाः ​​प्रकाशनं कुर्वन्ति। बॉक्सर एट अल। संचयीविकासजोखिमस्य व्यापकदृष्टिकोणं प्रदातुं, बान्दुरायाः अन्वेषणं समकालीनचुनौत्यैः सह सम्बध्दयति। ग्रेइटेमेयर-मुग्गे-योः मेटा-विश्लेषणं विडियो-खेल-क्रीडायाः सामाजिक-परिणामानां विषये अन्वेषणं प्रदाति, यत् मीडिया-प्रभावेषु प्रचलति संवादे योगदानं ददाति । निहितार्थाः/ अनुशंसाः सुझावाः च मूल्याङ्कितं साहित्यं दृष्ट्वा आधुनिकसमाजस्य कृते स्पष्टाः निहितार्थाः सन्ति। अभिभावकानां शिक्षाविदां च कृते महत्त्वपूर्णं यत् ते डिजिटलमाध्यमजगति परिवर्तनस्य तालमेलं स्थापयितुं शक्नुवन्ति तथा च तस्य मार्गदर्शने स्वबालकानाम् सक्रियरूपेण सहायतां कर्तुं शक्नुवन्ति। समकालीनमाध्यमचिन्तानां पूर्तये अनुकूलिताः नैदानिकचिकित्साः आक्रामकतायाः उपरि मीडियासंपर्कस्य सञ्चितप्रभावं गृह्णीयुः। नीतिनिर्मातृणां डिजिटलमाध्यममञ्चान् समाविष्टुं नियमानाम् अद्यतनीकरणस्य आवश्यकता भवितुम् अर्हति तथा च आयुः-समुचितसामग्री सुनिश्चिता भवितुम् अर्हति । अपि च, बालकाः मीडियासूचनाभिः सह समीक्षात्मकरूपेण संवादं कर्तुं समर्थाः भवेयुः इति कृते मीडियासाक्षरतायाः प्रचारः अत्यावश्यकः भवति । समकालीनसाहित्यस्य समागमः वर्तमानसामाजिकरूपरेखायाः अन्तः मीडियायाः गतिशीलं चरित्रं, आक्रामकतायाः उपरि तस्य प्रभावं च दृष्ट्वा लचीले रणनीत्याः आवश्यकतां वर्धयति । प्रयोगस्य सीमाः यद्यपि बोबो-पुतली-प्रयोगः अस्माकं अवलोकन-शिक्षणस्य आक्रामकतायाः च अवगमनस्य अग्रणीः अभवत् तथापि तस्य अनेकाः सीमाः अपि सम्मुखीकृताः येषां विषये विचारः करणीयः प्रथमं, प्रयोगे मुख्यतया नियन्त्रितप्रयोगशालापरिवेशे अल्पकालिकनिरीक्षणं सम्मिलितम्, यत् वास्तविक-जगतः व्यवहारस्य जटिलतां पूर्णतया न गृहीतुं शक्नोति कृत्रिमवातावरणं लिपिबद्धपरिदृश्यानि च प्राकृतिकपरिवेशेषु बालकाः कथं वर्तयिष्यन्ति इति सम्यक् न प्रतिबिम्बयन्ति स्यात्। द्वितीयं, प्रयोगस्य नमूने मुख्यतया सजातीयपृष्ठभूमितः बालकाः आसन्, येन विविधजनसंख्यासु निष्कर्षाणां सामान्यीकरणक्षमता सम्भाव्यतया सीमितं भवति स्म पालन-पोषणस्य, सामाजिकीकरणस्य, मीडिया-संसर्गस्य च सांस्कृतिक-व्यक्तिगत-भेदाः बालानाम् प्रतिक्रियाः भिन्नरूपेण प्रभावितुं शक्नुवन्ति । तदतिरिक्तं, प्रयोगः मुख्यतया व्यवहारे अवलोकितानां आक्रामकतायाः तात्कालिकप्रभावेषु केन्द्रितः आसीत्, सम्भाव्यदीर्घकालीनपरिणामान् अथवा अन्येषां हस्तक्षेपचरानाम् भूमिकां उपेक्षितवान् व्यक्तिगतस्वभावः, संज्ञानात्मकविकासः, पारिवारिकप्रभावाः इत्यादयः कारकाः सम्यक् अन्वेषिताः न आसन् किन्तु बालप्रतिक्रियासु महत्त्वपूर्णं प्रभावं कर्तुं शक्नुवन्ति स्म । अपि च आक्रामकव्यवहारस्य संपर्कद्वारा बालकानां सम्भाव्यमनोवैज्ञानिकहानिः इति विषये नैतिकविचाराः उत्थापिताः सन्ति यद्यपि बान्दुरा हानिं न्यूनीकर्तुं सावधानतां कृतवती तथापि हिंसायाः सम्भाव्यसंवेदनहीनीकरणस्य सामान्यीकरणस्य वा विषये चिन्ता अद्यापि वर्तते। एतासां सीमानां अभावेऽपि बोबो-पुतली-प्रयोगः मनोविज्ञानस्य मौलिकं योगदानं वर्तते, परन्तु शोधकर्तारः तस्य निष्कर्षाणां सावधानीपूर्वकं व्याख्यां कुर्वन्ति, विविधपद्धतिभ्यः सन्दर्भेभ्यः च पूरकसाक्ष्याणां विषये विचारं कुर्वन्ति । निगमन निष्कर्षतः अल्बर्ट बाण्डुरा इत्यनेन कृतः बोबो गुडिया प्रयोगः बालकेषु अवलोकनात्मकशिक्षणस्य आक्रामकतायाः च विषये अस्माकं अवगमनं महत्त्वपूर्णतया उन्नतवान् अस्य सीमानां, यथा तस्य नियन्त्रितप्रयोगशालास्थापनं, नमूनासमानता च, अध्ययनेन व्यवहारस्य आकारं दातुं सामाजिकप्रतिमानानाम् भूमिकायाः ​​विषये महत्त्वपूर्णानि अन्वेषणं प्रदत्तम् अस्मिन् पर्यावरणीयप्रभावानाम् महत्त्वं रेखांकितम्, आक्रामकव्यवहारस्य संपर्कस्य सम्भाव्यपरिणामान् च प्रकाशितम् । यद्यपि तस्य सीमानां सम्बोधनाय तस्य व्यापकनिमित्तानां अन्वेषणाय च अग्रे शोधकार्यं आवश्यकं भवति तथापि प्रयोगः मनोविज्ञानस्य महत्त्वपूर्णं योगदानं वर्तते, सामाजिकशिक्षणस्य व्यवहारसंशोधनस्य च अनन्तरं अध्ययनस्य मार्गदर्शनं करोति ।

84596

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A5%AE%E0%A5%A6%E0%A5%AB%E0%A5%A7%20%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A4%83

८०५१ सूक्ष्मनियन्त्रकः

= ८०५१ सूक्ष्मनियन्त्रकः =

84597

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B5%E0%A4%B2%E0%A4%82-%E0%A4%89%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%98%E0%A4%BE%E0%A4%9F%E0%A4%A8-%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%83

केवलं-उद्घाटन-प्रभावः

केवलं-उद्घाटन-प्रभावः केवलं संसर्गप्रभावः मनोवैज्ञानिकघटना अस्ति यया जनाः केवलं परिचितत्वात् एव वस्तुषु रुचिं अरुचिं वा विकसितुं प्रवृत्ताः भवन्ति | सामाजिकमनोविज्ञाने अयं प्रभावः कदाचित् परिचिततासिद्धान्तः इति कथ्यते । शब्दैः, चीनीवर्णैः, चित्रैः, मुखचित्रैः, ज्यामितीयैः आकृतैः, शब्दैः च इत्यादिभिः अनेकैः प्रकारैः प्रभावः प्रदर्शितः अस्ति | पारस्परिककर्षणस्य अध्ययनेषु जनाः यथा यथा अधिकं व्यक्तिं पश्यन्ति तथा तथा तत् व्यक्तिं अधिकं प्रियं प्रियं च प्राप्नुवन्ति । अनुसंधानम् : गुस्ताव फेच्नर् इत्यनेन १८७६ तमे वर्षे अस्य प्रभावस्य विषये प्रथमं ज्ञातं शोधं कृतम् । एडवर्ड बी.टिचेनर् इत्यनेन अपि तस्य प्रभावस्य दस्तावेजीकरणं कृत्वा परिचितस्य किमपि वस्तुनः उपस्थितौ अनुभूयमानस्य "उष्णतायाः कान्तिस्य" वर्णनं कृतम् ; तथापि तस्य परिकल्पना तदा बहिः क्षिप्ता यदा परिणामेषु ज्ञातं यत् वस्तुनां प्राधान्यवर्धनं वस्तुनां कियत् परिचितम् इति व्यक्तिस्य व्यक्तिपरकानुभूतिषु न निर्भरं भवति | टिचेनरस्य परिकल्पनायाः अस्वीकारः अग्रे संशोधनं वर्तमानसिद्धान्तस्य विकासं च प्रेरितवान् । केवलं-संपर्क-प्रभावस्य विकासाय प्रसिद्धः विद्वान् रोबर्ट् ज़ाजोन्क् अस्ति । स्वस्य शोधं कर्तुं पूर्वं सः अवलोकितवान् यत् नवीनप्रोत्साहनस्य संपर्कात् आरम्भे सर्वेषु जीवेषु भय/परिहारप्रतिक्रिया उत्पद्यते । तदनन्तरं प्रत्येकं नवीनप्रोत्साहनस्य संपर्कात् भयं न्यूनं भवति, प्रेक्षकजीवे अधिका रुचिः च भवति । पुनः पुनः संसर्गानन्तरं प्रेक्षकजीवः एकदा नवीनं उत्तेजकं प्रति प्रीत्या प्रतिक्रियां कर्तुं आरभेत । एतेन अवलोकनेन केवलं संसर्गप्रभावस्य संशोधनं विकासं च अभवत् । Zajonc (१९६०–१९९० के दशक) १९६० तमे दशके रोबर्ट् ज़ाजोन्क् इत्यस्य प्रयोगशालाप्रयोगानाम् एकेन श्रृङ्खलायां दर्शितं यत् केवलं प्रतिभागिभ्यः परिचितस्य उत्तेजकस्य सम्मुखीकरणं कृत्वा अन्येभ्यः, तत्सदृशेभ्यः उत्तेजकेभ्यः अपेक्षया अधिकं सकारात्मकं मूल्याङ्कनं कुर्वन्ति, ये पूर्वं न प्रस्तुताः आसन् | प्रथमं ज़ाजोन्क् भाषां, प्रयुक्तानां शब्दानां आवृत्तिं च अवलोकितवान् । सः अवाप्तवान् यत् समग्ररूपेण सकारात्मकशब्दानां प्रयोगः नकारात्मकसमकक्षेभ्यः अधिकं भवति । पश्चात् बहुभुजः, रेखाचित्रं, व्यञ्जनानां छायाचित्रं, बकवासशब्दाः, मुहावरणं च इत्यादिभ्यः विविधैः उत्तेजकैः रुचिः, सुखदता, बलात् चयनमापानां च समानं परिणामं दर्शितवान् | १९८० तमे वर्षे ज़ाजोन्क् इत्यनेन भावात्मकप्रधानतापरिकल्पना प्रस्ताविता यत् भावात्मकप्रतिक्रियाः (यथा पसन्दः) "न्यूनतमप्रोत्साहननिवेशेन उत्पन्नाः" भवितुम् अर्हन्ति । केवलं-उद्घाटन-प्रयोगानाम् माध्यमेन ज़ाजोन्क् भावात्मक-प्रधानता-परिकल्पनायाः प्रमाणं दातुं प्रयत्नं कृतवान्, अर्थात् पूर्वसंज्ञानात्मक-प्रक्रियाभिः विना भावात्मक-निर्णयाः क्रियन्ते इति | सः एतस्याः परिकल्पनायाः परीक्षणं कृतवान् यत् प्रतिभागिभ्यः उप-अनुकूल-दहलीजेषु पुनरावृत्ति-उत्तेजनानि प्रस्तुत्य यथा ते पुनरावृत्ति-उत्तेजनानां चेतन-जागरूकतां वा परिचयं वा न दर्शयन्ति (यदा पृष्टं यत् तेषां प्रतिबिम्बं दृष्टम् वा, प्रतिक्रियाः संयोग-स्तरस्य आसन्), परन्तु भावात्मक-पक्षपातं निरन्तरं दर्शयन्ति स्म | ज़ाजोन्क् इत्यनेन दीर्घकालं यावत् उजागरितानां अभाज्यमानानाम् परिणामानां तुलना कृता, येन चेतनजागरूकतायाः अनुमतिः आसीत्, एतावता संक्षेपेण दर्शितानां उत्तेजनानां सह यत् प्रतिभागिनः चेतनजागरूकतां न दर्शयन्ति स्म | सः अवाप्तवान् यत् संक्षेपेण दर्शिताः अपरिचयिताः अभाज्यमानाः चेतनस्तरयोः दर्शितानां अभाज्यमानानाम् अपेक्षया पसन्दस्य शीघ्रतरप्रतिक्रियाः प्रेरयन्ति । केवलं संसर्गप्रभावस्य परीक्षणार्थं एकस्मिन् प्रयोगे उर्वरकुक्कुटस्य अण्डानि उपयुज्यन्ते स्म । अविच्छिन्नपिण्डुसमूहानां कृते द्वयोः भिन्नयोः आवृत्तयोः स्वराः वाद्यन्ते स्म । एकदा उत्कृष्टं जातं चेत् प्रत्येकं स्वरं कुक्कुटसमूहद्वयं प्रति वाद्यते स्म । अन्येन प्रयोगेण जनानां समूहद्वयं अल्पकालं यावत् चीनीवर्णानां सम्मुखं कृतम् । ततः प्रतिभागिभ्यः कथितं यत् एते चिह्नानि विशेषणानां प्रतिनिधित्वं कुर्वन्ति तथा च चिह्नानां सकारात्मकं नकारात्मकं वा अर्थं धारयन्ति वा इति मूल्याङ्कनं कर्तुं पृष्टम्। पूर्वं प्रतिभागिभिः दृष्टानि चिह्नानि निरन्तरं अधिकं सकारात्मकं मूल्याङ्कितानि आसन्, येषां मूल्यं तेषां न दृष्टम् आसीत् । तथैव प्रयोगे जनाः प्रतीकानाम् अभिप्रायं मूल्याङ्कनं कर्तुं न पृष्टाः, अपितु प्रयोगानन्तरं स्वस्य मनोदशायाः वर्णनं कर्तुं प्रार्थिताः आसन् । कतिपयेषु पात्रेषु पुनः पुनः संपर्कं प्राप्तवन्तः समूहस्य सदस्याः अविहीनानां अपेक्षया उत्तमभावे इति अवदन् । अनुप्रयोगः प्ररोचन केवलं-प्रकाश-प्रभावस्य सर्वाधिकं स्पष्टं प्रयोगं विज्ञापन-क्षेत्रे भवति, परन्तु कम्पनी-विशेषेषु उत्पादेषु च उपभोक्तृ-दृष्टिकोणं वर्धयितुं तस्य प्रभावशीलतायाः विषये शोधं मिश्रितम् अस्ति | एकस्मिन् अध्ययने सङ्गणकपट्टिकायां बैनरविज्ञापनेन केवलं एक्सपोजर-प्रभावस्य परीक्षणं कृतम् । महाविद्यालयवयोवृद्धाः छात्राः सङ्गणके लेखं पठितुं कथिताः आसन्, यदा स्क्रीनस्य उपरि बैनरविज्ञापनं ज्वलति स्म । परिणामेषु ज्ञातं यत् "परीक्षा" बैनरस्य सम्मुखीभूताः छात्राः अन्येषां विज्ञापनानाम् अपेक्षया अधिकं अनुकूलतया मूल्याङ्कनं कृतवन्तः यत् न्यूनतया वा सर्वथा न वा दर्शितवन्तः। एतत् संशोधनं केवलं संसर्गप्रभावस्य समर्थनं करोति । एकेन भिन्नेन अध्ययनेन ज्ञातं यत् उच्चस्तरस्य मीडिया-प्रकाशनं कम्पनीनां कृते न्यून-प्रतिष्ठायाः सह सम्बद्धम् अस्ति, यदा अपि प्रकाशनं अधिकतया सकारात्मकं भवति | तदनन्तरं संशोधनस्य समीक्षायां निष्कर्षः अभवत् यत् प्रकाशनेन द्विविधता भवति यतोहि एतेन बहूनां सङ्गतिः भवति, ये अनुकूलाः प्रतिकूलाः च भवन्ति | यदा कम्पनी वा उत्पादः उपभोक्तृणां कृते नूतनः अपरिचितः च भवति तदा एक्सपोजरः अधिकतया सहायकः भवति । विज्ञापनस्य "अनुकूलतमः" स्तरः संपर्कस्य अस्तित्वं न भवेत् । तृतीये अध्ययने प्रयोगकाः उपभोक्तृभ्यः भावात्मकप्रयोजनैः प्राइम् कृतवन्तः । तृषितग्राहकानाम् एकः समूहः पेयस्य अर्पणात् पूर्वं प्रसन्नमुखेन प्राइम् कृतः, द्वितीयः समूहः अप्रियमुखेन प्राइम् कृतः | प्रसन्नमुखेन प्राइम कृताः अधिकानि पेयानि क्रीतवन्तः, अपि च दुःखितानां समकक्षेभ्यः अधिकं पेयस्य मूल्यं दातुं इच्छन्ति स्म । अयं अध्ययनः ज़ाजोन्क् इत्यस्य दावान् पुष्टयति यत् विकल्पानां संज्ञानस्य आवश्यकता नास्ति। क्रेतारः प्रायः यत् तेषां सारभूतरूपेण चिन्तितम् तस्य स्थाने यत् "रोचते" तत् एव चिन्वन्ति । विज्ञापनजगति केवलं प्रकाशनप्रभावः सूचयति यत् उपभोक्तृभ्यः विज्ञापनविषये चिन्तनस्य आवश्यकता नास्ति: उपभोक्तुः मनसि "स्मृतिलेशं" कर्तुं सरलपुनरावृत्तिः पर्याप्तः अस्ति तथा च तेषां उपभोक्तृव्यवहारं अचेतनतया प्रभावितं करोति। एकः विद्वान् अस्य सम्बन्धस्य व्याख्यां कृतवान् यत् "मात्रं प्रकाशनेन निर्मिताः उपायप्रवृत्तयः पूर्ववृत्तिप्रवृत्तयः भवेयुः यत् तेषां कृते ब्राण्ड्-वृत्ति-निर्माणार्थं आवश्यकस्य प्रकारस्य जानी-बुझकर-प्रक्रियाकरणस्य आवश्यकता नास्ति" इति | केवलं प्रकाशनप्रभावः मानवनिर्णयस्य अधिकांशक्षेत्रेषु विद्यते । यथा, अनेके शेयरव्यापारिणः केवलं आन्तरिककम्पनीनां प्रतिभूतिषु निवेशं कुर्वन्ति यतोहि ते तेषां अधिकं परिचिताः सन्ति, यद्यपि अन्तर्राष्ट्रीयविपणयः समानान् वा उत्तमविकल्पान् प्रददति |

84598

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A5%AE%E0%A5%A6%E0%A5%AB%E0%A5%A7%20%E0%A4%AE%E0%A5%88%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%95%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%B2%E0%A4%B0%E0%A5%8D

८०५१ मैक्रोकन्ट्रोलर्

८०५१ मैक्रोकन्ट्रोलर् परिचयः ८०५१ मैक्रोकन्ट्रोलर् व्यापकरूपेण प्रयुक्तः अत्यन्तं बहुमुखी च ८-बिट् मैक्रोकन्ट्रोलर् अस्ति यः १९८० तमे दशके आरम्भे एव एम्बेडेड्-प्रणालीनां विकासे महत्त्वपूर्णां भूमिकां निर्वहति इन्टेल् इत्यनेन डिजाइनं कृतं ८०५१ इत्येतत् उद्योगे मानकं जातम् अस्ति तथा च औद्योगिकस्वचालनम्, उपभोक्तृविद्युत्, वाहनप्रणाली, इत्यादिषु विविधक्षेत्रेषु अनुप्रयोगाः प्राप्ताः। अस्य मूलतः ८०५१ मैक्रोकन्ट्रोलर् हार्वर्ड-आर्किटेक्चर-आधारितः अस्ति, यत्र पृथक् पृथक् आँकडा, प्रोग्राम-स्मृति-स्थानानि च सन्ति । इदं केन्द्रीयसंसाधन-एककेन, यादृच्छिक-प्रवेश-स्मृतिः, केवलं पठनीय-स्मृतिः, इनपुट्/आउटपुट्-पोर्ट्, टाइमर्/काउण्टर्, सीरियल्-सञ्चार-पोर्ट्, अन्यैः आवश्यकैः परिधीयैः च सुसज्जितं भवति वास्तुकलायां चिप्-निर्देशानां समृद्धः समुच्चयः अपि अन्तर्भवति, येन विस्तृत-अनुप्रयोगानाम् एकः शक्तिशाली, कुशलः च विकल्पः भवति । ८०५१ इत्यस्य एकं प्रमुखं विशेषता अस्य ८-बिट् केन्द्रीयसंसाधन अस्ति, यत् ८-बिट्-खण्डेषु आँकडानां संसाधनं करोति । एतेन बाइट्-आकारस्य कार्येषु दत्तांशस्य कुशलं निबन्धनं भवति, येन कार्याणां बहुलतायै उपयुक्तं भवति । मैक्रोकन्ट्रोलर् गणितं, तर्कं, नियन्त्रणनिर्देशं च समाविष्टं विविधं निर्देशसमूहं समर्थयति, येन प्रोग्रामरस्य कोडिंग्-विषये लचीलापनं प्राप्यते । ८०५१ इत्यस्य स्मृतिवास्तुकला अपरः महत्त्वपूर्णः पक्षः अस्ति । सामान्यतया एतत् अल्पमात्रायां ऑन-चिप् रैम् इत्यनेन सह आगच्छति, यत् कार्यक्रमस्य निष्पादनस्य समये आँकडाभण्डारणार्थं उपयुज्यते । रोम् तु प्रोग्राम् कोड् स्थायिरूपेण संगृह्णाति । विशिष्टरूपान्तरानुसारं ८०५१ इत्यस्य स्मृतिमात्रा भिन्ना भवितुम् अर्हति, केचन संस्करणाः बाह्यस्मृतिविस्तारस्य अनुमतिं ददति। इनपुट्/आउटपुट् क्षमतायाः दृष्ट्या ८०५१ मैक्रोकन्ट्रोलर् सामान्य-उद्देश्यस्य इनपुट्/आउटपुट् पिनस्य समुच्चयेन सुसज्जितः अस्ति । एते पिनाः बाह्ययन्त्रैः सह अन्तरफलकं कर्तुं विन्यस्तुं शक्यन्ते, यथा संवेदकाः, एक्ट्यूएटर्, प्रदर्शनं, इत्यादिभिः । तदतिरिक्तं, ८०५१ प्रायः अतुल्यकालिक-समकालिकसञ्चारस्य कृते क्रमिकसञ्चारपोर्ट् दर्शयति, येन अन्यैः उपकरणैः सह आँकडाविनिमयस्य सुविधा भवति। टाइमर् तथा काउण्टर् ८०५१ मैक्रोकन्ट्रोलरस्य अभिन्नघटकाः सन्ति, येन सटीकसमयनिर्धारणं, घटनागणना च सक्षमा भवति । एतानि विशेषतानि सटीकसमयस्य आवश्यकतायुक्तेषु अनुप्रयोगेषु महत्त्वपूर्णाः सन्ति, यथा मोटरस्य गतिं नियन्त्रयितुं, पी डब्ल्यू एम संकेतान् जनयितुं, अथवा वास्तविकसमयप्रक्रियाणां प्रबन्धनं कर्तुं वा। ८०५१ मैक्रोकन्ट्रोलरस्य सुदृढवास्तुकला, प्रोग्रामिंग्-सुलभता, विकाससाधनानाम्, संकलकानां च व्यापक-उपलब्धतायाः कारणेन लोकप्रियता प्राप्ता अस्ति । अस्य सरलं कुशलं च डिजाइनं, विशालेन उपयोक्तृ-आधारेण सह मिलित्वा, समर्थन-हार्डवेयर-सॉफ्टवेयर-इत्यस्य विशालस्य पारिस्थितिकीतन्त्रस्य निर्माणं कृतवान्, येन अनेकेषां एम्बेडेड्-प्रणाली-निर्मातृणां कृते इदं प्राधान्यं विकल्पं जातम्। वर्षेषु ८०५१ वास्तुकला विकसिता अस्ति, अनेके निर्मातारः अतिरिक्तविशेषताभिः, वर्धनैः च सह रूपान्तराणि उत्पादयन्ति । अधिक उन्नतसूक्ष्मनियन्त्रकाणां उद्भवस्य अभावेऽपि ८०५१ अनेकेषु अनुप्रयोगेषु प्रासंगिकं वर्तते, तस्य विरासतः च एम्बेडेड् सिस्टम्स् समुदायस्य निरन्तरप्रयोगे समर्थने च स्पष्टा अस्ति। ८०५१ मैक्रोकन्ट्रोलरस्य विशेषताः ८०५१ मैक्रोकन्ट्रोलर् बहुमुखी ८-बिट् मैक्रोकन्ट्रोलर् अस्ति यस्य अनेकाः महत्त्वपूर्णाः विशेषताः सन्ति येन एम्बेडेड् सिस्टम् इत्यत्र तस्य व्यापकप्रयोगे योगदानं कृतम् अस्ति । अत्र ८०५१ मैक्रोकन्ट्रोलरस्य केचन प्रमुखविशेषताः सन्ति । ८-बिट् केन्द्रीयसंसाधन: ८०५१ ८-बिट् केन्द्रीयप्रक्रियाकरण-एकके आधारितम् अस्ति, अर्थात् एतत् ८-बिट्-खण्डेषु आँकडान् संसाधयति । एतत् वास्तुकला बाइट्-आकारस्य कार्येषु दत्तांशस्य कुशलं निबन्धनं कर्तुं शक्नोति। हार्वर्ड आर्किटेक्चर: ८०५१ हार्वर्ड आर्किटेक्चर इत्यस्य अनुसरणं करोति, यत् आँकडानां प्रोग्रामस्मृतेः च पृथक्करणं करोति । एतत् पृथक्करणं दत्तांशं, निर्देशं च आनयितुं वेगं कार्यक्षमतां च वर्धयति। ऑन-चिप् रैम् तथा रोम्: ८०५१ इत्यस्मिन् सामान्यतया कार्यक्रमस्य निष्पादनस्य समये आँकडा-भण्डारणार्थं ऑन-चिप् यादृच्छिक-प्रवेश-स्मृतिः तथा च प्रोग्राम-सङ्केतस्य स्थायी-भण्डारणार्थं केवलं पठनीय-स्मृतिः अन्तर्भवति केचन प्रकाराः बाह्यस्मृतिविस्तारस्य अनुमतिं ददति। परिधीयविशेषताः : एतत् विभिन्नैः चिप्-परिधीयैः सह आगच्छति, यत्र टाइमर्/काउण्टर्, सीरियल-सञ्चार-पोर्ट्, सामान्य-उद्देश्य-इनपुट्/आउटपुट् पिन् च सन्ति एते परिधीययन्त्राणि बाह्ययन्त्रैः सह अन्तरक्रियायाः मैक्रोकन्ट्रोलरस्य क्षमतां वर्धयन्ति। टाइमर/गणकमॉड्यूल: ८०५१ मैक्रोकन्ट्रोलरे एकं वा अधिकं वा समयनिर्धारकं/गणकं समाविष्टं भवति, यत् तेषां कार्याणां कृते अत्यावश्यकं भवति येषु सटीकसमयस्य आवश्यकता भवति, यथा विलम्बं जनयितुं वा समयान्तरं मापनं वा। क्रमिकसञ्चारबन्दरगाहाः क्रमिकसञ्चारपोर्ट् इत्यस्य उपस्थितिः क्रमिकसञ्चारस्य सुविधां करोति, येन 8051 अन्यैः उपकरणैः यथा संवेदकैः, प्रदर्शनैः, अन्यैः मैक्रोकन्ट्रोलरै: सह संवादं कर्तुं शक्नोति। घड़ीपरिपथः: ८०५१ सामान्यतया घण्टासंकेतं प्रदातुं बाह्यस्फटिकदोलकेन सह कार्यं करोति । घण्टायाः आवृत्तिः निर्देशानां निष्पादनवेगं मैक्रोकन्ट्रोलरस्य समग्रप्रदर्शनं च प्रभावितं करोति। व्यत्ययप्रणाली: ८०५१ एकं व्यत्ययप्रणालीं समर्थयति यत् सूक्ष्मनियन्त्रकं बाह्यघटनानां प्रतिक्रियां दातुं वा विशिष्टकार्यं प्राथमिकताम् अददात् । वास्तविकसमयप्रणालीषु बहुकार्यप्रयोगेषु च एतत् महत्त्वपूर्णम् अस्ति। न्यूनशक्ति-उपभोग-विधाः: ऊर्जा-संरक्षणार्थं ८०५१ मैक्रोकन्ट्रोलरे प्रायः न्यून-शक्ति-विधाः सन्ति, येन निष्क्रिय-अथवा स्टैण्डबाई-कालेषु न्यूनीकृत-शक्ति-स्तरयोः कार्यं कर्तुं शक्यते। व्यापक उद्योगसमर्थनम्: 8051 आर्किटेक्चरेन व्यापकं उद्योगसमर्थनं प्राप्तम्, येन विविधविकाससाधनानाम्, संकलकानां, समर्थनहार्डवेयरस्य च विस्तृतपरिधिः उपलब्धः अस्ति एतेन तस्य दीर्घायुषः, विविधप्रयोगेषु निरन्तरप्रयोगे च योगदानं जातम्। एतानि विशेषतानि सामूहिकरूपेण ८०५१ मैक्रोकन्ट्रोलरम् विविधानां एम्बेडेड् सिस्टम् अनुप्रयोगानाम् कृते विश्वसनीयं विकल्पं कुर्वन्ति, तस्य वास्तुकला च अनन्तरं मैक्रोकन्ट्रोलराणां डिजाइनं प्रभावितवती अस्ति। ८०५१ मैक्रोकन्ट्रोलरस्य प्रत्येकस्य पिन्नस्य कार्याणि ८०५१ मैक्रोकन्ट्रोलरस्य मानकपिनविन्यासः भवति, प्रत्येकं पिनः च विशिष्टं कार्यं करोति । अत्र ८०५१ मैक्रोकन्ट्रोलरे प्रत्येकस्य पिनस्य कार्याणां संक्षिप्तं अवलोकनं भवति:। ·        वी सी सी (पिन् ४०): विद्युत् आपूर्ति वोल्टेज। मैक्रोकन्ट्रोलरं शक्तिं दातुं सकारात्मकसप्लाई वोल्टेज इत्यनेन सह सम्बद्धं भवति । ·        जी एन् डी (पिन् २०): भूमि। प्रणाल्याः भूमौ सम्बद्धः।     पोर्ट् १ (पिन् १ तः ८): सामान्य-उद्देश्य-इनपुट/आउटपुट पिन । इनपुट् अथवा आउटपुट् ऑपरेशन्स् कृते उपयोक्तुं शक्यते। ·        पोर्ट् २ (पिन् २१ तः २८): सामान्य-उद्देश्य-इनपुट/आउटपुट पिन। पोर्ट् १ इत्यस्य सदृशम्। ·        पोर्ट् ३ (पिन् १० तः १७): सामान्य-उद्देश्य-इनपुट्/आउटपुट् पिनः। तदतिरिक्तं अस्य बहुविधानि विशेषकार्यं भवति, यथा क्रमिकसञ्चार-अन्तरफलकस्य भागरूपेण कार्यं कर्तुं। ·        पोर्ट् ० (पिन् ३२ तः ३९): सामान्य-उद्देश्य-इनपुट/आउटपुट पिनः । बाह्यस्मृति-अन्तरफलकस्य समये पता/दत्तांशबसरूपेण अपि उपयोक्तुं शक्यते। ·        आर् एस् टी (पिन् ९): पुनः सेट् करें। यदा अस्मिन् पिने उच्चसंकेतः प्रयुक्तः भवति तदा सः मैक्रोकन्ट्रोलरं पुनः सेट् करोति । ·        वी पी पी (पिन् ३१): बाह्यप्रवेश/प्रोग्रामिंग सक्षमम्। बाह्यकार्यक्रमस्मृति-अन्तरफलकस्य समये उपयुज्यते । यदि मैक्रोकन्ट्रोलर् बाह्यस्मृत्यर्थं विन्यस्तः अस्ति तर्हि सः कार्यक्रम स्मृतिसक्षमरूपेण कार्यं करोति । ·        ए एल् ई (पिन् ३०): पता लैच सक्षम। पता-दत्तांशबसस्य बहुगुणीकरणाय उपयुज्यते । केषुचित् सन्दर्भेषु प्रोग्रामिंग् कृते तस्य उपयोगः भवितुं शक्नोति। ·        पी सेन (पिन् २९): प्रोग्राम स्टोर सक्षम। यदा मैक्रोकन्ट्रोलरस्य बाह्यप्रोग्रामस्मृत्याः निर्देशान् आनेतुं आवश्यकं भवति तदा सक्रियम् । ·        एक्स् टल् १ (पिन् १८): बाह्य स्फटिक इनपुट। घण्टासंकेतं प्रदातुं बाह्यस्फटिकदोलकेन वा अनुनादकं वा सह सम्बद्धं भवति । ·        एक्स् टल् २ (पिन् १९): बाह्य स्फटिक आउटपुट। घण्टासंकेतं प्रदातुं बाह्यस्फटिकदोलकेन वा अनुनादकं वा सह सम्बद्धं भवति । ·       आर् एक्स् डी (पिन् १०): सीरियल रिसीव डाटा। क्रमिकसञ्चारस्य कृते उपयुज्यते। ·        टी एक्स डी (पिन् ११): क्रमिकं संचरणं आँकडा। क्रमिकसञ्चारस्य कृते उपयुज्यते । ·        टी ० (पिन् २१): टाइमर ० बाह्य इनपुट। कृते बाह्यनिवेशरूपेण उपयुज्यते । ·        टी १ (पिन् २२): टाइमर १ बाह्य इनपुट। कृते बाह्यनिवेशरूपेण उपयुज्यते । ·        ऐ एन् टी ० (पिन् १९): बाह्य व्यत्यय ०. बाह्य व्यत्यय निवेश। ·        ऐ एन् टी १ (पिन् १८): बाह्यव्यत्ययः १. अन्यः बाह्यव्यत्ययनिवेशः। एते ८०५१ मैक्रोकन्ट्रोलरस्य प्राथमिकपिनानि सन्ति, तेषां कार्याणि विशिष्टरूपान्तरस्य अथवा निर्मातुः आधारेण किञ्चित् भिन्नानि भवितुम् अर्हन्ति । बहुमुखी पिन विन्यासः ८०५१ इत्यस्य एम्बेडेड् सिस्टम् इत्यस्मिन् विविधप्रयोगानाम् अनुकूलतां ददाति। ८०५१ मैक्रोकन्ट्रोलर् इत्यस्य ब्लाक्-रेखाचित्रम् ८०५१ मैक्रोकण्ट्रोलर् इतीदं हार्वर्ड्-वास्तुकलया युक्तं लोकप्रियं 8-बिट् मैक्रोकण्ट्रोलर् अस्ति, अर्थात् एतत् प्रोग्राम्-निर्देशानां दत्तांशानां च कृते पृथक् पृथक् स्मृतिस्थानानि उपयुञ्जते। अत्र तस्य ब्लाक्-रेखाचित्रस्य विच्छेदः अस्ति। अर्थमेटिक्-लाजिक्-यूनिट् (ए. एल्. यु.) इति ८-बिट्-दत्तांशेषु अर्थमेटिक्-लाजिकल्-कार्याणि निर्वहति। प्रोग्राम्-स्टेटस्-वर्ड् (पि. एस्. डब्ल्यू.) ए. एल्. यु. कार्याणां परिणामं सूचयन् भण्डारकानां ध्वजं स्थापयति। संचयकः (अ) अस्थायी-दत्तांशसञ्चयार्थं तथा ए. एल्. यु. कार्येषु भागं ग्रहीतुं 8-बिट् पञ्जीकरणं करोति। बी-रिजिस्टर्-अस्थायी-दत्तांश-सञ्चयस्य तथा ए. एल्. यू.-कार्याणां कृते अन्यः 8-बिट्-रिजिस्टर्। प्रोग्राम्-स्मृतिः (रोम्) प्रोग्राम्-निर्देशान् सञ्चालयति। दत्तांश-स्मृतिः प्रोग्राम्-निष्पादनसमये अस्थायि-दत्तांशं सञ्चालयति। अड्रस् बस् (१६-बिट्) इत्यस्य उपयोगः दत्तांश-ग्रहणार्थं निर्देश-पुनःप्राप्त्यर्थं च स्मृतिस्थानानि निर्दिष्टुं भवति। दत्तांश-बस् (८-बिट्) इति दत्तांशं स्मृतिं, तथा परिधीयानां मध्ये स्थानान्तरयति। इन्पुट्/औट्पुट् पोर्ट्स्-बाह्य-उपकरणैः सह अन्तरापृष्ठार्थं चत्वारः ८-बिट् द्वि-दिशात्मक-पोर्ट्स्। टैमर्स्/कौण्टर्स्-विलम्बं जनयितुं, पल्स्-विड्त्स् इत्यादीनां मापनार्थं द्वौ १६-बिट्-टैमर्स्/कौण्टर्स्। इन्टरप्ट् सिस्टम्-बाह्य-घटनाभ्यः प्रोग्राम्-निष्पादनं तात्कालिक-कार्याणि च अस्थायीरूपेण स्थगयितुं अनुमतिं ददति। प्रोग्राम्-कौण्टर् (पी. सी.) इति १६-बिट् पञ्जीकरणं यत् प्रोग्राम्-स्मृतितः आनेतुं अग्रिम-निर्देशस्य निरीक्षणं करोति। दत्तांश-सूचकः (डी. पी. टी. आर्.) १६-बिट् पञ्जीकरणं परोक्ष-सङ्केतनस्य तथा दत्तांश-सारणी-कुशलप्रवर्तनस्य कृते उपयुज्यते। ८०५१ मानवभाषाः न जानाति। भवन्तः असेम्ब्लि-भाषायां अथवा एम्बेडेड्-सी इत्यादिषु उच्चस्तरीयेषु भाषासु प्रोग्राम्-इत्येतान् लिखितुम् अर्हन्ति। एते प्रोग्राम्-विशेषाः मैक्रोकन्ट्रोलर् इत्यस्य निष्पादनार्थं निर्देशानाम् क्रमं निरूपयन्ति, बाह्यघटकैः सह सः कथं अन्योन्यक्रिया करोति इति नियन्त्रयन्ति। कम्पैलर् इत्यादीनां विशेष-तन्त्रांश-साधनानां उपयोगेन भवतः प्रोग्राम् इतीदं 8051 इत्यनेन अवगन्तुं निष्पादयितुं च समर्थं प्रारूपरूपेण परिवर्त्यते। अनुप्रयोगाः ८०५१ मैक्रोकन्ट्रोलरस्य बहुमुख्यतायाः, विश्वसनीयतायाः, उपयोगस्य च सुगमतायाः कारणात् एम्बेडेड्-प्रणालीनां विस्तृतपरिधिषु अनुप्रयोगाः प्राप्ताः । ८०५१ मैक्रोकन्ट्रोलराणां केचन सामान्यप्रयोगाः अत्र सन्ति। औद्योगिकस्वचालनम् : ८०५१ मैक्रोकन्ट्रोलराणां उपयोगः औद्योगिकस्वचालनप्रणालीषु प्रक्रियानियन्त्रणं, निरीक्षणं, आँकडा-अधिग्रहणम् इत्यादीनां कार्याणां कृते व्यापकरूपेण भवति । गृहस्वचालनम् : ते गृहस्वचालनप्रणालीषु गृहेषु उपकरणानां नियन्त्रणार्थं निरीक्षणार्थं च नियोजिताः भवन्ति, यथा प्रकाशः, तापनं, सुरक्षाप्रणाली च। उपभोक्तृविद्युत्शास्त्रम् : ८०५१ मैक्रोकन्ट्रोलराणां उपयोगः विभिन्नेषु उपभोक्तृविद्युत्यन्त्रेषु भवति, यत्र टीवी-दूरनियन्त्रणं, वातानुकूलकं, वाशिंगयन्त्रं, माइक्रोवेव-ओवनं च सन्ति। वाहनप्रणाली : ते वाहनविद्युत्प्रणाल्याः अनुप्रयोगं प्राप्नुवन्ति, यथा इञ्जिननियन्त्रण-एककाः, एण्टी-लॉक-ब्रेकिंग-प्रणाली, एयरबैग-नियन्त्रण-प्रणाली च। चिकित्सायन्त्राणि : ८०५१ मैक्रोकन्ट्रोलराणां उपयोगः चिकित्सासाधनेषु यथा इन्फ्यूजनपम्पः, रक्तचापनिरीक्षकः, ग्लूकोजमीटर् च भवति । यातायातप्रकाशनियन्त्रणप्रणाली : चौराहेषु यातायातप्रवाहस्य कुशलतापूर्वकं प्रबन्धनार्थं यातायातप्रकाशनियन्त्रणप्रणालीषु तेषां उपयोगः भवति । एल्. ई. डी. इति नेत्रच्छादनं करोतु-एका मूलप्रकल्पे नियमितावधौ एल्. ई. डी. इत्यस्य प्रज्वलनम् अपि च निष्क्रियीकरणं च भवति। एतत् निर्गमयन्त्रस्य नियन्त्रणं प्रदर्शयति। संवेदक-दत्तांशं पठतु-भवान् तापमान-संवेदकम् योजयित्वा सङ्केतं लिखित्वा तापमान-मूल्यानि पठित्वा तान् प्रदर्शयितुं शक्नोति। सिम्पल रोबोटिक्स्-८०५१ इत्यस्य उपयोगः मूलभूत-रोबोट् इत्येतान् नियन्त्रयितुं शक्यते। संवेदक-दत्तांशं पठित्वा, मोटर्-नियन्त्रणेन च रोबोट् एकं मार्गं न्याविगेट् कर्तुं शक्नोति। ८०५१ मैक्रोकन्ट्रोलरस्य लोकप्रियता तस्य सुदृढवास्तुकला, विस्तृतपरिधीयसमर्थनम्, विकासकानां विशालसमुदायः च अस्ति। कतिपयदशकपूर्वं प्रवर्तमानस्य अभावेऽपि ८०५१ अनेकेषु एम्बेडेड्-अनुप्रयोगेषु प्रासंगिकं वर्तते, आधुनिक-डिजाइन-मध्ये वर्धित-रूपान्तराणां व्युत्पन्नानां च उपयोगेन सह तस्य विरासतः निरन्तरं वर्तते। सन्दर्भः

84601

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%A3%E0%A4%AE%E0%A5%8D

गुरुत्वाकर्षणम्

आमुखम् अस्माकं ब्रह्माण्डस्य पटस्य आकारं ददाति इति मौलिकं बलं गुरुत्वाकर्षणं आकाशपिण्डानां गतिं नियन्त्रयति, पृथिव्यां वस्तुनां व्यवहारं च प्रभावितं करोति । प्रथमवारं सर आइजैक् न्यूटनेन १७ शताब्द्यां वर्णितं गुरुत्वाकर्षणं एकं आकर्षकबलं भवति यत् द्रव्यमानयुक्तानि वस्तूनि परस्परं प्रति आकर्षयति । एतत् बलं लघुतमकणात् बृहत्तमेषु आकाशगङ्गापर्यन्तं विशालेषु ब्रह्माण्डीयदूरेषु स्वस्य प्रभावं विस्तारयति । न्यूटनस्य सार्वभौमिकगुरुत्वाकर्षणनियमेन गुरुत्वाकर्षणस्य अवगमनस्य रूपरेखा स्थापिता । तत्र उक्तं यत् प्रत्येकं द्रव्यमानं ब्रह्माण्डे प्रत्येकं अन्यं द्रव्यमानं स्वद्रव्यमानस्य गुणनफलस्य आनुपातिकेन बलेन आकर्षयति, तेषां केन्द्रयोः अन्तरस्य वर्गस्य विपरीतानुपातेन च अयं नियमः न केवलं सेबस्य पतनस्य व्याख्यानं कृतवान् अपितु ग्रहचन्द्रयोः कक्षायाः पूर्वानुमानस्य आधारं अपि प्रदत्तवान् । परन्तु २० शताब्द्याः आरम्भे विकसितः अल्बर्ट आइन्स्टैनस्य सामान्यसापेक्षतायाः अभूतपूर्वसिद्धान्तः एव अस्माकं गुरुत्वाकर्षणस्य अवगमने क्रान्तिं कृतवान् आइन्स्टाइनः गुरुत्वाकर्षणं केवलं बलं न अपितु द्रव्यमानेन ऊर्जायाः च कारणेन अन्तरिक्षकालस्य पटस्य वक्रता इति प्रस्तावितवान् । ग्रहतारकाः इत्यादयः विशालाः पदार्थाः तेषां परितः अन्तरिक्षसमयं विकृतयन्ति, येन समीपस्थवस्तूनाम् गतिं प्रभावितं कुर्वन् गुरुत्वाकर्षणं सृजति सामान्यसापेक्षता न्यूटनस्य सिद्धान्तः न शक्नोति इति घटनां सफलतया व्याख्यातवान्, यथा बुधस्य कक्षायाः पूर्वगमनं, गुरुत्वाकर्षणलेन्सिङ्ग इति नाम्ना प्रसिद्धानां विशालवस्तूनाम् परितः प्रकाशस्य मोचनं च अस्मिन् सिद्धान्ते गुरुत्वाकर्षणतरङ्गानाम् अस्तित्वस्य अपि पूर्वानुमानं कृतम्-अन्तरिक्षकाले विशालवस्तूनाम् त्वरणस्य कारणेन तरङ्गाः-ये पश्चात् २०१५ तमे वर्षे लेजर-अन्तर-अन्तर-मापक-गुरुत्वाकर्षण-तरङ्ग-वेधशाला (LIGO) इत्यनेन ज्ञाताः अस्माकं सौरमण्डलस्य वास्तुकलानां आकारे गुरुत्वाकर्षणस्य महती भूमिका अस्ति । सूर्यस्य गुरुत्वाकर्षणेन ग्रहाः, चन्द्राः, अन्ये आकाशाः च कक्षायां भवन्ति । प्रत्येकस्य ग्रहस्य गुरुत्वाकर्षणबलं तस्य चन्द्रान् प्रभावितं करोति, गुरुत्वाकर्षणपरस्परक्रियाणां सुकुमारं नृत्यं निर्माति । पृथिव्यां चन्द्रस्य गुरुत्वाकर्षणकर्षणेन ज्वाराः भवन्ति, येन समुद्राः, ग्रहस्य परिभ्रमणं अपि प्रभाविताः भवन्ति । गुरुत्वाकर्षणबलम् पृथिव्यां पतन्तानाम् पदार्थानां त्वरणस्य कारणं गुरुत्वाकर्षणं भवति । पृथिव्याः पृष्ठस्य समीपे गुरुत्वाकर्षणस्य कारणेन त्वरणं प्रायः ९.८ मीटर् प्रति सेकण्ड् वर्गाकारं भवति । एतत् नित्यबलं प्रक्षेप्यमार्गं निर्दिशति, क्षिप्तकन्दुकात् आरभ्य अन्तरिक्षे प्रक्षेपितस्य रॉकेटपर्यन्तं सर्वस्य गतिशीलतां नियन्त्रयति च ब्रह्माण्डविज्ञानस्य क्षेत्रे आकाशगङ्गानां निर्माणे विकासे च गुरुत्वाकर्षणस्य महत्त्वपूर्णा भूमिका भवति । आकाशगङ्गानां समूहाः गुरुत्वाकर्षणेन एकत्र बद्धाः भवन्ति, येन विशालाः ब्रह्माण्डीयसंरचनानि निर्मीयन्ते । कृष्णपदार्थः, रहस्यपूर्णः पदार्थः यः प्रकाशं न उत्सर्जयति, न अवशोषयति, न प्रतिबिम्बयति, सः अपि ब्रह्माण्डस्य गुरुत्वाकर्षणमचायाः योगदानं करोति, यत् दृश्यद्रव्यस्य वितरणं प्रभावितं करोति । गुरुत्वाकर्षणस्य विश्वविस्तारस्य च अन्तरक्रिया विस्तृताध्ययनस्य विषयः अभवत् । गुरुत्वाकर्षणं पदार्थं एकत्र आकर्षयितुं प्रयतमानानां आकर्षकबलरूपेण कार्यं करोति, परन्तु २० शताब्द्याः आरम्भे एड्विन् हबल इत्यनेन प्रारम्भे आविष्कृतस्य ब्रह्माण्डस्य विस्तारः तस्य विपरीतगतिम् सूचयति एतेषां विरुद्धशक्तीनां मध्ये सन्तुलनेन अन्धकारशक्तेः अवधारणायाः विकासः अभवत्---ब्रह्माण्डस्य त्वरितविस्तारं चालयति इति प्रतिकर्षकबलम् गुरुत्वाकर्षणस्य प्रभावः ब्रह्माण्डपरिमाणात् परं कणानां सूक्ष्मविश्वपर्यन्तं विस्तृतः भवति । क्वाण्टम-यान्त्रिकस्य क्षेत्रे भौतिकशास्त्रज्ञाः गुरुत्वाकर्षणं अन्यैः मौलिकबलैः सह, यथा विद्युत्चुम्बकत्वम्, प्रबल-दुर्बल-परमाणुबलैः च सह एकीकरणं कर्तुं प्रयतन्ते प्रायः तारसिद्धान्तस्य क्षेत्रे अनुसृतः सर्वस्य दुर्लभः सिद्धान्तः गुरुत्वाकर्षणस्य क्वाण्टम् वर्णनं सहितं सर्वाणि मौलिकबलानि समाविष्टं व्यापकरूपरेखां प्रदातुं उद्दिश्यते गुरुत्वाकर्षणस्य कालस्य प्रभावः सापेक्षताक्षेत्रे अपि प्रमुखतया दृश्यते । पृथिव्याः पृष्ठे इव बलिष्ठगुरुत्वाकर्षणक्षेत्रेषु घटिकाः कक्षायां स्थितानां दुर्बलगुरुत्वाकर्षणक्षेत्रेषु घटिकाभ्यः किञ्चित् मन्दतरं धावन्ति अस्य समयविस्तारप्रभावस्य व्यावहारिकप्रयोगाः सन्ति, यत्र गुरुत्वाकर्षणबलस्य भेदस्य लेखानुरूपं वैश्विकस्थानप्रणाल्यां (GPS) समायोजनं कृतम् अस्ति अस्माकं ब्रह्माण्डस्य आकारं कुर्वतां बलानां एकीकृतबोधस्य अन्वेषणे वैज्ञानिकाः गुरुत्वाकर्षणस्य रहस्यानां अन्वेषणं निरन्तरं कुर्वन्ति । कृष्णद्रव्यस्य अन्वेषणं गुरुत्वाकर्षणतरङ्गानाम् अन्वेषणम् इत्यादयः प्रयोगात्मकाः प्रयासाः अस्माकं ज्ञानस्य सीमां धक्कायन्ति, द्रव्यमानस्य अन्तरिक्षकालस्य च जटिलनृत्यस्य अवगमनाय नूतनान् मार्गान् उद्घाटयन्ति च यथा यथा वयं ब्रह्माण्डस्य यथार्थस्य पटस्य च गभीरं गच्छामः तथा तथा गुरुत्वाकर्षणं नित्यं तिष्ठति, लघुतमकणान् भव्यतमविश्वसंरचनैः सह संयोजयन्ति इति सूत्राणि बुनति . गुरुत्वम् संसारचक्रस्य स्वभावः गुरुत्वम् अस्ति। गुरुत्वम् एकोऽस्ति भूतानां यत्र केचन भूतानि अन्ये भूतानि समीपे स्थितानि सन्ति। गुरुत्वे सम्बद्धे स्वभावः यथा अवस्थितस्य पथि ग्रामस्य यन्त्रस्य च स्थाने। एवम् गुरुत्वे सम्बद्धे संसारचक्रे भूतानि सन्ति यत्र ते तिष्ठन्ति। तत्र संसारचक्रस्य स्वभावः गुरुत्वम् अस्ति।गुरुत्वसम्बन्धित्वे सम्बन्धेन एकः नियमः अस्ति, यथा "अक्षयौ पृथिवी द्यौर् गुरुत्वात् एक एव च" इति। अस्यां सूक्ष्मतरे अवस्थायां भूतानां अन्तःकरणे एकत्वं भासते। सर्वे भूतानि एकमेवाभ्यन्तरं प्रतिष्ठन्ति यत्र गुरुत्वं तिष्ठति। गुरुत्वसम्बन्धेन संयोगः अस्ति, यथा अक्षयौ संयुगे समागते योजनानि एकवद् गुरुत्वात् एकौ समागतौ च भवतः। एतौ संयोगौ गुरुत्वात् एकवद् अभिलभ्यन्ते।गुरुत्वसम्बन्धेन प्रवृत्तिः अस्ति, यथा अक्षयौ गुरुत्वात् एकं भूतं प्रवृत्तिं प्रवर्तते। तस्मिन् समये अक्षयौ पृथिव्या एकं भूतं वलयं गच्छति। तत्र अक्षयौ गुरुत्वात् एकमेव प्रवृत्तिं प्रवर्तते इति। एवं गुरुत्वे सम्बद्धे संसारचक्रे गुरुत्वं तिष्ठति। तत्र गुरुत्वसम्बन्धेन नियमः, संयोगः, प्रवृत्तिः च अस्ति। तत्र गुरुत्वं सर्वभूतानाम् एक एव प्रवर्तते यत्र ते तिष्ठन्ति।गुरुत्वस्य एकत्वेऽपि विविधत्वं अस्ति। अक्षयौ गुरुत्वात् एकमेव प्रवृत्तिं प्रवर्तते, तच्च अनेकप्रकारेण विविधानि विकाराणि उत्पद्यन्ते। अत्र गुरुत्वं एकः भगवान् विकाराणां जननादि कारणं भवति।गुरुत्वस्य एकत्वे सति अनेकः प्रभावः उत्पद्यते। अक्षयौ गुरुत्वात् एकस्य प्रभावस्य अनेकप्रकाराणि साधनानि उत्पद्यन्ते। एकस्य प्रभावस्य एकत्वे सति अनेकप्रकारेण प्रभावाः उत्पद्यन्ते। एतेषु प्रभावेषु सागरनगरयोः उद्दीपनप्रभावः, उद्दीपनप्रभावस्य च सागरनगरयोः प्रतिबिम्बप्रभावः, भूमिस्थप्राणिभ्योऽपि पुरुषप्रभावः, तदन्तर्गते जले वा अक्षयौ पृथिव्या एकस्य प्रभावस्य जलबिम्बप्रभावः, सर्वे एते अनेकप्रकारेण उत्पद्यन्ते। गुरुत्वसम्बन्धिन्यायस्य योग्यता अतीव शोभना। यत्र सति गुरुत्वं तत्र संसारचक्रं स्थितं भवति। गुरुत्वं योग्यत्वे अतीव लब्धम्। अतः सर्वे भूतानि योग्यत्वे सति गुरुत्वं प्राप्नुवन्ति यत्र ते तिष्ठन्ति।गुरुत्वे सम्बद्धे गुरुत्वं स्वतन्त्रं नास्ति। गुरुत्वं तादृश्यादि सर्वे प्राणिनः विना न जीवन्ति। एतस्मिन् समये अक्षयौ गुरुत्वात् एकमेव भूतं जीवन्ति। तस्मिन् समये अक्षयौ गुरुत्वात् एकमेव जीवन्ति इति।गुरुत्वे सम्बद्धे सर्वभूतानाम् एकत्वं सत्यम् अस्ति। गुरुत्वे सम्बद्धे संसारचक्रे गुरुत्वं तिष्ठति यत्र सर्वे भूतानि एकवद् समीपे स्थितानि भवन्ति। गुरुत्वे सम्बद्धे संसारचक्रे सर्वे भूतानि एकस्मिन् स्थाने अवस्थितानि भवन्ति। गुरुत्वे सम्बद्धे संसारचक्रे सर्वे भूतानि एकमेव प्रवृत्तिं प्रवर्तते यत्र ते तिष्ठन्ति। गुरुत्वे सम्बद्धे संसारचक्रे सर्वे भूतानि एकमेव जीवन्ति इति। गुरुत्वे सम्बद्धे संसारचक्रे सर्वे भूतानि एके जीवन्ति यत्र ते तिष्ठन्ति।गुरुत्वे सम्बद्धे संसारचक्रे गुरुत्वं तिष्ठति इति अतीव विद्यते। एवम् गुरुत्वसम्बन्धेन नियमः, संयोगः, प्रवृत्तिः च अस्ति। एते गुरुत्वे सम्बद्धे संसारचक्रे सर्वभूतानाम् एकत्वं सत्यम् इति विद्यते। गुरुत्वसम्बन्धेन नियमः, संयोगः, प्रवृत्तिः च अस्ति। एते गुरुत्वे सम्बद्धे संसारचक्रे सर्वभूतानाम् एकत्वं सत्यम् इति विद्यते। गुरुत्वे सम्बद्धे संसारचक्रे गुरुत्वं तिष्ठति इति अतीव विद्यते। एवम् गुरुत्वसम्बन्धेन नियमः, संयोगः, प्रवृत्तिः च अस्ति। गुरुत्वाकर्षणस्य प्रभावः अस्माकं सौरमण्डलस्य परिचितसीमाभ्यः दूरं विस्तृतः अस्ति । आकाशगङ्गानां समूहेषु नृत्यं, ताराग्रहाणां निर्माणं, जगतः एव विस्तारं च नियन्त्रयति । अपरं तु सूक्ष्मजगति मौलिककणानां व्यवहारं कृष्णरन्ध्रस्य निर्माणं च प्रभावितं कृत्वा महत्त्वपूर्णां भूमिकां निर्वहति गुरुत्वाकर्षणस्य विषये अस्माकं अवगमने उल्लेखनीयप्रगतेः अभावेऽपि प्रहेलिकायां एकः प्रमुखः भागः अद्यापि लुप्तः अस्ति : गुरुत्वाकर्षणम् । अयं काल्पनिककणः गुरुत्वाकर्षणबलस्य, गुरुत्वाकर्षणस्य क्वाण्टम-एककस्य वाहकः इति मन्यते । दुर्गमगुरुत्वाकर्षणस्य अन्वेषणं स्मारकीयसिद्धिः भविष्यति, गुरुत्वाकर्षणस्य क्वाण्टमप्रकृतेः अन्यैः मौलिकबलैः सह तस्य सम्बन्धस्य च गहनतया अवगमनं प्रदास्यति गुरुत्वाकर्षणस्य अन्वेषणं प्रचलति, लेजर-इण्टरफेरोमीटर् गुरुत्वाकर्षण-तरङ्ग-वेधशाला (LIGO) इत्यादयः प्रयोगाः, तस्य यूरोपीय-समकक्षः कन्या राशिः च महत्त्वपूर्णं प्रगतिम् अकरोत् एते यन्त्राणि दूरस्थे ब्रह्माण्डे विशालवस्तूनाम् आघातेन उत्पद्यमानानां लघुतरङ्गानाम् अन्तरिक्षकालस्य अन्वेषणं कुर्वन्ति, येन प्रबलगुरुत्वाकर्षणस्य क्षेत्रे दृष्टिः प्राप्यते, सम्भाव्यतया दुर्गमगुरुत्वाकर्षणस्य अन्वेषणस्य मार्गः प्रशस्तः भवति निगमनम् गुरुत्वाकर्षणस्य अवगमनं केवलं शैक्षणिकं कार्यं न भवति; ब्रह्माण्डस्य रहस्यानां तालान् उद्घाटयितुं, नूतनानां प्रौद्योगिकीनां विकासाय, अन्ते च, अस्माकं भविष्यस्य आकारं दातुं च कुञ्जी धारयति । यथा यथा वयं तस्य रहस्यं विमोचयामः तथा तथा वयं यत् जगत् निवसन्ति तस्य अदृश्यबलस्य च गहनतया प्रशंसां प्राप्नुमः यत् तत् सर्वं एकत्र बध्नाति गुरुत्वाकर्षणजगति यात्रा दूरं समाप्तम् अस्ति। प्रत्येकं नूतनं आविष्कारं, प्रत्येकं प्रौद्योगिकी-उत्प्लवं, वयं अस्य गूढबलस्य रहस्यं उद्घाटयितुं समीपं गच्छामः। कदाचित् एकस्मिन् दिने वयं अवगच्छामः यत् गुरुत्वाकर्षणं क्वाण्टम-जगत् कथं उत्पद्यते, अन्यैः मौलिक-शक्तैः सह कथं अन्तरक्रियां करोति, ब्रह्माण्डस्य परम-भाग्ये तस्य का भूमिका अस्ति इति । गुरुत्वाकर्षणं प्रकृतेः मौलिकं बलं भवति यत् द्रव्यमानयुक्तौ वस्तुद्वयं परस्परं प्रति आकर्षयति । प्रबलपरमाणुबलं, दुर्बलं नाभिकबलं, विद्युत्चुम्बकीयबलं च सह ब्रह्माण्डे चतुर्णां मौलिकबलानाम् एकम् अस्ति । गुरुत्वाकर्षणस्य विषये केचन प्रमुखाः बिन्दवः अत्र सन्ति । गुरुत्वाकर्षणस्य सार्वभौमिकनियमः : सर आइजैक् न्यूटनेन निर्मितः अस्मिन् कथ्यते यत् द्रव्यमानयुक्तौ कोऽपि पिण्डः परस्परं आकर्षकबलं प्रयोजयति, एतत् बलं च तेषां द्रव्यमानस्य गुणनफलस्य प्रत्यक्षतया आनुपातिकं भवति, तयोः मध्ये दूरस्य वर्गस्य च विपरीतरूपेण आनुपातिकं भवति . गुरुत्वाकर्षणं आकर्षकम् : गुरुत्वाकर्षणं सर्वदा आकर्षकं भवति अर्थात् वस्तुनः एकत्र आकर्षयति । गुरुत्वाकर्षणस्य प्रतिकूलरूपं ज्ञातं नास्ति । गुरुत्वाकर्षणत्वरणम् : पृथिव्याः पृष्ठस्य समीपे गुरुत्वाकर्षणस्य कारणेन त्वरणं प्रायः 9.8 m/s^2 भवति, यत् सामान्यतया 'g' इति नाम्ना प्रसिद्धम् अस्ति । एतेन त्वरणेन पदार्थाः पातितेषु पृथिवीं प्रति पतन्ति । गुरुत्वाकर्षणक्षेत्रम् : द्रव्यमानयुक्ताः पदार्थाः तेषां परितः गुरुत्वाकर्षणक्षेत्रं निर्मान्ति, यत् द्रव्यमानयुक्तेषु अन्येषु वस्तुषु बलं प्रयोजयति । गुरुत्वाकर्षणक्षेत्रस्य बलं वस्तुतः दूरस्य वर्गेण सह न्यूनं भवति । ग्रहगतिः - तारा-आकाशगङ्गाभ्यां परितः ग्रहाणाम् अन्येषां आकाशपिण्डानां च गतिं गुरुत्वाकर्षणस्य उत्तरदायी भवति । न्यूटनस्य गुरुत्वाकर्षणनियमेन सूर्यस्य परितः ग्रहाणां दीर्घवृत्ताकाराः व्याख्याताः । कृष्णरन्ध्रम् : अत्यन्तं विशालेषु सघनेषु च वस्तुषु कृष्णरन्ध्रवत् अपारं गुरुत्वाकर्षणं भवति यत् घटनाक्षितिजम् इति निश्चितसीमातः परं प्रकाशः अपि न पलायितुं शक्नोति सामान्यसापेक्षता : १९१५ तमे वर्षे प्रस्तावितः अल्बर्ट आइन्स्टाइनस्य सामान्यसापेक्षतासिद्धान्तः गुरुत्वाकर्षणस्य अधिकं सटीकं वर्णनं ददाति, विशेषतः प्रबलगुरुत्वाकर्षणक्षेत्रेषु, द्रव्यमानस्य अथवा ऊर्जायाः उपस्थित्या अन्तरिक्षसमयस्य विकृतिः इति वर्णयित्वा। गुरुत्वाकर्षणं पृथिव्यां वस्तुनां गतिं, ग्रहनक्षत्राणां कक्षां, समग्रस्य ब्रह्माण्डस्य संरचनां विकासं च नियन्त्रयति इति अत्यावश्यकं बलम् अस्ति ।

84609

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A5%83%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%AF%E0%A4%83

स्मृतिक्षयः

स्मृतिक्षयः स्मृतिक्षयः असामान्यः विस्मृतिः एव । भवन्तः नूतनानि घटनानि स्मर्तुं, अतीतानां एकां वा अधिकं वा स्मृतिं स्मर्तुं, उभयम् वा न शक्नुवन्ति ।स्मृतिहानिः अल्पकालं यावत् भवति ततः समाधानं (क्षणिकम्) भवति । अथवा, न गच्छति, कारणानुसारं कालान्तरेण दुर्गतिम् अपि भवितुम् अर्हति । गम्भीरेषु सति एतादृशी स्मृतिक्षयः दैनन्दिनजीवनक्रियासु बाधां जनयितुं शक्नोति । स्मृतिक्षयः मस्तिष्कस्य विकारस्य लक्षणं भवितुम् अर्हति । विशेषतः वृद्धाः प्रौढाः वैद्यस्य समीपं गच्छन्ति इति कारणेषु अन्यतमम् अस्ति । कदाचित् परिवारजनाः स्मृतिक्षयम् अवलोक्य निवेदयन्ति। स्मृतिसमस्यानां किञ्चित् प्रमाणं, अन्यचिन्तनकौशलस्य मामूलीक्षयः च वृद्धेः सामान्यः भागः अस्ति । तथापि अल्जाइमररोगेण सह सम्बद्धानां स्मृतौ सामान्यपरिवर्तनानां स्मृतिक्षयस्य च मध्ये अन्तरं भवति तथा च तत्सम्बद्धविकाराः। तथा च केचन स्मृतिसमस्याः चिकित्सायोग्यस्थितीनां परिणामः भवन्ति। सामान्यवयोसम्बद्धस्मृतिक्षयः भवतः दैनन्दिनजीवने महत्त्वपूर्णं व्यत्ययं न जनयति। यथा - भवन्तः यदा कदा कस्यचित् व्यक्तिस्य नाम विस्मरन्ति, परन्तु पश्चात् तत् स्मर्यन्ते । भवन्तः कदाचित् चक्षुषः दुर्स्थाने स्थापयितुं शक्नुवन्ति। अथवा नियुक्तयः कार्याणि वा स्मर्तुं पूर्वापेक्षया अधिकवारं सूचीः करणीयाः। स्मृतौ एते परिवर्तनाः सामान्यतया प्रबन्धनीयाः भवन्ति, ते भवतः कार्यं कर्तुं, स्वतन्त्रतया जीवितुं, सामाजिकजीवनं निर्वाहयितुं वा क्षमतां न प्रभावितयन्ति । "विक्षिप्तता" इति शब्दः लक्षणानाम् एकस्य समुच्चयस्य वर्णनार्थं प्रयुक्तः छत्रपदः अस्ति, यत्र स्मृतिः, तर्कः, निर्णयः, भाषा इत्यादीनि चिन्तनकौशलं च क्षतिः भवति विक्षिप्तता प्रायः क्रमेण आरभ्यते, कालान्तरेण दुर्गतिम् अवाप्नोति, कार्ये, सामाजिकपरस्परक्रियासु, सम्बन्धेषु च व्यक्तिस्य क्षमतां क्षीणं करोति । स्मृतिक्षयः विक्षिप्तता च प्रायः भवतः जीवनं बाधते स्मृत्युक्षयः विक्षिप्ततायाः प्रथमेषु वा अधिकेषु वा ज्ञातुं शक्येषु लक्षणेषु अन्यतमः भवति । अन्ये प्रारम्भिकचिह्नानि सन्ति- १.समानान् प्रश्नान् पुनः पुनः पृच्छन्वदन् सामान्यशब्दान् विस्मरन्, शब्दानां मिश्रणम् — "मेजस्य" स्थाने "शय्या" इति वदन्, उदाहरणार्थम् , परिचितकार्यं पूर्णं कर्तुं अधिकं समयं ग्रहणं, यथा नुस्खायाः अनुसरणं, अनुचितस्थानेषु वस्तूनि दुर्स्थापितानि, यथा पाकशालायाः दराजमध्ये बटुकं स्थापनम् , परिचितक्षेत्रे गच्छन् वा वाहनचालनं वा कुर्वन् नष्टः भवति , अप्रत्यक्षकारणात् मनोभावे व्यवहारे वा परिवर्तनं भवति । मस्तिष्कस्य प्रगतिशीलक्षतिं जनयन्ति — फलतः विक्षिप्तता च भवन्ति — तेषु रोगेषु अन्तर्भवन्ति : अल्जाइमररोगः, विक्षिप्ततायाः सर्वाधिकं सामान्यं कारणम् - नाडीविक्षिप्तता , फ्रन्टोटेम्पोरल डिमेंशिया , लेवी शरीर विक्षिप्तता , लिम्बिक-प्रधान आयु-सम्बन्धी TDP-43 मस्तिष्कविकृति (LATE) , एतादृशानां कतिपयानां विक्षिप्ततायाः (मिश्रविक्षिप्तता) संयोजनम् । एतेषां प्रत्येकस्य अवस्थायाः रोगप्रक्रिया (विकृतिविज्ञानम्) भिन्ना भवति । स्मृतिक्षयः सर्वदा प्रथमं चिह्नं न भवति, स्मृतिसमस्यानां प्रकारः च भिन्नः भवति । हल्की संज्ञानात्मक हानि अस्मिन् न्यूनातिन्यूनम् एकस्मिन् चिन्तनकौशलक्षेत्रे उल्लेखनीयः क्षयः अन्तर्भवति, यथा स्मृतिः, यत् वृद्धत्वस्य परिवर्तनात् अधिकं भवति, विक्षिप्ततायाः परिवर्तनात् न्यूनं च भवति मृदुसंज्ञानात्मकक्षतिः भवति चेत् भवन्तं दैनन्दिनकार्यं कर्तुं सामाजिकरूपेण संलग्नतां च न बाधते। अद्यापि शोधकर्तारः चिकित्सकाः च मृदुसंज्ञानात्मकक्षतिविषये ज्ञायन्ते । अनेकजनानाम् कृते अल्जाइमर-रोगेण अथवा अन्येन विक्षिप्ततायाः कारणेन एषा स्थितिः विक्षिप्ततां प्राप्नोति ।सामान्यवयोसम्बद्धस्मृतिक्षययुक्तानां जनानां कृते लक्षणं प्रायः बहु न प्रगच्छति, तेषां विक्षिप्ततायाः लक्षणानाम् वर्णक्रमः अपि न विकसितः | स्मृतिक्षयस्य प्रतिवर्तनीयाः कारणानि अनेकाः चिकित्सासमस्याः स्मृतिक्षयः अन्ये वा विक्षिप्ततासदृशाः लक्षणानि वा जनयितुं शक्नुवन्ति । एतेषु अधिकांशेषु रोगेषु चिकित्सा कर्तुं शक्यते । भवतः वैद्यः भवन्तं तादृशानां परिस्थितीनां परीक्षणं कर्तुं शक्नोति येषु प्रतिवर्तनीयस्मृतिक्षतिः भवति । प्रतिवर्तनीयस्मृतिक्षयस्य सम्भाव्यकारणानि सन्ति : औषधानि - केचन औषधाः औषधानां संयोजनेन वा विस्मृतिः भ्रमः वा भवितुम् अर्हति । लघु शिरस्य आघातः अथवा चोटः - पतनेन दुर्घटनातः वा शिरसि चोटः — यद्यपि भवतः चेतना न गम्यते अपि — स्मृतिसमस्यां जनयितुं शक्नोति । भावनात्मकविकाराः- तनावः, चिन्ता वा अवसादः वा विस्मरणं, भ्रमः, एकाग्रतां प्राप्तुं कष्टं इत्यादीनि समस्याः जनयितुं शक्नुवन्ति येन दैनन्दिनकार्यं बाधितं भवति । मद्यपानम् - दीर्घकालीनमद्यपानं मानसिकक्षमतां गम्भीररूपेण बाधितुं शक्नोति। मद्यपानेन औषधैः सह अन्तरक्रियायाः कारणेन स्मृतिक्षयः अपि भवितुम् अर्हति विटामिन बी-१२ इत्यस्य अभावः - विटामिन बी-१२ स्वस्थं तंत्रिकाकोशिकानां, रक्तकोशिकानां च निर्वाहने सहायकं भवति । विटामिन-बी-१२-अभावः — वृद्धप्रौढेषु सामान्यः — स्मृतिसमस्यां जनयितुं शक्नोति । मस्तिष्करोगाः - मस्तिष्के अर्बुदः संक्रमणं वा स्मृतिसमस्यां वा अन्ये विक्षिप्ततासदृशाः लक्षणानि वा जनयितुं शक्नुवन्ति स्मृतिक्षयस्य, विक्षिप्ततायाः सम्भाव्यप्रारम्भस्य च सङ्गतिं कर्तुं कठिनं भवितुम् अर्हति । केचन जनाः स्मृतिसमस्यां गोपयितुं प्रयतन्ते, केचन परिवारजना: मित्राणि वा व्यक्तिस्य स्मृतिक्षयस्य क्षतिपूर्तिं कुर्वन्ति, कदाचित् ते कियत् दुर्बलतायाः अनुकूलतां प्राप्तवन्तः इति न अवगच्छन्ति | शीघ्रं निदानं प्राप्तुं महत्त्वपूर्णं भवति, यद्यपि तत् आव्हानात्मकं भवति। स्मृतिक्षयस्य प्रतिवर्तनीयं कारणं चिन्तयित्वा समुचितं चिकित्सां प्राप्तुं शक्यते ।

84610

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A4%BF%20%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%9A

इन्द्रियाणि प्रतीतिश्च

इन्द्रियाणि प्रतीतिश्च संवेदना, बोधः च द्वौ निकटसम्बद्धौ अवधारणाौ स्तः ये अस्माकं परितः जगतः अवगमनाय अत्यावश्यकाः सन्ति । संवेदना अस्माकं संवेदीग्राहकाः तंत्रिकातन्त्रं च अस्माकं पर्यावरणात् उत्तेजकशक्तयः प्राप्य प्रतिनिधित्वं कुर्वन्ति इति प्रक्रियां निर्दिशति । प्रतीतिः तु इन्द्रियसूचनायाः संगठनस्य व्याख्यायाश्च प्रक्रियां निर्दिशति, येन सार्थकवस्तूनि, घटनाः च ज्ञातुं शक्नुमः | अस्माकं इन्द्रियतन्त्राणि अस्मान् परितः जगतः विषये सूचनां प्रयच्छन्ति । अस्माकं पञ्च मूलभूतेन्द्रियाणि सन्ति- दृष्टिः, श्रवणं, रसः, घ्राणः, स्पर्शः च । परन्तु अस्माकं अन्ये इन्द्रियतन्त्राणि अपि सन्ति ये अस्मान् संतुलनस्य, शरीरस्य स्थितिः, गतिः, वेदना, तापमानं च इत्येतयोः विषये सूचनां ददति । संवेदीग्राहकाः विशेषाः न्यूरॉन्साः सन्ति ये विशिष्टप्रकारस्य उत्तेजनानां प्रतिक्रियां ददति । यदा इन्द्रियग्राहकेन इन्द्रियसूचना ज्ञायते तदा संवेदना अभवत् । यथा - नेत्रे प्रविश्य प्रकाशः नेत्रस्य पृष्ठभागे रेखाकृतेषु कोशिकासु रसायनिकपरिवर्तनं जनयति । एताः कोशिका: क्रियाविभवरूपेण सन्देशान् केन्द्रीयतंत्रिकातन्त्रं प्रति प्रसारयन्ति । इन्द्रिय-उत्तेजक-शक्तितः क्रिया-विभवं प्रति परिवर्तनं संप्रेषणम् इति ज्ञायते । दत्तसंवेदीतन्त्रस्य प्रासंगिक उत्तेजनासु संवेदनशीलतां निरपेक्षदहलीजरूपेण व्यक्तं कर्तुं शक्यते । निरपेक्षदहलीजः ५०% समये उत्तेजकस्य ज्ञापनार्थं न्यूनतमं उत्तेजकशक्तिं निर्दिशति । अन्यः उपायः अस्ति यत् प्रकाशः कियत् मन्दः भवितुम् अर्हति अथवा शब्दः कियत् मृदुः भवितुम् अर्हति तथापि अर्धकालं यावत् ज्ञायते इति | प्रतीतेः अधः-ऊर्ध्वं, उपरि-अधः च प्रसंस्करणं भवति । अधो-ऊर्ध्व-प्रक्रियाकरणं संवेदी-सूचनायाः विश्लेषणं निर्दिशति यत् संवेदी-ग्राहकैः आरभ्य मस्तिष्कस्य संवेदी-सूचनायाः एकीकरणपर्यन्तं कार्यं करोति अपरपक्षे उपरि-अधः-प्रक्रियाकरणं व्यक्तिगतविशेषतानां एकीकृतसमग्ररूपेण व्यवस्थित्यै पूर्वविद्यमानज्ञानस्य उपयोगं निर्दिशति । प्रकाशस्य ध्वनि-उत्तेजकानां च भौतिकगुणाः अस्माकं संवेदना-बोधयोः अवगमनाय महत्त्वपूर्णाः सन्ति । प्रकाशः विद्युत्चुम्बकीयविकिरणस्य एकः प्रकारः अस्ति यः तरङ्गैः गच्छति । प्रकाशस्य तरङ्गदैर्घ्यं तस्य वर्णं वर्णं वा निर्धारयति । प्रकाशतरङ्गानाम् आयामेन तस्य कान्तिः निर्धारिता भवति । ध्वनितरङ्गाः वायुमार्गेण गच्छन्ति दबावतरङ्गाः सन्ति । ध्वनितरङ्गानाम् आवृत्तिः तस्य स्वरस्य गतिं निर्धारयति । ध्वनितरङ्गानाम् आयामेन तस्य उच्चतायाः निर्धारणं भवति । संवेदनायां बोधे च इन्द्रियानुकूलनम् अन्यतमा महत्त्वपूर्णा अवधारणा अस्ति । संवेदी अनुकूलनं तां प्रक्रियां निर्दिशति यया अस्माकं संवेदीग्राहकाः तंत्रिकातन्त्रं च नित्यं वा अपरिवर्तनीयं वा उत्तेजनं प्रति न्यूनसंवेदनशीलाः भवन्ति । यथा - यदा प्रथमवारं प्रबलगन्धयुक्तं कक्षं प्रविशति तदा भवन्तः गन्धस्य विषये अतीव अवगताः भवेयुः । परन्तु कतिपयनिमेषेभ्यः अनन्तरं भवन्तः गन्धं न लक्षयन्ति । यतो हि भवतः इन्द्रियग्राहकाः नित्यं उत्तेजकस्य अनुकूलतां प्राप्तवन्तः । मनुष्यशरीरस्य पञ्च इन्द्रियाणि मनुष्याणां ये पञ्च पारम्परिकाः इन्द्रियाः सन्ति ते दृष्टिः, श्रवणं, स्वादः, गन्धः, स्पर्शः च १२३४.एतेषु प्रत्येकं इन्द्रियाणि मस्तिष्कस्य विभिन्नैः भागैः संसाधिताः भवन्ति, ये मिलित्वा अस्माकं परितः जगतः विषये अस्माकं धारणाम् निर्माति दृष्टिः दृश्य-उत्तेजनानां दर्शनस्य, व्याख्यानस्य च क्षमता अस्ति । नेत्राणि प्रकाशं ज्ञायन्ते, यत् ततः विद्युत्संकेतेषु परिणमति यत् मस्तिष्कं प्रति प्रक्रियायै प्रेष्यते । ततः मस्तिष्कं एतेषां संकेतानां व्याख्यां कृत्वा वयं पश्यामः तानि चित्राणि निर्माति | श्रवणं ध्वनितरङ्गानाम् अन्वेषणं व्याख्यानं च कर्तुं क्षमता अस्ति । कर्णाः ध्वनितरङ्गानाम् अन्वेषणं कुर्वन्ति, ये ततः विद्युत्संकेतेषु परिणमन्ति ये मस्तिष्कं प्रति प्रक्रियायै प्रेष्यन्ते । ततः मस्तिष्कं एतेषां संकेतानां व्याख्यां कृत्वा वयं ये शब्दाः शृणोमः तेषां निर्माणं करोति | स्वादः भिन्न-भिन्न-स्वादानाम् अन्वेषणं, व्याख्यां च कर्तुं क्षमता । जिह्वायां रसगुल्माः सन्ति ये मधुर-अम्ल-लवण-कटु-आदि-विभिन्न-प्रकारस्य रसानाम् अन्वेषणं कुर्वन्ति । एते रसगुल्माः मस्तिष्कं प्रति संकेतान् प्रेषयन्ति, यत् ततः एतेषां संकेतानां व्याख्यां कृत्वा वयं येषां स्वादानाम् स्वादनं कुर्मः तेषां निर्माणं करोति | गन्धः भिन्नानां गन्धानां अन्वेषणं व्याख्यानं च कर्तुं क्षमता । नासिकायां घ्राणग्राहकाः सन्ति ये भिन्नप्रकारस्य गन्धान् ज्ञायन्ते । एते ग्राहकाः मस्तिष्कं प्रति संकेतान् प्रेषयन्ति, यत् ततः एतेषां संकेतानां व्याख्यां कृत्वा गन्धान् निर्माति यत् वयं जिघ्रामः । स्पर्शः भिन्न-भिन्न-बनावटानाम्, तापमानानां च अन्वेषणं व्याख्यानं च कर्तुं क्षमता अस्ति । त्वचायां विभिन्नप्रकारस्य ग्राहकाः सन्ति ये विभिन्नप्रकारस्य स्पर्शस्य यथा दबावः, तापमानं, वेदना च ज्ञास्यन्ति । एते ग्राहकाः मस्तिष्कं प्रति संकेतान् प्रेषयन्ति, यत् ततः एतेषां संकेतानां व्याख्यां कृत्वा वयं अनुभवामः इति संवेदनाः निर्माति | लेखने इन्द्रियविवरणानां समावेशः अधिकं सजीवं आकर्षकं च कर्तुं शक्नोति। इन्द्रियविवरणं वर्णनात्मकशब्दाः सन्ति ये ५ भौतिक इन्द्रियाणां आकर्षणं कुर्वन्ति । इन्द्रियबिम्बानां उपयोगेन ते वर्णयन्ति यत् वयं कथं परितः जगत् पश्यामः, शृणोमः, स्पृशामः, स्वादुः, जिघ्राः च कुर्मः । यथा, “केकस्य स्वादः उत्तमः” इति वक्तुं स्थाने “केकस्य स्वादः मधुरः घृतः च वेनिला-सङ्केतेन सह” इत्यादिभिः केकस्य स्वादस्य वर्णनार्थं इन्द्रियविवरणानां प्रयोगः कर्तुं शक्यते । निगमन उपसंहारः, संवेदना, बोधः च द्वौ निकटसम्बद्धौ अवधारणाौ स्तः, ये अस्माकं परितः जगतः अवगमनाय अत्यावश्यकाः सन्ति । संवेदना अस्माकं संवेदीग्राहकाः तंत्रिकातन्त्रं च अस्माकं पर्यावरणात् उत्तेजकशक्तयः प्राप्य प्रतिनिधित्वं कुर्वन्ति इति प्रक्रियां निर्दिशति । प्रतीतिः तु इन्द्रियसूचनायाः संगठनस्य व्याख्यायाश्च प्रक्रियां निर्दिशति, येन सार्थकवस्तूनि, घटनाः च ज्ञातुं शक्नुमः संवेदनायाः, बोधस्य च अध्ययने संवेदी अनुकूलनं, निरपेक्षदहलीजः, अधः-ऊर्ध्व-अधः-प्रक्रिया च सर्वाणि महत्त्वपूर्णानि अवधारणाः सन्ति । आशासे एतत् सहायकं भवति!

84611

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%88%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AB%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%20%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%97%E0%A4%83

स्टैन्फोर्डकारागारस्य प्रयोगः

आमुख स्टैन्फोर्ड-कारागार-प्रयोगः जिम्बार्दो-कारागार-प्रयोगः इति अपि ज्ञायते । अस्य संचालनं अमेरिकनमनोवैज्ञानिकेन फिलिप् जी जिम्बार्दो इत्यनेन १९७१ तमे वर्षे कृतम् ।सः न्यूयॉर्कविश्वविद्यालये,कोलम्बियाविश्वविद्यालये, स्टैन्फोर्डविश्वविद्यालये च मनोविज्ञानस्य प्राध्यापकः अपि आसीत् अयं शास्त्रीयः प्रयोगः स्टैन्फोर्डविश्वविद्यालयस्य मनोविज्ञानविभागस्य तहखाने अभवत् । मनुष्याणां बाह्यप्रभावानाम् व्यवहारस्य च सम्बन्धे जिम्बार्दो इत्यस्य अतीव रुचिः आसीत् । अस्य फलस्वरूपं द्वितीयविश्वयुद्धस्य अनन्तरं सः कारागारस्य वातावरणेन मनुष्याः कथं प्रभाविताः भवन्ति इति विषये शोधं कर्तुम् इच्छति स्म । सः अधुना सामाजिकमनोविज्ञानस्य क्षेत्रे प्रयोगेषु लोकप्रियतमेषु, शास्त्रीयप्रयोगेषु अन्यतमस्य च माध्यमेन अगच्छत् । कथं अयं प्रयोगः कृतः अस्य अध्ययनस्य प्रतिभागिनः वृत्तपत्रविज्ञापनैः नामाङ्किताः स्वयंसेवकाः आसन् येषु तेभ्यः शोधस्य विषये कथितं यत्, कारागारजीवनस्य मनोवैज्ञानिकप्रभावाः सन्ति तथा च तेषां सहभागितायाः कृते प्रतिदिनं १५ डॉलरं प्रदत्तं भविष्यति। अस्य विज्ञापनस्य प्रतिक्रियाम् ७० स्वयंसेवकाः दत्तवन्तः आसन् । तेषां सर्वेषां प्रयोगं कर्तुं पूर्वं शारीरिकं मनोवैज्ञानिकं च परीक्षणं कृतम् यत् ते अस्य परीक्षणस्य भागः भवितुम् अर्हन्ति इति सुनिश्चितं भवति स्म । येषां जनानां मानसिकस्वास्थ्यविषयः, चिकित्साविकलाङ्गता वा अपराधे वा मादकद्रव्यस्य दुरुपयोगे वा सम्बद्धतायाः इतिहासः आसीत्, तेषां चयनं अस्मिन् शोधकार्य्ये भागं ग्रहीतुं न कृतम् येषां जनानां कोऽपि मुद्दा नासीत् तेषां चयनं कृतम् । सर्वे स्वयंसेवकाः अमेरिकादेशस्य, कनाडादेशस्य च छात्राः आसन् । एतेषां परीक्षानां अन्ते २४ छात्राणां चयनं कृतम् । सर्वे छात्राः मध्यमवर्गीयपुरुषमहाविद्यालयस्य छात्राः इति कारणेन समानपृष्ठभूमिकाः आसन् । ते सर्वे “स्वस्थाः” “बुद्धयः” इति उच्यन्ते स्म ।   छात्रान् “बन्दी” “रक्षक” इति समानसङ्ख्यायां विभक्तुं अतीव यादृच्छिकप्रविधिः प्रयुक्ता । तेभ्यः बन्दी-रक्षकत्वस्य एताः विशिष्टाः भूमिकाः नियुक्ताः आसन् । ते मूल्याङ्कनार्थं नव रक्षकैः, बन्दीभिः च आरब्धवन्तः । शेषाः आवश्यकतायां उपलब्धाः आसन् ।   अस्य प्रयोगस्य प्रत्येकं पक्षं अत्यन्तं यथार्थतया कृतम् । महाविद्यालयस्य छात्रान् गृहीत्वा पुलिस-स्थानकं प्रति नेतुम्, कोष्ठकेषु स्थापयितुं च पुलिस-कारस्य उपयोगः कृतः । स्टैन्फोर्डविश्वविद्यालयस्य तहखाने स्थिते प्रयोगशालायां प्रियोन् निर्मितः । वातावरणस्य परिकल्पना एतादृशी आसीत् यत् वास्तविककारागारस्य अनुकरणं भवति स्म, यत्र कोष्ठकाः, सामान्यक्षेत्रं, खिडकीघटिका च विना च आसीत् । कैदिनां वर्णा, कारागारसङ्ख्या, दक्षिणगुल्फौ शृङ्खलाबद्धाः च दत्ताः आसन् । तेषां कारागारसङ्ख्याद्वारा एव आहूताः आसन्। कारागारे विधिव्यवस्थां स्थापयितुं रक्षकाणां दायित्वम् आसीत् । जिम्बार्दो कारागारस्य अधीक्षकस्य भूमिकां निर्वहति स्म यत् अवलोकनस्य पर्यवेक्षणस्य च भूमिका अस्ति । यथा यथा प्रयोगस्य दिवसाः वर्धन्ते स्म तथा तथा रक्षकानाम् निरङ्कुशः, दुर्व्यवहारः च, कैदिनां अत्यन्तं भावात्मकं दुःखं च वर्धमानं भवति स्म कारागाररक्षकाः ये स्वस्य “रक्षक” भूमिकां स्वामित्वं धारयन्ति स्म, तेषां मनसि आसीत् यत् कैदिनः क्रूरतां, तेषां अपराधानां दण्डं च अर्हन्ति इति । कैदिनां कृते अमानवीयव्यवहारस्य कारणेन महतीं दुःखं जातम् आसीत् । तेषां पशुवत् व्यवहारः कृतः । प्रारम्भे अयं प्रयोगः सप्ताहद्वयस्य कालपर्यन्तं कर्तुं योजना आसीत् किन्तु विषाक्तप्रकृतेः कारणात् केवलं षड्दिनेषु एव समाप्तः अभवत् यस्य रक्षकाणां तथा च कैदिनां उपरि च अत्यन्तं नकारात्मकः मनोवैज्ञानिकः प्रभावः अभवत् | यद्यपि छात्राः जानन्ति स्म यत् एषः केवलं “प्रयोगः” एव , तेषां नियुक्तेषु भूमिकासु ते अतीव संलग्नाः आसन् । अस्मिन् प्रयोगे विषयाणां कल्याणस्य विषये उच्चा आलोचना, नैतिकचिन्ता च अभवत् । प्रतिभागिभिः अनुभवितस्य भावनात्मकदुःखस्य स्तरः अपेक्षितापेक्षया अधिकः आसीत्, येन प्रयोगस्य वास्तविकतायाः च मध्ये कृशरेखायाः मार्गः प्रशस्तः अभवत् | प्रयोगस्य उद्देश्यं आसीत् अस्य प्रयोगस्य मुख्य उद्देश्यं कारावासस्य प्रभावस्य परीक्षणं, अधिकारस्य शक्तिस्य च भूमिकायाः अन्वेषणं, भूमिकानां अनुरूपतायाः च अध्ययनं, व्यक्तिविहीनतायाः अन्वेषणं, कारकानाम् प्रभावस्य आकलनं, शक्तिदुरुपयोगस्य सम्भावनायाः अवगमनं, प्रतिरोधस्य सीमानां अवलोकनं च अन्तर्भवति स्म | अस्मिन् प्रयोगे अन्वेषिताः अवधारणाः प्रयोगः मुख्यतया अस्मिन् विषये केन्द्रितः आसीत् यत् मनुष्याणां विचाराः, भावनाः, कार्याणि च यदा अधिकारस्य अथवा दुर्बलतायाः भूमिकाः दीयते वा भवति तदा बहुधा प्रभाविताः भवन्ति। तया जनानां सामाजिकवातावरणस्य बलस्य मूल्याङ्कनं कृतम् येन तेषु व्यक्तिरूपेण सर्वेषु पक्षेषु तीव्रपरिवर्तनं जातम् । अस्मिन् शक्तिपदानुक्रमः, व्यक्तिविहीनता, सामाजिकभूमिकानां महत्त्वं, आपराधिकक्रियाकलापानाम् अनुरूपता, कारावासस्य मानसिकप्रभावः,प्रयोगे “रक्षकाणां” “बन्दीनां” च मध्ये शक्तिपदानुक्रमः स्पष्टः भवति । कैदिनां यथा मानवतायाः भावः नासीत् तथा च रक्षकाणां कृते दत्तः अधिकारः स्पष्टः भेदः अस्ति। अव्यक्तित्वं तदा आत्मपरिचयस्य उत्तरदायित्वस्य च हानिः इति निर्दिश्यते यदा जनाः भिन्नसामाजिकसमूहस्थितौ स्थापिताः भवन्ति । एतत् स्पष्टतया तदा अवलोकितम् यदा प्रतिभागिनः स्वस्य नियुक्तासु भूमिकासु एतावन्तः संलग्नाः आसन् यत् तेषां “रक्षकाः” अथवा “बन्दी” इति उद्देश्यं तेषु ६ दिवसेषु विभिन्नेषु समयेषु संशोधनार्थं विस्मृतवन्तः इति दावान् कृतवन्तः | सामाजिकभूमिकाः तानि कार्याणि उत्तरदायित्वं च समाजे अस्माभिः अपेक्षितानि सन्ति। एतासां भूमिकानां प्रभावः अस्माकं व्यवहारे भवति। अस्मिन् प्रयोगे प्रतिभागिभ्यः “रक्षकाः” “बन्दिनः” इत्यादीनां सामाजिकभूमिकाः यादृच्छिकरूपेण नियुक्ताः, येषां कार्यक्रमे महत्त्वपूर्णा भूमिका आसीत् | यदा कस्यचित् व्यक्तिस्य अपराधकर्मसु प्रवृत्तस्य इतिहासः नास्ति किन्तु अपराधिभिः सह सामाजिकसम्बन्धं कृत्वा एव तेषु प्रवृत्तः भवितुं आरभते तदा अपराधिकक्रियासु अनुरूपता इति ज्ञायते प्रयोगात् दृश्यते यत् यद्यपि प्रतिभागिनां अपराधस्य इतिहासः नासीत् तथापि ते वास्तवतः एक इव अभिनयं कर्तुं आरब्धवन्तः। कारागारस्य वातावरणं नकारात्मकतायाः पूर्णं भवति, यत् व्यक्तिस्य व्यक्तित्वं प्रभावितं करोति । एतत् दृश्यते यथा प्रतिभागिनः स्वयमेव पूर्वानुमानं कर्तुं न शक्तवन्तः यत् ते एतादृशं व्यवहारं कर्तुं शक्नुवन्ति यत् ते वास्तविकजीवने यथार्थतः यस्य प्रकारस्य व्यक्तिः सन्ति तस्य सर्वथा विपरीतम् अस्ति | स्टैन्फोर्डकारागारप्रयोगस्य एताः अवधारणाः सामाजिकमनोविज्ञानस्य अनुशासनं महत्त्वपूर्णतया प्रभावितवन्तः, योगदानं च दत्तवन्तः । अस्य प्रयोगस्य सम्मुखीभूतानि आलोचनानि नैतिकचिन्ताः प्रयोगस्य नीतिशास्त्रस्य विषये जनाः चिन्तिताः सन्ति यतोहि ते मन्यन्ते यत् एतेन सहभागिनां मनोवैज्ञानिकं हानिः अभवत् । तेषां मतं यत् अध्ययनेन तेषां पर्याप्तं रक्षणं विना अतीव कठिनपरिस्थितौ स्थापिताः। केचन प्रतिभागिनः यथार्थतया दुःखिताः अभवन्, येन दर्शितं यत् संशोधनस्य हानिस्य च रेखा स्पष्टा नास्ति इति। शोधकर्ता पूर्वाग्रहःसमीक्षकाः वदन्ति यत् जिम्बार्दो मुख्यसंशोधकत्वेन रक्षकाणां, कैदिनां च कथं वर्तन्ते इति प्रभावं कृतवान् स्यात् । ते मन्यन्ते यत् अध्ययने तस्य प्रत्यक्षभूमिका, अधीक्षकरूपेण कार्यं कृत्वा, परिणामान् प्रभावितं कृत्वा कथं कार्यं भवति इति परिवर्तनं कर्तुं शक्नोति स्म । माङ्गलक्षणम् :समीक्षकाः वदन्ति यत् प्रतिभागिनः कथं कार्यं कुर्वन्ति इति परिवर्तनं कृतवन्तः स्यात् यतोहि ते यत् चिन्तयन्ति स्म तत् संशोधकः अपेक्षते इति सङ्गतिं कर्तुम् इच्छन्ति स्म । एतत् माङ्गलक्षणम् इति उच्यते, परिणामाः कियत् समीचीनाः इति प्रभावं कर्तुं शक्नोति । निगमन स्टैन्फोर्डकारागारप्रयोगः अद्यापि जटिलः विवादास्पदः च घटना अस्ति । यद्यपि अस्य वैज्ञानिकवैधतायाः आव्हानं भवति तथापि मानवव्यवहारस्य आकारे परिस्थितिकारकाणां, व्यक्तिगतभेदानाम्, सामाजिकभूमिकानां च अन्तरक्रियायाः विषये बहुमूल्यं अन्वेषणं प्रददाति एतत् संशोधनस्य नैतिकविचारानाम् स्मरणरूपेण कार्यं करोति, मानवस्वभावस्य जटिलतानां विषये समीक्षात्मकचिन्तनस्य, सततं चर्चायाः च आग्रहं करोति ।

84612

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%20Archana%202230583

समाजशास्त्र Archana 2230583

समाजशास्त्रं समाजशास्त्रं जनाः समूहेषु कथं वर्तन्ते इति अध्ययनं कृत्वा अस्माकं जीवनस्य आकारं ददति इति जटिलसम्बन्धान् अवगन्तुं भवति। समुदायेषु मनुष्याः कथं परस्परं क्रियान्वयं कुर्वन्ति इति प्रतिमानं, संरचना, गतिशीलतां च पश्यति। समाजशास्त्रज्ञाः सामाजिकजीवनस्य जटिलतां अवगन्तुं विविधदृष्टिकोणानां, समाजशास्त्रीयकल्पना इति साधनस्य च उपयोगं कुर्वन्ति। राइट् मिल्स इत्यनेन प्रवर्तिता समाजशास्त्रीयकल्पना जनानां व्यक्तिगत-अनुभवाः समाजस्य बृहत्तर-चित्रेण सह कथं सम्बद्धाः इति द्रष्टुं साहाय्यं कर्तुं एकं शक्तिशाली साधनम् अस्ति केवलं स्वस्य दृष्टिकोणात् परं गत्वा समाजे बृहत्तराः संरचनाः अस्माकं जीवनं कथं प्रभावितयन्ति इति अवगन्तुं अस्मान् प्रोत्साहयति। सरलतया वक्तुं शक्यते यत् समाजशास्त्रीयकल्पना अस्मान् अस्माकं व्यक्तिगतसमस्यानां व्यापकसामाजिकविषयेषु सम्बद्धं कर्तुं शक्नोति, समाजस्य अन्तः जटिलसम्बन्धान् द्रष्टुं साहाय्यं करोति। कस्यचित् बेरोजगारी सम्मुखीभवति इति उदाहरणं गृह्णामः। यदि वयं केवलं व्यक्तिगतदृष्ट्या पश्यामः तर्हि केवलं दुर्भाग्यं वा व्यक्तिगतविफलता वा इति चिन्तयामः। परन्तु समाजशास्त्रीयकल्पनायाः उपयोगेन अस्माभिः आर्थिकनीतिः, वैश्वीकरणं, प्रौद्योगिकीपरिवर्तनं च इत्यादीनां बृहत्तराणां कारकानाम् विचारः करणीयः ये सामूहिकबेरोजगारीयां योगदानं ददति, एवं च, वयं व्यक्तिभ्यः दोषं दातुं दूरं गत्वा समस्यायाः पृष्ठतः व्यवस्थितकारणानि अवगन्तुं आरभामः। समाजशास्त्रीयकल्पना अस्मान् गभीरतरं खनितुं, अस्माकं व्यक्तिगतपरिस्थितयः व्यापकसामाजिकशक्तयैः सह कथं परस्परं सम्बद्धाः इति अवगन्तुं च साहाय्यं करोति। कार्यवादः कार्यवादः समाजशास्त्रीयदृष्टिकोणः समाजं जटिलयन्त्ररूपेण पश्यति, परिवार-एककात् आरभ्य सर्वकारपर्यन्तं प्रत्येकं भागः तस्य स्थिरतां कार्यक्षमतां च निर्वाहयितुम् महत्त्वपूर्णां भूमिकां निर्वहति शरीरे अङ्गानाम् इव परिवारः, शिक्षा, धर्मः इत्यादयः सामाजिकसंस्थाः समाजस्य कल्याणाय आवश्यकानि विशिष्टानि कार्याणि कुर्वन्ति। उदाहरणार्थं परिवारः बालकानां सामाजिकीकरणं करोति, भावनात्मकं समर्थनं च ददाति, यदा तु शिक्षा व्यक्तिभ्यः सामाजिकपरिदृश्ये योगदानं दातुं आवश्यकेन ज्ञानेन कौशलेन च सुसज्जयति कार्यवादिनः शिक्षायाः ज्ञाने केन्द्रीकरणम् इत्यादीनां अभिप्रेतानां, "प्रकटित" कार्याणां, विद्यालयेषु निर्मितसामाजिकसम्बन्धानां इव अनभिप्रेतानां, "गुप्त" कार्याणां च भेदं कुर्वन्ति सामाजिकस्थिरतां प्राप्तुं एते भागाः कथं मिलित्वा कार्यं कुर्वन्ति इति अवगन्तुं कार्यवादस्य परमं लक्ष्यम् अस्ति। संस्थाः, तेषां तर्कः अस्ति, परिवर्तनशीलानाम् आवश्यकतानां पूर्तये अनुकूलतां प्राप्नुवन्ति, विकसिताः च भवन्ति, यथा आरामदायकं तापमानं निर्वाहयितुम् समायोजनं कुर्वन् थर्मोस्टेट्। कार्यात्मकचिन्तनस्य प्रमुखः व्यक्तिः एमिल डुर्केम् इत्यनेन सामाजिकव्यवस्थायाः निर्वाहार्थं सामाजिकसमायोजनस्य भूमिकायाः उपरि बलं दत्तम्। सः तर्कयति स्म यत् दृढसामाजिकबन्धनानि स्थिरतायां योगदानं ददति, व्यभिचारीव्यवहारं च निवारयति। परन्तु कार्यवादः समीक्षकान् विना नास्ति। केचन तर्कयन्ति यत् एतत् स्थिरतायाः विषये अतिशयेन केन्द्रितं भवति, पृष्ठस्य अधः उष्णतां प्राप्तुं शक्नुवन्ति विग्रहं असमानतां च उपेक्षते। सुचारुरूपेण प्रचलति यन्त्रोपमा समाजस्य अन्तः विद्यमानानाम् दारणानां, उल्टानां, अन्यायानां, सत्तासङ्घर्षाणां च उपेक्षां करोति इति ते वदन्ति। अन्ये सम्भाव्यं रूढिवादीं पूर्वाग्रहं दर्शयन्ति, यत् कार्यवादः विद्यमानसंरचनानां न्याय्यतां ददाति, आवश्यकपरिवर्तनस्य प्रतिरोधं च कर्तुं शक्नोति इति सूचयन्ति। एतासां आलोचनानां अभावेऽपि कार्यवादः बहुमूल्यं अन्वेषणं ददाति। समाजस्य प्रत्येकं तत्त्वं परस्परं सम्बद्धं भवति, बृहत्तरे चित्रे च भागं गृह्णाति इति स्मरणं कृत्वा समग्रदृष्टिकोणं प्रददाति। व्यक्तिगतक्रियाभ्यः परं चिन्तयितुं, बृहत्तराः संरचनाः अस्माकं जीवनं कथं आकारयन्ति इति द्रष्टुं च अस्मान् प्रोत्साहयति। न केवलं समाजः कथं कार्यं करोति अपितु भविष्यस्य आव्हानानां सामना कर्तुं कथं अनुकूलतां विकसितुं च शक्नोति इति अवगन्तुं इदं एकं रूपरेखा अस्ति। समाजं युद्धक्षेत्ररूपेण कल्पयतु यत्र विभिन्नाः समूहाः निरन्तरं संसाधनानाम्, शक्तिनां च कृते संघर्षं कुर्वन्ति। विग्रहसिद्धान्तः विग्रहसिद्धान्तः प्रतिपादयति यत् अत्र निहितं असमानता अस्ति, यत्र केचन समूहाः अन्येषु आधिपत्यं कुर्वन्ति। अस्मिन् सत्तासङ्घर्षान् सामाजिकविभाजनं च प्रकाशयति, यत्र प्रबलसमूहाः नियन्त्रणं कथं निर्वाहयन्ति इति बोधयति। कार्ल मार्क्स, मैक्स वेबर इत्यादिभिः विचारकैः विकसितः अयं सिद्धान्तः समाजस्य अन्तः विविधाः समूहाः संसाधनानाम्, प्रभावस्य, नियन्त्रणस्य च कृते कथं संघर्षं कुर्वन्ति, येन तनावाः, विषमता च भवन्ति इति अन्वेषणं करोति संघर्षसिद्धान्तस्य मूलं समाजः सामञ्जस्यपूर्णः नास्ति अपितु विग्रहैः संघर्षैः च चिह्नितः इति विचारः अस्ति। एते विग्रहाः धनं, स्थितिः, प्रभावः च इत्यादीनां सीमितसम्पदां स्पर्धायाः कारणेन उत्पद्यन्ते। द्वन्द्वसिद्धान्तकाराः समाजस्य अन्तः संसाधनानाम् अवसरानां च असमानवितरणं प्रति ध्यानं ददति। तेषां मतं यत् प्रायः वर्गः, जातिः, लिङ्गः इत्यादीनां कारकानाम् आधारेण कतिपयेषु समूहेषु अन्येभ्यः अपेक्षया अधिका शक्तिः, विशेषाधिकारः च भवति, येन सामाजिकस्तरीकरणं भवति। संघर्षसिद्धान्तः सामाजिकसम्बन्धेषु शक्तिं चालकशक्तिरूपेण बलं ददाति। ये सत्ताधारिणः सन्ति ते अन्येषां प्रभावं नियन्त्रयितुं च शक्नुवन्ति, संसाधनवितरणस्य आकारं दत्त्वा सामाजिकमान्यतानां मूल्यानां च निर्धारणं कर्तुं शक्नुवन्ति। सामाजिकविषमतां स्थापयितुं सर्वकारः, शिक्षा, अर्थव्यवस्था इत्यादीनां संस्थानां भूमिकायाः परीक्षणं भवति। द्वन्द्वसिद्धान्तकाराः वदन्ति यत् एताः संस्थाः प्रायः यथास्थितिं निर्वाहयित्वा शक्तिशालिनः हिताय सेवन्ते। संघर्षसिद्धान्तस्य प्रमुखः व्यक्तिः कार्ल मार्क्सः वर्गसङ्घर्षस्य अवधारणाम् अङ्गीकृतवान्। सः तर्कयति स्म यत् समाजः बुर्जुआवर्गः (उत्पादनसाधनस्वामिनः) सर्वहारावर्गः (श्रमिकाः) इति मुख्यवर्गद्वये विभक्तः अस्ति, तेषां परस्परविरोधिनः हिताः सामाजिकपरिवर्तनं चालयन्ति| प्रतीकात्मकः अन्तरक्रियावादः अन्यः दृष्टिकोणः प्रतीकात्मकः अन्तरक्रियावादः शब्दैः, हावभावैः, चिह्नैः च इत्यादिभिः प्रतीकैः कथं संवादं कुर्वन्ति, अर्थं च निर्मान्ति इति विषये जूम-इन् करोति। एतत् सूचयति यत् जगतः विषये अस्माकं अवगमनं न केवलं बृहत्संरचनैः अपितु अस्माभिः सम्मुखीकृतैः नित्यपरस्परक्रियाभिः, साझीकृतैः प्रतीकैः च आकारितं भवति। मनुष्याः प्रतीकेषु अर्थान् योजयन्ति इति विचारः। प्रतीकाः शब्दाः, इशाराः, विषयाः वा भवितुम् अर्हन्ति ये साझासंकल्पनानां प्रतिनिधित्वं कुर्वन्ति। यथा, रक्तवर्णीयः यातायातप्रकाशः "स्थगयतु" इति प्रतीकं भवति, अङ्गुष्ठस्य इशारं च अनुमोदनं सूचयति। अर्थनिर्माणे सामाजिकपरस्परक्रियायाः महत्त्वं अपि अत्र बलं दत्तम् अस्ति। संचारस्य, साझीकृतचिह्नानां च माध्यमेन व्यक्तिः परस्परं संलग्नाः भवन्ति, साझीकृतवास्तविकता निर्मान्ति। सामाजिकपरस्परक्रियाणां माध्यमेन व्यक्तिभिः आत्मनः भावः कथं विकसितः इति सिद्धान्तः अन्वेषयति। जार्ज हर्बर्ट् मीड् इत्यनेन "दृश्यकाचस्य आत्मनः" अवधारणा प्रवर्तते, यत् जनाः अन्ये तान् कथं गृह्णन्ति इति विश्वासं कुर्वन्ति इति आधारेण स्वस्य आत्मसंकल्पनायाः आकारं ददति इति सूचयति प्रतीकात्मकपरस्परक्रियायां भाषायाः महत्त्वपूर्णा भूमिका भवति। शब्दाः अर्थं बोधयन्तः प्रतीकाः सन्ति, व्यक्तिः च भाषायाः उपयोगं संवादं कर्तुं, वार्तालापं कर्तुं, साझाबोधं स्थापयितुं च करोति। प्रतीकात्मकपरस्परक्रियावादः सूक्ष्मस्तरस्य कार्यं करोति, यः व्यापकसामाजिकसंरचनानां अपेक्षया व्यक्तिगतपरस्परक्रियासु केन्द्रितः भवति। लघु-परिमाणस्य अन्तरक्रियाः सामाजिकवास्तविकतायाः निर्माणे कथं योगदानं ददति इति परीक्षते। परन्तु समीक्षकाः तर्कयन्ति यत् प्रतीकात्मकपरस्परक्रियावादः मुख्यतया व्यक्तिगतपरस्परक्रियासु केन्द्रितः बृहत्तरसामाजिकसंरचनानां प्रणालीगतविषयाणां च अवलोकनं कर्तुं शक्नोति। केचन समीक्षकाः सूचयन्ति यत् सिद्धान्तः प्रतीकानाम् अर्थानां च व्याख्याने सांस्कृतिकविविधतां पर्याप्तरूपेण न सम्बोधयति। नारीवादी समाजशास्त्रं अधुना, लैङ्गिकगतिशीलतायाः चक्षुषा समाजस्य अन्वेषणं कल्पयतु। नारीवादी समाजशास्त्रं लैङ्गिकभेदाः केवलं जैविकाः इति धारणाम् आव्हानं करोति। अपि तु लिङ्गं सांस्कृतिकमान्यताभिः, अपेक्षाभिः, सामाजिकसंस्थाभिः च आकारितः सामाजिकनिर्माणः इति प्रतिपादयति। एषः दृष्टिकोणः पारम्परिकलिङ्गभूमिकाः प्रश्नं कर्तुं पुनः परिभाषितुं च आवश्यकतायां बलं ददाति। नारीवादी विद्वांसः पितृसत्तात्मकतायाः अवधारणां प्रकाशयन्ति, या सामाजिक-आर्थिक-राजनैतिकक्षेत्रेषु पुरुषाणां वर्चस्वं निर्दिशति। ते परीक्षन्ते यत् सत्तासंरचनाः कथं लैङ्गिकवैषम्यं स्थापयन्ति, स्त्रियाः अधीनतां च कथं सुदृढां कुर्वन्ति। नारीवादी दृष्टिकोणः अङ्गीकुर्वति यत् लिङ्गं अन्यैः सामाजिकवर्गैः सह यथा जातिः, वर्गः, कामुकता च सह प्रतिच्छेदं करोति। अन्तरविच्छेदता विभिन्नरूपेषु उत्पीडनस्य परस्परसम्बद्धप्रकृतेः उपरि बलं ददाति, यत् व्यक्तिभिः भेदभावस्य बहुस्तरानाम् अनुभवः भवितुम् अर्हति इति स्वीकृत्य। नारीवादी समाजशास्त्रं लैङ्गिकविषमतां स्थापयितुं परिवार, शिक्षा, कार्यस्थलं च समाविष्टानां पारम्परिकसंस्थानां आलोचनां करोति। यथा, एतत् अन्वेषयति यत् लैङ्गिक-मान्यताः करियर-विकल्पान् अवसरान् च कथं प्रभावितयन्ति। नारीवादी विद्वांसः महिलानां सशक्तिकरणं, तेषां एजेन्सी-परिचयः च केन्द्रीक्रियन्ते। अस्मिन् महिलानां विविधानुभवानाम् स्वीकारः, तेषां अधिकारानां वकालतम्, तेषां विकल्पान् अवसरान् च सीमितं कुर्वन्तः सामाजिकमान्यतां चुनौतीं दातुं च अन्तर्भवति| एते दृष्टिकोणाः मिलित्वा समाजस्य व्यापकसमझौ योगदानं ददति, विविधचक्षुषः प्रददाति, येषां माध्यमेन समाजशास्त्रज्ञाः मानवीयपरस्परक्रियायाः सामाजिकसंरचनानां च जटिलतानां विश्लेषणं व्याख्यां च कुर्वन्ति प्रत्येकं दृष्टिकोणं अन्वेषणानाम् एकं अद्वितीयं समुच्चयं आनयति, यत् सामाजिकजीवनस्य बहुपक्षीयप्रकृतेः अधिकसूक्ष्मं समग्रं च अवगमनं अनुमन्यते। References

84615

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AF%20%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0

अन्तर्राष्ट्रीय अर्थशास्त्र

अन्तर्राष्ट्रीय अर्थशास्त्र प्रायः जगति कुत्रापि । अनेकाः पेन्शनकोषाः वस्तुतः विदेशेषु निवेशिताः भवन्ति तथा च... एकस्मिन् वित्तीयकेन्द्रे वित्तीयसंकटः क मूषकः। वयं यूरो-रूप्यकाणां अन्येषां च अधिकांशमुद्राणां कृते डॉलर-विनिमयं सुलभतया शीघ्रं च कर्तुं शक्नुमः, परन्तु... वयं येषु दरेषु अस्माकं मुद्रायाः आदानप्रदानं कुर्मः तेषु प्रायः बहुधा, तीव्ररूपेण च परिवर्तनं भवति । संक्षेपेण, २.रुचिः, उत्पादनं, स्पर्धा, श्रमविपणयः, वित्तीयविपणयः च तीव्रगत्या वैश्वीकरणं कुर्वन्ति, तथा च एतत् अस्मान् सर्वान् उपभोक्तृरूपेण, श्रमिकान्, निवेशकान्, मतदातान् च इति गभीरं प्रभावितं करोति-आम्, वयं जीवामः वैश्विक अर्थव्यवस्थायां (प्रकरण अध्ययनं १-१ तथा १-२ पश्यन्तु)। ■ प्रकरण अध्ययन 1-1 संयुक्तराज्ये विक्रीयमाणाः डेल् पीसी, आईफोन्, आईपैड् च किमपि सन्ति परन्तु अमेरिकन! मुख्यालयः राउण्ड् रॉक्, टेक्सास् इत्यत्र अस्ति, डेल् समन्वययति ३४ देशेषु वैश्विकं उत्पादनजालम् अस्ति अमेरिका, यूरोप, एशिया च देशेषु । अधिकांशस्य कृते अमेरिकादेशे विक्रीयमाणाः पीसी-इत्येतत्, डेल् प्रदर्शनं करोति केवलं अन्तिमसभा घरेलुरूपेण च अवलम्बते बहिः आपूर्तिकर्तानां अनुबन्धनिर्मातृणां च विषये घटकानां, परिधीयस्य, मुद्रितपरिपथफलकस्य कृते विधानसभाः, उपसङ्घः च (पेटीनिर्माणम्) । कारणं यत् अधिकांशः भागाः घटकाः च सन्ति विश्वस्य अन्येषु भागेषु उत्पादयितुं सस्ताः तथा आयाताः भवन्ति (द्रष्टव्यम् - सारणी १.१) । न वा उच्चमूल्यघटकाः न च अत्यन्तं न्यूनमूल्यघटकाः (यथा विद्युत् आपूर्तिः अथवा कीबोर्डः) अस्ति इत्यस्य समीपे एव करणीयम् । केवलम्‌ केचन मध्यमस्तरीयघटकाः (यथा मदरबोर्ड्त था अन्ये पीसीबी-सङ्घटनाः), ये अतिमहत्त्वपूर्णाः सन्ति माङ्गल्यां अस्थिरतां पूरयितुं वायुमार्गेण जहाजं प्रेषयितुं, यथा स्थानीयतया, परन्तु तदपि सर्वदा न भवति। ■ सारणी विशिष्टानि भागानि घटकानि च आपूर्तिं कुर्वन्ति स्थानानि कम्पनयः च भाग/घटक स्थान कम्पनी यूरोपं एशिया च फिलिप्स्, नोकिया, सैमसंग, सोनी, एसर इत्यादीनां निरीक्षणं करोति एशिया, स्कॉटलैण्ड्, पूर्वीययूरोपः च एशिया, मुख्यतया सिङ्गापुर सीगेट, मैक्स्टर, वेस्टर्न डिजिटल इत्यादीन् चालयति मुद्रक यूरोप (बार्सिलोना) बॉक्स एशिया तथा पूर्वी यूरोप निर्मातिचेसिस एशिया एवं आयर्लैण्ड माननीय है/फॉक्सटेक अद्यापि महामारी-रूस-देशस्य युक्रेन-देशे आक्रमणात् च क्षुब्धा वैश्विक-अर्थव्यवस्था अधिकाधिकं विषादपूर्णं अनिश्चितं च दृष्टिकोणं सम्मुखीभवति । अस्माकं एप्रिल-मासस्य विश्व-आर्थिक-दृष्टिकोणे ध्वजाङ्किताः बहवः दुष्पक्ष-जोखिमाः मूर्तरूपं प्राप्तुं आरब्धाः सन्ति | विशेषतः अमेरिकादेशे प्रमुखेषु यूरोपीय-अर्थव्यवस्थासु च अपेक्षितापेक्षया अधिका महङ्गानि वैश्विकवित्तीयस्थितीनां कठिनतां प्रेरयति कोविड्-१९-प्रकोपस्य, तालाबन्दी-प्रकोपस्य च मध्यं चीनस्य मन्दता अपेक्षितापेक्षया अधिकं दुर्गता अभवत्, युक्रेन-देशे युद्धात् अपि नकारात्मकाः प्रसाराः अभवन् फलतः अस्मिन् वर्षे द्वितीयत्रिमासे वैश्विकं उत्पादनं संकुचितं जातम् । अस्माकं आधाररेखापूर्वसूचनानुसारं गतवर्षस्य ६.१ प्रतिशतात् अस्मिन् वर्षे ३.२ प्रतिशतं यावत्, आगामिवर्षे २.९ प्रतिशतं यावत् वृद्धिः मन्दः भवति, एप्रिलमासात् ०.४, ०.७ प्रतिशताङ्कपर्यन्तं न्यूनता। एतेन विश्वस्य त्रयाणां बृहत्तमानां अर्थव्यवस्थानां-अमेरिका, चीन-यूरो-क्षेत्रे-वृद्धिं स्थगितम् इति प्रतिबिम्बितम् अस्ति, यस्य वैश्विकदृष्टिकोणस्य कृते महत्त्वपूर्णाः परिणामाः सन्ति अमेरिकादेशे गृहेषु क्रयशक्तिः न्यूनीकृता, कठोरमौद्रिकनीतिः च अस्मिन् वर्षे २.३ प्रतिशतं यावत्, आगामिवर्षे १ प्रतिशतं यावत् वृद्धिं न्यूनीकरिष्यति चीनदेशे अधिकानि तालाबन्दीः, गहनतया च वर्धमानेन स्थावरजङ्गमसंकटेन अस्मिन् वर्षे वृद्धिः ३.३ प्रतिशतं यावत् न्यूनीकृता-चतुर्दशकाधिकेषु मन्दतमं, महामारीं विहाय। तथा च यूरोक्षेत्रे अस्मिन् वर्षे २.६ प्रतिशतं २०२३ तमे वर्षे च १.२ प्रतिशतं यावत् वृद्धिः संशोधिता अस्ति, यत् युक्रेनदेशे युद्धस्य प्रसारणं, कठोरमौद्रिकनीतिं च प्रतिबिम्बयति दृष्टिकोणस्य जोखिमाः प्रचण्डतया अधः तिर्यक् भवन्ति: युक्रेनदेशे युद्धेन रूसदेशात् यूरोपीयगैसप्रवाहस्य आकस्मिकं स्थगितत्वं भवितुम् अर्हति यदि श्रमबाजाराः अत्यधिकं कठिनाः तिष्ठन्ति अथवा महङ्गानि अपेक्षाः लंगरं न प्राप्नुवन्ति, अथवा महङ्गानि अपेक्षितापेक्षया अधिकं महती सिद्धानि भवन्ति तर्हि महङ्गानि हठपूर्वकं उच्चाः एव तिष्ठन्ति कठिनतरवैश्विकवित्तीयस्थितयः उदयमानबाजारे विकासशीलअर्थव्यवस्थासु च ऋणदुःखस्य उदयं प्रेरयितुं शक्नुवन्ति नवीनाः कोविड्-१९-प्रकोपाः, तालाबन्दी च चीनस्य विकासं अधिकं दमनं कर्तुं शक्नुवन्ति अन्न-ऊर्जा-मूल्यानां वर्धनेन व्यापकं खाद्य-असुरक्षा, सामाजिक-अशान्तिः च भवितुम् अर्हति भूराजनीतिकविखण्डनं वैश्विकव्यापारं सहकार्यं च बाधितुं शक्नोति। एकस्मिन् युक्ते वैकल्पिके परिदृश्ये यत्र एतेषु केचन जोखिमाः मूर्तरूपं प्राप्नुवन्ति, यत्र यूरोपदेशं प्रति रूसीगैसप्रवाहस्य पूर्णनिरोधः अपि अस्ति, महङ्गानि वर्धयिष्यन्ति तथा च वैश्विकवृद्धिः अस्मिन् वर्षे प्रायः २.६ प्रतिशतं, आगामिवर्षे च २ प्रतिशतं यावत् अधिकं मन्दं भविष्यति-एषा गतिः यस्याः वृद्धिः अधः पतिता अस्ति १९७० तमे वर्षात् केवलं पञ्चवारं अस्मिन् परिदृश्ये संयुक्तराज्यसंस्था यूरोक्षेत्रं च आगामिवर्षे शून्यसमीपवृद्धिं अनुभवति, शेषविश्वस्य कृते नकारात्मकः नॉक-ऑन्-प्रभावः भवति नीतिप्राथमिकता वर्तमानस्तरस्य महङ्गानि वर्तमानस्य भविष्यस्य च स्थूल-आर्थिक-स्थिरतायाः कृते स्पष्टं जोखिमं प्रतिनिधियति तथा च तां पुनः केन्द्रीयबैङ्क-लक्ष्येषु आनयितुं नीतिनिर्मातृणां कृते सर्वोच्च-प्राथमिकता भवितुम् अर्हति |. आगच्छन्तानाम् आँकडानां प्रतिक्रियारूपेण प्रमुखानां उन्नत अर्थव्यवस्थानां केन्द्रीयबैङ्काः एप्रिलमासे अस्माभिः अपेक्षितापेक्षया शीघ्रं मौद्रिकसमर्थनं निष्कासयन्ति, यदा तु उदयमानबाजारेषु विकासशील अर्थव्यवस्थासु च बहवः गतवर्षे एव व्याजदराणि वर्धयितुं आरब्धाः आसन्। तस्य परिणामतः देशेषु समन्वयितं मौद्रिककठिनीकरणं ऐतिहासिकदृष्ट्या अभूतपूर्वं वर्तते, तस्य प्रभावः च दंशितुं शक्नोति, आगामिवर्षे वैश्विकवृद्धिः मन्दः भविष्यति, महङ्गानि च मन्दतां गच्छन्ति। कठोरतरमौद्रिकनीतेः वास्तविकः आर्थिकव्ययः अनिवार्यतया भविष्यति, परन्तु तस्याः विलम्बः केवलं कष्टं वर्धयिष्यति । ये केन्द्रीयबैङ्काः कठिनीकरणं आरब्धवन्तः ते यावत् महङ्गानि वशीकृताः न भवन्ति तावत् मार्गं स्थातव्यम्। लक्षितं राजकोषीयसमर्थनं अत्यन्तं दुर्बलानाम् उपरि प्रभावं कुशयितुं साहाय्यं कर्तुं शक्नोति। परन्तु महामारीद्वारा व्याप्तं सर्वकारीयबजटं समग्ररूपेण महङ्गानि न्यूनीकर्तुं स्थूल-आर्थिक-नीति-स्थितेः आवश्यकता च, अधिक-कर-निम्न-सरकारी-व्यय-द्वारा लक्षित-समर्थनस्य प्रतिपूर्तिः सुनिश्चितं करिष्यति यत् वित्त-नीतिः मौद्रिक-नीतेः कार्यं अधिकं कठिनं न करोति |. [[सञ्चिका:Major international economic organizations.GIF|लघुचित्रम्|

84619

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A4%A3%E0%A4%AE%E0%A5%8D

संस्कृतीकरणम्

संस्कृतीकरणम् - म न श्रीनिवासः | आमुख:- एषा अवधारणा भारतीयसमाजस्य सामाजिकगतिशीलतायाः सांस्कृतिकपरिवर्तनस्य च प्रक्रियायाः विषये प्रकाशं प्रसारयति । संस्कृतीकरणम् इति अवधारणा प्रख्यातभारतीयसमाजशास्त्रज्ञेन एम.एन. श्रीनिवासः, समाजशास्त्रस्य क्षेत्रे महत्त्वपूर्णः सैद्धान्तिकरूपरेखा अस्ति । श्रीनिवासः स्वस्य मौलिकग्रन्थे "आधुनिकभारते सामाजिकपरिवर्तने" ऊर्ध्वगतिगतिः, निम्नजातीयैः उच्चजातीयानां अनुकरणं च व्याख्यातुं संस्कृतीकरणपदस्य प्रवर्तनं कृतवान् | अस्य निबन्धस्य उद्देश्यं संस्कृतीकरणस्य अवधारणायां गहनतया गन्तुं, तस्य उत्पत्तिः, प्रमुखसिद्धान्ताः, विभिन्नेषु सामाजिकक्षेत्रेषु अभिव्यक्तयः, भारतीयसमाजस्य गतिशीलतायां च तस्य निहितार्थाः च अन्वेष्टव्याः सन्ति | उत्पत्ति एवं अवधारणागत रूपरेखा - मैसूर-नरसिंहचारश्रीनिवासः भारतीयः समाजशास्त्रज्ञः २० शतके संस्कृतीकरणस्य अवधारणाम् प्रवर्तयति स्म । १९१६ तमे वर्षे जन्म प्राप्य भारते सामाजिकपरिवर्तनस्य, जातिगतिशीलतायाः च अवगमने श्रीनिवासः महत्त्वपूर्णं योगदानं दत्तवान् । संस्कृतीकरणं सैद्धान्तिकरूपरेखारूपेण भारतीयसमाजस्य सामाजिकगतिशीलतां सांस्कृतिकपरिवर्तनं च अवगन्तुं श्रीनिवासैः विकसितम् । "संस्कृतीकरणम्" इति पदं प्राचीनभारतस्य शास्त्रीयभाषा इति मन्यमानस्य "संस्कृत" शब्दात् निष्पन्नम् । अस्याः अवधारणायाः सन्दर्भे निम्नवर्णाः उच्चजातीयानां विशेषतः ब्राह्मणानां रीति-संस्कार-जीवनशैल्याः अनुकरणं कुर्वन्ति इति प्रक्रियां संस्कृतीकरणं निर्दिशति । श्रीनिवासस्य तर्कः आसीत् यत् एतत् अनुकरणं सामाजिकगतिशीलतायाः रणनीत्याः कार्यं करोति, यतः व्यक्तिः समुदायश्च उच्चजातीयैः सह सम्बद्धान् सांस्कृतिकप्रथान् स्वीकर्तुं स्वस्य सामाजिकस्थितिं सुधारयितुम् प्रयतन्ते| संस्कृतीकरणस्य प्रमुखसिद्धान्ताः - सांस्कृतिक अनुकरण:- संस्कृतीकरणस्य मूलसिद्धान्तः उच्चजातिसम्बद्धानां सांस्कृतिकलक्षणानाम् अनुकरणम् अस्ति । अस्मिन् जातिपदानुक्रमस्य उच्चस्तरयोः प्रचलितभाषा, संस्कारः, धार्मिकाभ्यासः, सामाजिकमान्यताः च स्वीकुर्वन्ति । सामाजिक गतिशीलता :- संस्कृतीकरणं स्वभावतः सामाजिकगतिशीलतायाः अनुसरणेन सह सम्बद्धम् अस्ति । निम्नजातयः उच्चजातीयानां रीतिरिवाजानां अनुकरणं कृत्वा स्वस्य सामाजिकस्थितिं सुधारयितुम् इच्छन्ति, एतत् विश्वासं कृत्वा यत् एतत् सांस्कृतिकं आत्मसातीकरणं सामाजिकपदवीं वर्धयिष्यति इति | संस्कार शुद्धि :- संस्कारशुद्धतायाः अवधारणा संस्कृतीकरणस्य केन्द्रम् अस्ति । निम्नवर्णाः प्रायः संस्कारशुद्धिप्राप्त्यर्थं प्रथाः स्वीकुर्वन्ति, यथा प्रबलैः उच्चजातीयैः च परिभाषितम् । अस्मिन् आहारव्यवहारस्य, वेषस्य, सामाजिकसम्बन्धेषु च परिवर्तनं भवति । संस्कृतीकरणस्य अभिव्यक्तिः :- धार्मिकाभ्यासाः :- उच्चतरजातिसम्बद्धानां धार्मिकाभ्यासानां स्वीकरणे प्रायः संस्कृतीकरणं प्रतिबिम्बितम् अस्ति । निम्नजातयः संस्कारं कर्तुं, उत्सवेषु भागं ग्रहीतुं, ब्राह्मणक्रमेण सह परम्परागतरूपेण सम्बद्धानां धार्मिकाचारानाम् अनुसरणं कर्तुं आरभन्ते | भाषा एवं शिक्षा :-संस्कृतभाषायाः स्वीकारः, औपचारिकशिक्षायाः अनुसरणं च संस्कृतीकरणस्य सामान्यप्रकटयः । निम्नवर्णाः उच्चजातीयैः सह परम्परागतरूपेण सम्बद्धं ज्ञानं भाषाप्रवीणतां च प्राप्तुं आकांक्षन्ति । वेषः जीवनशैली च :- वेषस्य जीवनशैल्याः च परिवर्तनं संस्कृतीकरणस्य अवलोकनीयं परिणामम् अस्ति । अभिजातवर्गस्य सांस्कृतिकमान्यताभिः सह सङ्गतिं कर्तुं निम्नवर्णाः उच्चजातीयानां सदृशं वेषं शिष्टाचारं च स्वीकुर्वन्ति | संस्कृतीकरणस्य निहितार्थाः :- सामाजिक स्तरीकरण :-संस्कृतीकरणं यद्यपि सामाजिकगतिशीलतायाः तन्त्रं प्रदाति तथापि सामाजिकस्तरीकरणमपि सुदृढं कर्तुं शक्नोति । कठोरजातिव्यवस्था स्थापिता भवति यतः निम्नजातयः ऊर्ध्वगति-अन्वेषणे जाति-आधारित-पदानुक्रमस्य निर्वाहार्थं अप्रमादेन योगदानं ददति | सांस्कृतिक समरूपीकरण :- संस्कृतीकरणप्रक्रियायाः कारणेन किञ्चित्पर्यन्तं सांस्कृतिकसमरूपीकरणं जातम्, यतः विभिन्नजातीयेषु केचन रीतिरिवाजाः, व्यवहाराः च व्यापकाः भवन्ति । एतत् समरूपीकरणं तु प्रायः चयनात्मकं भवति, भारतीयसंस्कृतेः व्यापकविविधतां न समाप्तं करोति । विग्रहः प्रतिरोधः च :-संस्कृतीकरणं तनावं विग्रहं च जनयितुं शक्नोति, विशेषतः यदा निम्नजातयः स्थापितान् मानदण्डान् आव्हानं कुर्वन्ति, स्वपरिचयं प्रतिपादयितुं च प्रयतन्ते । समुदायाः स्वस्य अद्वितीयसांस्कृतिकविरासतां रक्षणार्थं प्रयतन्ते चेत् संस्कृतीकरणस्य प्रतिरोधः उद्भवितुं शक्नोति भारतीयग्रामेषु तथा लैङ्गिकविचारेषु महत्त्वपूर्णाः प्रभावाः :- सामाजिक स्थिति एवं पदानुक्रम :-संस्कृतीकरणं प्रायः उच्चजातीयानां मूल्यानां व्यवहारानां च प्रचारं कृत्वा विद्यमानसामाजिकपदानुक्रमं सुदृढं करोति । अनेन ग्रामेषु निम्नजातीयसमुदायस्य हाशियाकरणं, अधिकं वशीकरणं च भवितुम् अर्हति । सांस्कृतिक प्रभाव:- संस्कृतीकरणेन ग्रामेषु सांस्कृतिकपरिवर्तनं भवति यतः निम्नजातीयसमुदायाः उच्चजातीयानां भाषा, रीतिरिवाजाः, संस्काराः च स्वीकुर्वन्ति। अनेन स्वदेशीयसांस्कृतिकप्रथानां परम्पराणां च क्षयः भवितुम् अर्हति । लैङ्गिकमान्यताः भूमिकाः च:- संस्कृतीकरणं प्रायः पारम्परिकलिङ्गमान्यतानां भूमिकानां च समर्थनं करोति, ये सामान्यतया पितृसत्तात्मकाः भवन्ति । संस्कृतसमुदायेषु महिलाः गृहे पारम्परिकभूमिकासु एव सीमिताः भवन्ति, यत्र शिक्षायाः आर्थिकावकाशानां च सीमितप्रवेशः भवति । शिक्षा एवं सशक्तिकरण:-परन्तु संस्कृतीकरणप्रक्रियायाः कारणात् निम्नजातीयसमुदायस्य अन्तः कतिपयेषां व्यक्तिनां विशेषतः पुरुषाणां कृते शिक्षायाः, सशक्तिकरणस्य च वृद्धिः भवितुम् अर्हति । यथा यथा ते उच्चजातीयप्रथां स्वीकुर्वन्ति तथा तथा पूर्वं तेषां कृते अङ्गीकृतानां संसाधनानाम् अवसरानां च प्रवेशं प्राप्नुवन्ति । प्रतिरोधः वार्ताकारः च:-संस्कृतीकरणं न एकदिशा प्रक्रिया। निम्नजातीयसमुदायाः उच्चजातीयसंस्कृतेः केचन पक्षाः चयनात्मकरूपेण स्वीकुर्वन्ति, युगपत् अन्येषां प्रतिरोधं कुर्वन्ति । ते स्वपरिचयानां व्यवहारानां च वार्तालापं कर्तुं शक्नुवन्ति येन ते स्वकीयानां सांस्कृतिकमूल्यानां प्रतिपादनं कर्तुं शक्नुवन्ति तथा च सामुदायिकपरिचयस्य भावः निर्वाहयितुं शक्नुवन्ति। आधुनिकतायाः सह अन्तरक्रिया:- संस्कृतीकरणं जटिलरीत्या आधुनिकीकरणस्य वैश्वीकरणस्य च प्रक्रियाभिः सह सङ्गच्छते । यद्यपि पारम्परिकमूल्यानां पदानुक्रमानाञ्च सुदृढीकरणं कर्तुं शक्नोति तथापि आधुनिकविचारैः व्यवहारैः च प्रभावितः भवितुम् अर्हति, येन भारतीयग्रामेषु संकरसांस्कृतिकपरिचयः उत्पद्यन्ते निष्कर्षः अनुशंसाः च :- उपसंहारः संस्कृतीकरणं यथा अवधारणाम् M.N. श्रीनिवासः, भारतीयसमाजस्य सामाजिकपरिवर्तनस्य गतिशीलतायाः विषये बहुमूल्यं अन्वेषणं प्रदाति। सामाजिकगतिशीलतायाः प्रयोजनार्थं उच्चजातीनां अनुकरणस्य प्रक्रियायाः दूरगामी प्रभावाः सन्ति, धार्मिकाभ्यासान्, भाषा, शिक्षा, सांस्कृतिकव्यञ्जनानि च प्रभावितयन्ति संस्कृतीकरणेन यद्यपि केषाञ्चन कृते ऊर्ध्वगतिशीलतायाः सुविधा अभवत् तथापि जातिव्यवस्थायाः स्थायित्वं सांस्कृतिकसमरूपीकरणे च योगदानं कृतम् अस्ति । यथा यथा भारतं सामाजिकपरिवर्तनं कुर्वन् अस्ति तथा तथा समाजशास्त्रज्ञानाम् नीतिनिर्मातृणां च कृते संस्कृतीकरणस्य सूक्ष्मतां अवगन्तुं महत्त्वपूर्णं वर्तते।

84620

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%95%20%E0%A4%AA%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%BF%E0%A4%83

चातक पक्षिः

चातक पक्षिः (Clamator jacobinus) पक्षिणां कोकिलक्रमस्य सदस्यः अस्ति यः आफ्रिका-एशिया-देशयोः दृश्यते आंशिकरूपेण प्रवासी अस्ति तथा च भारते, आगमनस्य समयस्य कारणात् वर्षाऋतोः पूर्वसूचकः इति मन्यते । भारतीयपौराणिककवितासु च पक्षिणा सह सम्बद्धम् अस्ति, यत् चातक इति नाम्ना प्रसिद्धम् अस्ति, यस्य प्रतिनिधित्वं भवति यत् शिरसि चोंचयुक्तः पक्षी यः वर्षाणां तृष्णां शमनार्थं प्रतीक्षते। वर्गीकरणम् नाम clamare, "shout" इत्यस्मात् "shouter" इत्यस्य लातिनीशब्दः अस्ति । विशिष्टं उपनाम jacobinus, आङ्ग्लनाम Jacobin च द्विवर्ण पंखं निर्दिशति यत् डोमिनिकन् क्रमस्य भिक्षुणां कृष्णशुक्लवस्त्रसदृशं भवति |. फ्रान्स्देशे डोमिनिकन्जनाः "जाकोबिन्" इति नाम्ना प्रसिद्धाः आसन् । वर्णनम्‌ अयं मध्यमप्रमाणः कृशः कृष्णशुक्लः कोकिला शिखायुक्तः विशिष्टः अस्ति । कृष्णपक्षे श्वेतपक्षकार्पटम्, प्रतिमानं च उड्डयनेऽपि अच्युतम् करोति । प्रजननकाले ते अतीव स्वरयुक्ताः भवन्ति । आह्वानं "पियु-पियु"-शीश्कार ध्वनितश्रृङ्खला अस्ति । भारते serratus उपजातिः उत्तरभारतस्य ग्रीष्मकालीनप्रजनन आगन्तुकः अस्ति, दक्षिणाफ्रिकादेशं प्रति प्रवासं करोति इति विश्वासः अस्ति । दक्षिणद्वीपकल्पः श्रीलङ्कादेशे च दृश्यमानानां उपजातीयानां अपेक्षया एतत् बृहत्तरं दीर्घपक्षीयं च अस्ति । एषा उपजातिः स्थानीयप्रवासी इति कथ्यते । आफ्रिकाखण्डे उपजातिः serratus तथा pica द्वौ चरणौ दर्शयति, एकः द्विवर्णा चरणः यस्य अधः श्वेतवर्णः भवति तथा च एकः कृष्णः चरणः यत्र एकमात्रः श्वेतवर्णः पक्षपट्टे भवति । संभोगः विविधः दृश्यते, यत्र द्विवर्णा-चरण-पुरुषाः द्विवर्ण-चरण-मादाभिः सह युग्मरूपेण भवन्ति । मध्य आफ्रिकाखण्डे पूर्णपिङ्गलवर्णस्य चरणः लक्षितः अस्ति । तत्र प्रवृत्तस्य प्रवासस्य, पंखविविधतायाः च विषये स्पष्टतायाः अभावः अस्ति । वितरणं निवासस्थानं च एषा पक्षिः आफ्रिकाखण्डे सहारामरुभूमितः दक्षिणदिशि भारते हिमालयस्य दक्षिणदिशि च वितरिता अस्ति । श्रीलङ्कादेशे म्यान्मारदेशस्य केषुचित् भागेषु अपि दृश्यते । आफ्रिका-खण्डस्य अन्तः क्रान्तिवलय-आफ्रिका-खण्डे निवसन्ति चेदपि अस्याः प्रजातेः गतयः सन्ति । एते पूर्वाफ्रिकादेशस्य पक्षिणः प्रवासिनः सन्ति, ते एप्रिल् मासे दक्षिण अरबदेशस्य उपरि भारतं गच्छन्ति । एतेषां पक्षिणां निवासस्थानं मुख्यतया कण्टकयुक्तेषु, शुष्केषु, मुक्तकाष्ठेषु वा भवति । ते सघनवनक्षेत्राणि अथवा अत्यन्तं शुष्कवातावरणं परिहरन्ति । व्यवहारः पारिस्थिनिकी च प्रजननकाले पक्षिणः प्रमुखस्थानात् आह्वयन्ति, मन्दपक्षस्पन्दनेन, कपोतस्य च ताडना इव उड्डयनेन च परस्परं अनुधावन्ति । आफ्रिकाखण्डे प्रेमालापभोजनं दृश्यते । एषा पक्षिणः संसार परावलम्बिता अस्ति । भारते अस्य गणः मुख्यतया तुर्डोइड्स्-जातेः बबलर्-जातिः भवति । अण्डानां वर्णः गणस्य वर्णेन सह मेलति, सामान्यतया अण्डानि हरिताश्मनीलानि भवन्ति। अण्डानि T. caudatus अथवा T. striata अपेक्षया किञ्चित् बृहत्तराणि भवन्ति । अन्येषु गणेषु Pycnonotus cafer, तदा स्थापिताः अण्डाः अधिकतया श्वेताः भवन्ति । अण्डानि प्रातःकाले त्वरया उपरितः पातितस्य गणस्य नीडस्य अन्तः स्थापयन्ति यदा पक्षी नीडस्य परिधिभागे गणस्य अण्डस्य उपरि च उपविशति यस्य परिणामेण प्रायः एकस्य वा अधिकस्य गणस्य अण्डस्य दारणं भवति । आफ्रिकाखण्डे पुरुषाः गणं विचलितं कुर्वन्ति, मादा तु अण्डं धारयति । गणस्य नीडे बहुविधं अण्डं स्थापयितुं शक्यते तथा च द्वौ चातकौ अनेकवारं सफलतया उड्डीयमानौ दृश्यताम् । आफ्रिकाखण्डे Pycnonotus barbatus, P. capensis, Turdoides fulvus, Turdoides rubiginosus, Lanius collaris, Andropadus importunus, Terpsiphone viridis, Dicrurus adsimilis इत्यादयः कतिचन प्रजातयः गणाः सन्ति । Turdoides-जातेः पक्षिणः साम्प्रदायिक-प्रजनकाः सन्ति, चातक-शिशुः च समूहस्य अनेकैः सदस्यैः पालितः भवति । एतेषु चतुर्भिः पक्षिभिः एकः चातकशावकः पोषितः अवलोकितः । पक्षिणां त्वक् पाटलतः धूम्रवर्णीपिङ्गलेन यावत् कृष्णवर्णं भवति, ततः द्वयोः दिवसयोः अन्तः एव । चञ्चुः पीतधारयुक्तः रक्तवर्णः भवति । केषाञ्चन कोकिलानां विपरीतम्, नीडाः गणस्य अण्डानि नीडात् न निष्कासयन्ति यद्यपि ते मातापितृणां ध्यानं, भोजनं च अधिकांशं दापयन्ति, यत् कदाचित्, गणनीडानां बुभुक्षायाः कारणात् एते कोकिलाः समीपतः भूमौ वा उद्धृतानि रोमयुक्तानि कृमिभिः सह कीटान् खादन्ति । कृमिणां निगलनपूर्वं गुदं निष्कासयितुं अन्तः अन्ते निपीड्यते । ते कदाचित् फलानि खादन्ति । चातकाः यदा कदा श्येनस्य (Accipiter nisus) शिकाररूपेण लक्षिताः भवन्ति, यः महत्त्वपूर्णतया बृहत्तरस्य चातकस्य पङ्गुभिः भूमौ बाध्यं कृत्वा आक्रमणं करोति, ततः चञ्चुना विदारयति इति अभिलेखः अस्ति । संस्कृतिषु अयं पक्षी प्राचीनभारतीयकाव्येषु चाटक इति बहुप्रशंसितः अस्ति । भारतीयपौराणिककथानुसारं तस्य शिरसि चोंचः भवति, वर्षाणां तृष्णां च करोति । कविः कालिदासः स्वस्य "मेघदूत" इत्यस्मिन् गम्भीरतृष्णायाः रूपकरूपेण तस्य प्रयोगं कृतवान् अस्ति तथा च एषा परम्परा साहित्यिकग्रन्थेषु अद्यापि वर्तते । सत्य चर्न् ला (Satya Churn Law) तु अवलोकितवान् यत् वङ्गदेशे संस्कृतस्य "चातक" इत्यनेन सह सम्बद्धः पक्षी यूरोपीयप्राच्यविदः सूचितस्य Jacobin Cuckoo विपरीतम् Common Iora आसीत् सः अपि अवदत् यत् एकः बद्धः Iora यः सः धारयति स्म सः केवलं तुषार जलं पिबति स्म, वनस्पतिपत्रेभ्यः उद्धृतं जलम् च पिबति स्म यत् सूचयति यत् "चातकः" केवलं वर्षाबिन्दवः एव पिबति इति विचारस्य आधारः भवितुम् अर्हति इति । लोकभाषानामानां सङ्गतिं कृत्वा विषयान् समाहितं कर्तुं वङ्गदेशे चातकः Skyalark (ये अपि शिखायुक्ताः) इत्यपि निर्दिशति इति सूचितम् ।

84622

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%94%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%97%E0%A4%BF%E0%A4%95%20%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE

औद्योगिक जिला

नगरस्य आर्थिकपरिभाषा “तुल्यकालिकरूपेण अधिकजनसंख्यायुक्तः क्षेत्रः घनत्वं यस्मिन् निकटसम्बद्धक्रियासमूहः भवति” इति । प्रायः फर्माः अपि प्राधान्यं ददति यत्र ते अन्येभ्यः फर्मेभ्यः समानं कार्यं कुर्वन्तः शिक्षितुं शक्नुवन्ति तत्र स्थिताः भवितुम्। शिक्षणं औपचारिकसम्बन्धयोः, यथा संयुक्तोद्यमेषु, तथा च... अनौपचारिकाः, यथा सायं सामाजिकक्लबेषु वा मध्याह्नभोजने वा ज्ञातानां युक्तीनां। एते स्पिलओवराः अपि एग्लोमेरेशन अर्थव्यवस्थाः सन्ति, येषां लाभस्य भागः...यत् आल्फ्रेड् मार्शलः “औद्योगिकजिल्हाः” इति आह्वयति स्म, तस्मिन् च तेषां महती भूमिका अस्ति माइकल पोर्टरस्य प्रतिस्पर्धात्मकलाभस्य “क्लस्टर्स्” सिद्धान्तः। इत्यस्मिन् स्थिताः फर्माः एतादृशानां औद्योगिकजिल्हेषु अपि कार्यस्य अनुबन्धस्य अवसरस्य लाभः भवति सहजतया यदा असामान्यतया बृहत् आदेशः मूर्तरूपं प्राप्नोति। एवं मामूलीप्रमाणस्य दृढम्क्षमतायाः अभावात् महत् कार्यं अङ्गीकुर्वितुं न प्रयोजनम्, व्यवस्था यत् “लचीलविशेषीकरणं प्रदाति । ततः परं फर्माः 1990 तमे वर्षे कार्यं कर्तुम् इच्छन्ति स्यात्सुप्रसिद्धजिल्हेषु विपणनलाभानां कृते कुत्र कम्पनी क्रयकर्तारः गृहग्राहकाः च स्वस्य मालस्य शॉपिङ्गं कर्तुं जानन्ति यत् सर्वोथम् चयन। एतादृशाः औद्योगिकजिल्हाः कुत्र सन्ति इति तावत् महत्त्वं न भवेत् यथ् ते कथञ्चित् तत्र पूर्वमेव आरम्भं कृतवन्तः, सम्भवतः ऐतिहासिकस्य कारणात् दुर्घतन । यथा अमेरिकादेशे बहवः नवीनसङ्गणकाः सिलिकन वैली, कैलिफोर्निया इत्यत्र स्थिताः फर्माः, केवलं यतोहि अन्ये एतादृशाः फर्माः तत्र पूर्वमेव स्थिताः आसन् । तदनुसारं जूतासंस्थानां आपूर्तिकर्ताः दक्षिणे ब्राजीलदेशस्य साइनोस् उपत्यका मेक्सिकोदेशस्य ग्वाडालाजारानगरे च यतः एवम् तेषु प्रदेशेषु स्थिताः बहवः जूतासंस्थाः । केचन लाभाः सरलतया प्राप्यन्ते स्थानस्य तथ्येन—खालिदनाद्वी इत्यनेन एतत् “निष्क्रियसामूहिकम्” इति उक्तम् कार्यक्षमता”—किन्तु अन्ये लाभाः सामूहिकक्रियाद्वारा प्राप्तव्याः, यथा प्रशिक्षणसुविधानां विकासः अथवा आवश्यकतानुसारं सर्वकारस्य पैरवी करणीयम् आधारभूतसंरचना व्यक्तिगतसंस्थारूपेण न अपितु उद्योगरूपेण (“सक्रियसामूहिककुशलता")। औद्योगिकसमूहाः अधिकाधिकं भवन्ति इति वर्धमानः प्रमाणसमूहः दर्शयति विकासशीलदेशेषु सामान्यं, औद्योगिकविकासस्य चरणेषु कुटीर-उद्योगात् उन्नत-निर्माण-विधिपर्यन्तं, तथा च दृश्यन्ते उदयमान औद्योगिकप्रतिस्पर्धायां महत्त्वपूर्णकारकाः भवितुम्। तथापि, एतेषां समूहानां गतिशीलता बहुविधा अस्ति । केचन परिचिताः मण्डलानि शिल्पिनां पारम्परिकाः समूहाः सन्ति येषु अल्पक्षमता दर्शिता अस्ति नवीनतां, निर्यातं, विस्तारं वा कर्तुं। परन्तु एतादृशाः समूहाः प्रायः एककुटुम्बरूपेण एव तिष्ठन्ति अल्पश्रमविभागं वा आधुनिकप्रविधिनां प्रयोगं वा युक्ताः सूक्ष्मउद्यमाः। उत्पादक ग्रामे उत्पादनस्य अपेक्षया सामान्यविशेषीकरणस्य साझेदारी श्रेयस्करम् अस्ति मालस्य यादृच्छिकविविधता, अंशतः यतोहि मध्यस्थाः सह कार्यं कुर्वन्ति स्वक्षेत्रे उत्पादकानां उच्चसान्द्रतायुक्ताः ग्रामाः। परन्तु तादृशः पारम्परिकः उत्पादकाः कदाचित् “आन्तरिक” श्रमविभाजनात् अल्पं लाभं प्राप्नुवन्ति फर्मस्य अन्तः, गृहस्य अन्तः बहुधा सम्पूर्णं उत्पादं उत्पादयति तथा अत्यल्पोत्पादकतायां आयसु च तिष्ठति। यथा - लघु केन्यादेशस्य नगरे एकदर्जनं वा अधिकाः परिवाराः चरखीनिर्माणं कुर्वन्ति, प्रत्येकं परिवारं काष्ठैः आरभ्य कतिपयैः सरलैः क्रीतधातुनिवेशैः च विक्रयणार्थं अन्तिमम् उत्पादं उत्पादयन्। तथापि क्लस्टरिंग् अधिकं जनयितुं शक्नोति ग्रामीणहस्तकरघा इव ग्रामीणे अकृषिक्षेत्रे विशेषरोजगारः इथियोपियादेशस्य बुनकरसमूहाः, यस्मिन् सूक्ष्मउद्यमाः कार्यस्थानं साझां कुर्वन्ति, सूक्ष्मतरश्रमविभागे भागं गृह्णन्ति, कार्यस्य व्यापारऋणानां लाभं च लभन्ते राजनगर। शोधकर्तारः अपि ज्ञातवन्तः यत् उत्तमविद्युत्विश्वसनीयता इत्यादयः आधारभूतसंरचना ये समूहाय उपलभ्यन्ते ते उत्तमं दृढप्रदर्शनं जनयन्ति; विशेषतः, “विद्युत्युक्तनगरेषु उत्पादकाः अधिकघण्टाः कार्यं कुर्वन्ति, यत् विद्युत्हीनानि नगराणि” इति । केषुचित् सन्दर्भेषु पारम्परिकनगरविशेषीकरणानि अधिकरूपेण विकसितानि सन्ति विकसितसमूहाः, यत्र अद्यापि मामूली-आकारस्य परन्तु किञ्चित् बृहत्तराः फर्माः क अधिकविस्तृतः श्रमविभागः, यथा चरखानिर्मातृणां समूहः सह केचन विशेषज्ञता, प्रत्येकं कतिपयान् श्रमिकान् नियोजयति। अन्ते समूहः भवेत् व्याप्तेः विस्तारं कृत्वा न्यूनप्रौद्योगिकीयुक्तं धातुउत्पादानाम् औद्योगिकमण्डलं भवति यथा यथा नगरं लघुनगरं भवति तथा तथा सम्पूर्णे देशे उत्पादानाम् विक्रयणं कुर्वन्ति।एते समूहाः विकसितदेशानां औद्योगिकमण्डलानां स्मरणं कुर्वन्ति परन्तु उपयोगेन कोर-फर्मेषु निवेशं कर्तुं पर्याप्तं वित्तपोषणं संग्रहीतुं आवश्यकम् किञ्चित् बृहत्तर-परिमाणस्य पूंजी-वस्तूनाम्। परन्तु ध्यानं कुर्वन्तु यत् केषाञ्चन परिष्कारस्य समूहाः अन्यथा तुल्यग्रामीण परन्तु सघनजनसंख्यायुक्ते क्षेत्रे उद्भवितुं शक्नोति। यथा चीनदेशे विनिर्माणस्य प्रगतिः अभवत्, तत्र नाटकीयः उद्भवः अभवत् विशेषसमूहानां, तावत्पर्यन्तं यत्र ते इदानीं व्यापकाः अभवन् । यथा हर्मिन् वेइज्लैण्ड् इन्डोनेशियादेशस्य जावा-देशस्य अध्ययने अवाप्तवती यत्, “अस्य आवश्यकता केवलं बाह्यताभ्यः लाभं सृजितुं कतिपयानि सौभाग्यपूर्णानि वर्षाणि विपण्यविस्तारस्य संयुक्तकर्म च” इति । सा उदाहरणरूपेण उन्नयनं प्राप्तानां स्थानीयसमूहानां उल्लेखं करोति तथा अधुना स्पर्धापूर्वकं छतस्य टाइल्, रतन-फर्निचर, कास्ट् इत्यादीनि मालानि उत्पादयन्ति धातुः, वस्त्राणि च । तथैव आफ्रिकादेशस्य षट् प्रतिनिधिसमूहानां अध्ययनात् डोरोथी मेकॉर्मिक् इत्यनेन निष्कर्षः कृतः यत् “भूमिकार्यसमूहाः...वीथी; औद्योगिकीकरणसमूहाः विशेषीकरणस्य, भेदस्य, .तथा प्रौद्योगिकीविकासः; तथा जटिल औद्योगिकसमूहाः व्यापकविपण्यस्य कृते प्रतिस्पर्धात्मकरूपेण उत्पादनं कुर्वन्ति” इति । केषुचित् सन्दर्भेषु प्रमाणानि तत् सूचयन्ति समन्वयविफलताः न अतिक्रान्ताः, अतः सर्वकारस्य भूमिका भवितुम् अर्हति समूहानां उन्नयनं प्रोत्साहयितुं नीतिः। अन्येषु सति इति सर्वकारः एव यः समूहस्य स्थगिततायाः दोषं साझां करोति यदा सः तर्कहीनान् दमघोषकविनियमानाम् प्रवर्तनं करोति, ये दूरतरं हानिकारकं भवन्ति अनौपचारिकक्षेत्रे नवजातसमूहानां प्रति सौम्य उपेक्षायाः सामान्यनीतिः। विकासशीलदेशेषु समूहानां उदाहरणानि ये बहुधा सफलाः इति मन्यन्ते पाकिस्तानस्य सियालकोट्-नगरे शल्यचिकित्सायन्त्राणि, तथा चभारतस्य बेङ्गलूरु (बेङ्गलूरु) क्षेत्रम् । सर्वविधसमूहाः तु विशेषतः ये स्थानीयविपण्यस्य कृते उत्पादनं कुर्वन्ति, ते तः पर्याप्तचुनौत्यस्य सामनां कुर्वन्ति वैश्वीकरणं व्यापारोदारीकरणं च। पुनः औद्योगिकमण्डलस्य सामूहिकदक्षतालाभाः सर्वे न निष्क्रियस्थानद्वारा साक्षात्कृताः भवन्ति। अन्ये सन्धिद्वारा सक्रियरूपेण निर्मीयन्ते मण्डले फर्माणां निवेशाः प्रचारक्रियाकलापाः च। एकं कारकम् मण्डलस्य गतिशीलतां निर्धारयितुं तस्य फर्माणां अन्वेषणक्षमता एव एतादृशस्य सामूहिकक्रियायाः तन्त्रम् । यदा सर्वकारः प्रदातुं शक्नोति समूहविकासस्य सुविधायै वित्तीयः अन्ये च महत्त्वपूर्णाः सेवाः, सामाजिकाः पूंजी अपि महत्त्वपूर्णा अस्ति, विशेषतः समूहविश्वासः सफलतायाः साझीकृतः इतिहासः च सामूहिकं कार्यं, यस्य विकासाय समयस्य आवश्यकता भवति। सर्वकारः द्वारा सहायतां कर्तुं शक्नोति दलानाम् एकत्रीकरणं कृत्वा सहकार्यस्य अनुभवं प्राप्तुं साहाय्यं कृत्वा बृहत्तराणां निवारणात् पूर्वं अधिकमामूलीलक्ष्येषु, परन्तु सामाजिकपूञ्जी सामान्यतया आर्थिकसमुदाये जैविकरूपेण वर्धते, फिएट् द्वारा निर्मितुं न शक्यते। समुच्चयस्य निष्क्रियलाभानां पूरकत्वेन सामूहिकक्रियायाः अपि सह, पारम्परिकाः समूहाः वर्तमानरूपेण अधिक उन्नतरूपेण न जीवितुं शक्नुवन्ति औद्योगिकीकरणस्य चरणाः। तथापि ह्युबर्ट् श्मिट्ज्, खालिद् नादवी च इव ध्यानं कुर्वन्तु, संक्रमणकालीनाः अपि अनौपचारिकक्षेत्रे मण्डलानि अद्यापि महत्त्वपूर्णं क्रीडितुं शक्नुवन्ति अल्पप्रयुक्तमानववित्तीयसंसाधनानाम् संयोजने भूमिका। इति आह क्लस्टरिंग् इत्यनेन उद्यमिनः उत्पादनस्य चयनितपदार्थेषु ध्यानं दातुं समर्थाः भवन्ति प्रक्रिया, अन्ये उत्पादकाः तु स्वस्य विशेषपदेषु ध्यानं ददति । इत्थम्‌, यद्यपि समूहस्य समग्रपूञ्जीआवश्यकता व्यक्तिगतस्य कृते अतिबृहत् भवेत् निवेशकाः, प्रत्येकं लघु उत्पादकं व्यक्तिगतरूपेण केवलं उत्थापनस्य आवश्यकता अस्ति अपितु मामूली निवेशस्य कार्यपुञ्जस्य च परिमाणानि। औद्योगिकजिल्हाः, औद्योगिकसमूहाः इति अपि ज्ञायन्ते, ते कस्मिन्चित् क्षेत्रे परस्परसम्बद्धव्यापाराणां, आपूर्तिकर्तानां, सम्बद्धानां संस्थानां च भौगोलिकसान्द्रताः सन्ति एतेषां मण्डलानां प्रायः साझीकृतसंसाधनानाम्, विशेषश्रमकुण्डानां, ज्ञानप्रसारणस्य च लाभः भवति, येन उत्पादकता, नवीनता च वर्धते । औद्योगिकमण्डलस्य एकं प्रमुखं उदाहरणं अमेरिकादेशस्य कैलिफोर्निया-नगरस्य सिलिकन-उपत्यका अस्ति, यत् प्रौद्योगिकी-कम्पनीनां, स्टार्टअप-संस्थानां च एकाग्रतायाः कृते प्रसिद्धम् अस्ति । भारते एकः उल्लेखनीयः औद्योगिकमण्डलः हरियाणाराज्यस्य मनेसर-बवाल औद्योगिकसङ्कुलः अस्ति । इदं औद्योगिकमण्डलं नवीदिल्लीतः दक्षिणपश्चिमदिशि स्थितम् अस्ति, बृहत्तरस्य राष्ट्रियराजधानीक्षेत्रस्य (NCR) भागः अस्ति । मानेसर-बवाल औद्योगिकसंकुलं भारते महत्त्वपूर्णं वाहननिर्माणकेन्द्ररूपेण उद्भूतम् अस्ति, यत्र अनेकाः वाहनकम्पनयः, आपूर्तिकर्ताः, सहायकउद्योगाः च सन्ति लाइव केस स्टडी : मानेसर-बावाल औद्योगिक परिसर 1. स्थानम्: भारतस्य उत्तरभागे, हरियाणाराज्ये स्थितम्। भारतम् अनेकेषु स्थानेषु औद्योगिक जिलाः उपलब्धाः अस्ति। उदाहरणार्थं, सिलिकॉन व्हैली, मुंबई (आइटी), तिरुपूर (वस्त्र), फरीदाबाद (हस्तशिल्प), आदि। 2. मुख्यउद्योगाः : मुख्यतया वाहनक्षेत्रे केन्द्रीकृताः, यत्र वाहननिर्माणं, वाहनभागसप्लायराः, तत्सम्बद्धाः उद्योगाः च सन्ति। अस्मिन् क्षेत्रे मारुतिसुजुकी, होण्डा, हीरो मोटोकार्प इत्यादीनां प्रमुखकम्पनीनां निर्माणसुविधाः सन्ति । तदतिरिक्तं, अत्र वाहनक्षेत्राय सेवाः घटकाः च प्रदातुं सहायक-उद्योगानाम् एकः श्रेणी अस्ति । 3. वृद्धिः विकासश्च : मानेसर-बावल औद्योगिक परिसरे विगतकेषु दशकेषु तीव्रवृद्धिः विकासश्च अभवत्। प्रारम्भे अयं प्रदेशः मुख्यतया कृषिभूमिः आसीत् । परन्तु अनुकूलसरकारीनीतिभिः, आधारभूतसंरचनाविकासेन, निवेशप्रोत्साहनेन च एतत् समृद्धं औद्योगिककेन्द्रं परिणतम् अस्ति । 4. रोजगारस्य अवसराः : औद्योगिकसङ्कुलेन स्थानीयनिवासिनः अपि च समीपस्थराज्येभ्यः प्रवासीश्रमिकाणां कृते महत्त्वपूर्णाः रोजगारस्य अवसराः सृज्यन्ते। क्षेत्रे उद्योगानां विकासाय कुशलानाम् अकुशलानां च श्रमिकाणां उपलब्धता महत्त्वपूर्णा अभवत् । 5. चुनौत्यः : सफलतायाः अभावेऽपि मानेसर-बवाल औद्योगिकसंकुलस्य आधारभूतसंरचनानां अटङ्काः, पर्यावरणचिन्ताः, श्रमविषयाणि च इत्यादीनां चुनौतीनां सामना भवति। यातायातस्य भीडः अपर्याप्तः आधारभूतसंरचना च निरन्तरं समस्याः अभवन्, येन क्षेत्रे परिचालनस्य कार्यक्षमतायाः प्रभावः अभवत् । 6. सरकारी उपक्रमाः : हरियाणासर्वकारेण भारतस्य केन्द्रसर्वकारेण च अस्मिन् क्षेत्रे उद्योगानां विकासाय समर्थनार्थं विविधाः नीतयः उपक्रमाः च प्रवर्तन्ते। एतेषु आधारभूतसंरचनाविकासपरियोजनानि, निवेशप्रोत्साहनं, व्यापारस्य सुगमतायाः उन्नयनार्थं प्रयत्नाः च सन्ति । मनेसर-बवाल औद्योगिकसङ्कुलं औद्योगिकजिल्हाः आर्थिकवृद्धिं कथं चालयितुं शक्नुवन्ति, रोजगारस्य अवसरान् सृज्यन्ते, भारतसदृशेषु उदयमान अर्थव्यवस्थासु नवीनतां पोषयितुं च शक्नुवन्ति इति सम्मोहकं उदाहरणरूपेण कार्यं करोति। परन्तु एतादृशानां औद्योगिकसमूहानां निरन्तरसफलतायै आधारभूतसंरचनानां चुनौतीनां निवारणं, स्थायिविकासस्य सुनिश्चितीकरणं च महत्त्वपूर्णं भविष्यति। https://en.wikipedia.org/wiki/Industrial_district

84624

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%95%20%E0%A4%A8%E0%A5%80%E0%A4%A4%E0%A4%BF%20%E0%A4%8F%E0%A4%B5%E0%A4%82%20%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%95%20%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%A8

सार्वजनिक नीति एवं लोक प्रशासन

लोक प्रशासन एवं लोक नीति प्रभावी शासनस्य कृते क्षेत्राणि काटयन्तः आमुख: विश्वव्यापी समाजानां शासनसंरचनानां स्वरूपनिर्माणे लोकप्रशासनं लोकनीतिश्च महत्त्वपूर्णां भूमिकां निर्वहति । परस्परं सम्बद्धाः अनुशासनाः इति नाम्ना ते सामूहिकरूपेण सर्वकाराणां प्रभावीकार्यकरणे, लोकसेवाप्रदानं, सामाजिकचुनौत्यं सम्बोधयन्तः नीतयः निर्मातुं च योगदानं ददति अयं निबन्धः लोकप्रशासनस्य सार्वजनिकनीतेः च जटिलसम्बन्धे गहनतया गच्छति, तेषां परिभाषाणां, भूमिकानां, तेषां प्रभावशीलतायाः आधारभूतस्य सहजीवीप्रकृतेः च अन्वेषणं करोति लोकप्रशासनस्य सर्वकारीयनीतीनां निर्माणे कार्यान्वयनञ्च, प्रभावीसेवाप्रदानं सुनिश्चित्य, जनविश्वासं पोषयितुं च महत्त्वपूर्णा भूमिका भवति । एकविंशतिशतके गतिशीलसामाजिक-प्रौद्योगिकी-राजनैतिकपरिवर्तनानां प्रतिक्रियारूपेण अस्मिन् क्षेत्रे महत्त्वपूर्णाः परिवर्तनाः अभवन् । अयं निबन्धः लोकप्रशासनस्य विकसितपरिदृश्यस्य प्रमुखपक्षेषु अन्वेषणं करोति, समकालीनसन्दर्भे चुनौतीः अवसरान् च प्रकाशयति। समाजानां प्रक्षेपवक्रस्य स्वरूपनिर्माणे सार्वजनिकनीतिः महत्त्वपूर्णां भूमिकां निर्वहति, तत्कालं ध्यानं दातुं प्रवृत्तः एकः क्षेत्रः शिक्षा अस्ति । सुलभशिक्षा न केवलं मौलिकः मानवाधिकारः अपितु सामाजिकप्रगतेः समानतायाः च आधारशिला अपि अस्ति । अस्मिन् निबन्धे वयं अधिकन्यायपूर्णस्य समृद्धस्य च समाजस्य पोषणार्थं समावेशीशिक्षानीतीनां महत्त्वं अन्वेषयिष्यामः। लोकप्रशासनं लोकनीतिं च परिभाषयन् : लोकप्रशासने सर्वकारीयनीतीनां कार्यक्रमानां च कार्यान्वयनम् प्रबन्धनं च भवति । अस्मिन् सर्वकारीयसंस्थानां दैनन्दिनकार्यक्रमः, संसाधनानाम् आवंटनं, सार्वजनिकलक्ष्याणां प्राप्त्यर्थं क्रियाकलापानाम् समन्वयः च समाविष्टाः सन्ति । लोकप्रशासकाः, प्रायः सिविलसेवकाः, नीतीनां निष्पादने, सर्वकारस्य कुशलकार्यं सुनिश्चित्य, नागरिकानां आवश्यकतानां प्रतिक्रियायां च प्रमुखभूमिकां निर्वहन्ति अपरपक्षे सार्वजनिकनीतिः सामाजिकविषयाणां निवारणाय सर्वकारैः कृतानि निर्णयानि कार्याणि च निर्दिशति । अस्मिन् विशिष्टलक्ष्याणां प्राप्त्यर्थं कार्यपद्धतीनां निर्माणं, स्वीकरणं, कार्यान्वयनञ्च भवति । सार्वजनिकनीतिः राजनैतिक-आर्थिक-सामाजिक-सांस्कृतिककारकाणां संयोजनेन चालिता भवति, तस्याः उद्देश्यं जनहितस्य प्रवर्धनम् अस्ति । लोकप्रशासने सर्वकारीयनीतीनां, कार्यक्रमानां, सेवानां च प्रबन्धनं कार्यान्वयनञ्च भवति । समुदायस्य आवश्यकतानां सेवायै सार्वजनिकसंस्थानां कुशलं प्रभावी च संचालनं प्रति केन्द्रितम् अस्ति । सार्वजनिकनीतिः सामाजिकविषयाणां निवारणाय सर्वकारीयाधिकारिभिः निर्मितनिर्णयान्, कार्याणि, रणनीतयः च निर्दिशति । संसाधनविनियोगस्य मार्गदर्शनं करोति, सर्वकारीयपरिकल्पनानां दिशां च प्रभावितं करोति । समाजस्य उत्तमतायै सर्वकारीयकार्यस्य आकारं निर्मातुं निष्पादयितुं च लोकप्रशासनं लोकनीतिश्च महत्त्वपूर्णा भूमिकां निर्वहति । परस्परसम्बद्धाः भूमिकाः : लोकप्रशासनं लोकनीतिश्च गतिशीलसम्बन्धे परस्परं सम्बद्धौ स्तः । लोकप्रशासकाः नीतीनां कार्यान्वयनस्य उत्तरदायी भवन्ति, नीतिनिर्मातृणां अभिप्रायं मूर्तकार्येषु अनुवादयन्ति । ते नीतीनां निर्माणस्य तस्याः निष्पादनस्य च मध्ये अन्तरं पूरयन्ति, येन सर्वकारीयपरिकल्पनाः प्रभावीरूपेण कुशलतया च निर्वहन्ति इति सुनिश्चितं कुर्वन्ति । तद्विपरीतम् सार्वजनिकनीतिः तत्रूपरेखां प्रदाति यस्य अन्तः सार्वजनिकप्रशासकाः कार्यं कुर्वन्ति । नीतयः निर्णयप्रक्रियाणां मार्गदर्शनं कुर्वन्ति, प्राथमिकतानि निर्धारयन्ति, संसाधनविनियोगस्य मापदण्डान् च स्थापयन्ति । लोकप्रशासनस्य प्रभावशीलता तस्य कार्यान्वयनस्य नीतीनां स्पष्टतायाः प्रासंगिकतायाः च उपरि निर्भरं भवति । अतः शासनस्य सफलता लोकप्रशासकानाम् नीतिनिर्मातृणां च सामञ्जस्यपूर्णसहकार्ये एव निहितं भवति । नीतिप्रक्रिया तथा प्रशासनिककार्यन्वयनम् : नीतिप्रक्रिया बहुचरणीययात्रा अस्ति यस्मिन् कार्यसूचनानिर्धारणं, सूत्रीकरणं, स्वीकरणं, कार्यान्वयनम्, मूल्याङ्कनं च भवति । लोकप्रशासकाः परवर्तीपदेषु विशेषतया नीतीनां कार्यवाहीयोग्यकार्यक्रमेषु अनुवादे प्रमुखतया संलग्नाः भवन्ति । नीतिकार्यन्वयनस्य सफलता प्रशासनिकक्षमता, संसाधनस्य उपलब्धता, हितधारकसहकार्यं, परिवर्तनशीलपरिस्थितौ नीतीनां अनुकूलता च इत्यादीनां अनेककारकाणां उपरि निर्भरं भवति नीतिनिर्मातृणां लोकप्रशासकानां च मध्ये प्रभावी संचारः नीतिप्रक्रियायाः प्रत्येकस्मिन् चरणे महत्त्वपूर्णः भवति । स्पष्टनीतिनिर्देशाः, यथार्थापेक्षाः, उद्देश्यस्य साझीकृतबोधः च सफलकार्यन्वयनस्य सम्भावनां वर्धयति । तदतिरिक्तं प्रशासकनीतिनिर्मातृभ्यः क्षेत्रे तेषां अनुभवानाम् आधारेण बहुमूल्यं प्रतिक्रियां ददति, येन नीतिचक्रस्य पुनरावर्तनीयप्रकृतौ योगदानं भवति चुनौतीः विचाराः च : लोकप्रशासनस्य लोकनीतेः च सहजीवीसम्बन्धस्य अभावेऽपि एतादृशाः आव्हानाः सन्ति ये प्रभावीशासनस्य बाधां कर्तुं शक्नुवन्ति । नौकरशाही लालफीताशाही, अपर्याप्तसम्पदः, राजनैतिकहस्तक्षेपः, परिवर्तनस्य प्रतिरोधः च सार्वजनिकप्रशासकानां सम्मुखे सामान्यबाधाः सन्ति । नीतिनिर्मातारः तु मुद्देषु जटिलता, प्रतिस्पर्धात्मकहिताः, अल्पकालीनराजनैतिकलाभानां दीर्घकालीनसामाजिकलाभानां च सन्तुलनस्य आवश्यकता च सम्बद्धानां आव्हानानां सामना कर्तुं शक्नुवन्ति स्थिरतायाः अनुकूलतायाः च मध्ये सन्तुलनं स्थापयितुं उभयविषयेषु अत्यावश्यकम् अस्ति । नीतयः परिवर्तनशीलपरिस्थितीनां अनुकूलतायै पर्याप्तं लचीलाः भवितुमर्हन्ति, यदा तु प्रशासकाः विकसितचुनौत्यं नेविगेट् कर्तुं चपलता भवेयुः । सहकार्यं, पारदर्शिता, लोकसेवाप्रति प्रतिबद्धता च मौलिकसिद्धान्ताः सन्ति ये एतान् आव्हानान् अतितर्तुं साहाय्यं कर्तुं शक्नुवन्ति । लोकप्रशासनस्य सार्वजनिकनीतेः च अन्तरक्रियायाः अवगमनं प्रभावीशासनस्य कृते अत्यावश्यकम्, यतः नीतिनिर्मातृभिः विकसितनीतयः कार्यान्वितुं प्रशासकाः उत्तरदायी भवन्ति लोकप्रशासनस्य सार्वजनिकनीतेः च अन्तरक्रियायाः अवगमनं प्रभावीशासनस्य कृते अत्यावश्यकम्, यतः नीतिनिर्मातृभिः विकसितनीतयः कार्यान्वितुं प्रशासकाः उत्तरदायी भवन्ति लोकप्रशासनम् उदाहरणम् : नगरप्रबन्धनम् : नगरस्य दैनन्दिनसञ्चालनस्य उत्तरदायित्वं नगरप्रशासकाः भवन्ति । ते सार्वजनिककार्यं, उद्यानानि, मनोरञ्जनं च, जनसुरक्षा इत्यादीनां विविधविभागानाम् निरीक्षणं कुर्वन्ति । जनस्वास्थ्यप्रशासनम् : जनस्वास्थ्यप्रशासकाः स्वास्थ्यनीतयः विकसितुं कार्यान्वितुं च सरकारीसंस्थासु अथवा अलाभकारीसंस्थासु कार्यं कुर्वन्ति । ते रोगनिवारणं, टीकाकरणकार्यक्रमाः, सामुदायिकस्वास्थ्यं च इत्यादिषु विषयेषु केन्द्रीभवन्ति । शिक्षाप्रशासनम् : विद्यालयजिल्लाप्रशासकाः शैक्षिकसंस्थानां प्रबन्धनं कुर्वन्ति, सुचारुसञ्चालनं, बजटप्रबन्धनं, शैक्षिकनीतीनां कार्यान्वयनञ्च सुनिश्चितयन्ति। सार्वजनिकनीति उदाहरणम् : स्वास्थ्यसेवानीतिः सर्वकाराः स्वास्थ्यसेवासम्बद्धानि नीतयः निर्मान्ति कार्यान्वन्ति च, यत्र चिकित्सासेवासु प्रवेशः, बीमाविनियमाः, जनस्वास्थ्यपरिकल्पनाः च सन्ति शिक्षानीतिः नीतिनिर्मातारः विभिन्नस्तरस्य विद्यालयानां कृते शैक्षिकमानकानि, पाठ्यक्रममार्गदर्शिकाः, वित्तपोषणविनियोगं च स्थापयन्ति । पर्यावरणनीतिः सर्वकाराः पर्यावरणीयचुनौत्यस्य निवारणाय नीतयः विकसयन्ति, यथा उत्सर्जनस्य न्यूनीकरणं, अपशिष्टप्रबन्धनं, संरक्षणप्रयासाः च । समाजकल्याणनीतिः समाजकल्याणसम्बद्धनीतिषु दरिद्रतानिवारणं, बेरोजगारीलाभः, दुर्बलजनसङ्ख्यानां कृते सहायताकार्यक्रमाः इत्यादयः विषयाः समाविष्टाः सन्ति आपराधिकन्यायनीतिः नीतिनिर्मातारः कानूनप्रवर्तनं, न्यायव्यवस्था, सुधारसुविधा च सम्बद्धानां कानूनानां नियमानाञ्च परिकल्पनां कार्यान्वयनञ्च कुर्वन्ति । निगमन: निष्कर्षतः लोकप्रशासनं लोकनीतिश्च प्रभावीशासनस्य जटिलरूपेण सम्बद्धाः घटकाः सन्ति । लोकप्रशासकाः नीतिनिर्मातृणां नागरिकानां च मध्ये सेतुरूपेण कार्यं कुर्वन्ति, नीतयः मूर्तपरिणामेषु अनुवादयन्ति । अस्य सम्बन्धस्य सफलता प्रभावीसञ्चारस्य, साझीकृतलक्ष्यस्य, लोकसेवायाः प्रतिबद्धतायाः च उपरि निर्भरं भवति । यथा यथा समाजस्य विकासः निरन्तरं भवति तथा तथा जटिलचुनौत्यस्य निवारणाय अधिकं प्रतिक्रियाशीलं उत्तरदायी च सर्वकारं पोषयितुं लोकप्रशासनस्य सार्वजनिकनीतेः च सहकार्यं महत्त्वपूर्णं वर्तते। समावेशीशिक्षा केवलं नैतिकता अनिवार्यता एव नास्ति; अस्माकं समाजानां भविष्ये निवेशः अस्ति। सार्वजनिकनीतिः शैक्षिकपरिदृश्यस्य आकारं दातुं शक्तिं धारयति, येन सुनिश्चितं भवति यत् प्रत्येकं व्यक्तिं, तस्य पृष्ठभूमिं न कृत्वा, स्वस्य पूर्णक्षमताम् प्राप्तुं अवसरं प्राप्नोति। समावेशीशिक्षायाः प्राथमिकताम् अददात् वयं अधिकसमतापूर्णस्य समृद्धस्य च भविष्यस्य आधारं स्थापयामः, यत्र विविधतायाः उत्सवः भवति, प्रत्येकः छात्रः समाजे सार्थकं योगदानं दातुं शक्नोति। नीतिनिर्मातृणां कृते समावेशीशिक्षायाः परिवर्तनकारीक्षमतां ज्ञात्वा सर्वेषां कृते साकारीकरणाय निर्णायकपदं ग्रहीतुं समयः अस्ति। भारते लोक प्रशासनं बहुपक्षीयः विषयः अस्ति यस्मिन् नागरिकसेवायै सर्वकारीयनीतीनां कार्यक्रमानां च संगठनं, प्रबन्धनं, कार्यान्वयनञ्च समाविष्टम् अस्ति लोकतान्त्रिकरूपरेखायां जडं कृत्वा भारतीयलोकप्रशासनस्य विकासः वर्षेषु विविधस्य द्रुतगत्या परिवर्तमानस्य च समाजस्य चुनौतीनां सामना कर्तुं अभवत् भारते लोकप्रशासनस्य एकं विशिष्टं वैशिष्ट्यं तस्य संघीयसंरचना अस्ति, या केन्द्रसर्वकारस्य राज्यानां च मध्ये सत्तां विभजति । अस्मिन् विभागे प्रभावी शासनं सुनिश्चित्य सर्वकारस्य विभिन्नस्तरयोः समन्वयः सहकार्यं च आवश्यकम् अस्ति । तदतिरिक्तं भारतस्य प्रशासनिकव्यवस्था तस्य औपनिवेशिकविरासतः प्रभाविता अस्ति, यत्र नौकरशाहीसंरचनानि प्रक्रियाश्च ब्रिटिशराजात् उत्तराधिकाररूपेण प्राप्ताः सन्ति भारतीयप्रशासनिकसेवा देशस्य प्रमुखा प्रशासनिकसेवा अस्ति, या मण्डले, राज्ये, केन्द्रे च स्तरेषु सर्वकारीयनीतीनां कार्यक्रमानां च कार्यान्वयनस्य उत्तरदायी अस्ति नीतिनिर्माणे, कार्यान्वयनस्य, मूल्याङ्कनस्य च महत्त्वपूर्णां भूमिकां निर्वहति, प्रायः अन्यैः सिविलसेवाभिः सह यथा भारतीयपुलिससेवा भारतीयविदेशसेवा च सहकार्यं करोति भारते लोकप्रशासनस्य दक्षतायाः, उत्तरदायित्वस्य, पारदर्शितायाः च सिद्धान्ताः अभिन्नाः सन्ति, यथा संविधाने, विभिन्नेषु कानूनेषु च निहिताः सन्ति उदाहरणार्थं सूचनाधिकारकानूनं नागरिकान् सर्वकारीयसूचनाप्राप्त्यर्थं सशक्तं करोति, शासने पारदर्शितां उत्तरदायित्वं च प्रवर्धयति । भारते लोकप्रशासनस्य समक्षं नौकरशाहीलालफीता, भ्रष्टाचारः, नौकरशाहीजडता च सन्ति । प्रशासनिकव्यवस्थायां सुधारस्य प्रयासाः प्रचलन्ति, यत्र ई-शासनं, विकेन्द्रीकरणं, प्रशासनिकसरलीकरणं च इत्यादीनां उपक्रमानाम् उद्देश्यं कार्यक्षमतायाः सेवाप्रदानस्य च उन्नयनं भवति अपि च भारते लोकप्रशासनेन सामाजिक-आर्थिक-विषमताभिः, क्षेत्रीय-असन्तुलनैः, बहुलवादी-समाजस्य जटिलताभिः च सह संघर्षः करणीयः नीतयः कार्यक्रमाश्च भारतस्य जनसंख्यायाः विविधान् आवश्यकतान् सम्बोधयितुं अनुरूपाः भवितुमर्हन्ति, यत्र हाशियाकृतसमुदायाः, वंचितक्षेत्राणि च सन्ति भारते लोकप्रशासनं ऐतिहासिक-राजनैतिक-सामाजिक-आर्थिककारकैः निर्मितं गतिशीलं क्षेत्रम् अस्ति । अनेकचुनौत्यस्य सामना कृत्वा अपि, लोकतान्त्रिकमूल्यानां पालनाय, नागरिकानां हितसेवायाश्च प्रयासं कुर्वन् शासनं, नीतिकार्यन्वयनं, सेवाप्रदानं च महत्त्वपूर्णां भूमिकां निर्वहति भारते लोकप्रशासनं राष्ट्रस्य ऐतिहासिक-संवैधानिक-प्रशासनिक-ताने जटिलतया बुनितम् अस्ति । शताब्दशः पूर्वं विस्तृतानां मूलानां कारणात् अस्य विकासः देशस्य विविधसांस्कृतिकराजनैतिकपरिदृश्यस्य, तथैव ब्रिटिशशासनस्य अधीनस्थस्य औपनिवेशिकअतीतेन च महत्त्वपूर्णतया प्रभावितः अस्ति १९५० तमे वर्षे स्थापिता संवैधानिकरूपरेखा कार्यपालिकायाः, विधायिकायाः, न्यायपालिकायाः च भूमिकाः, उत्तरदायित्वं च परिभाषयति, येन प्रशासनिकशासनस्य मेरुदण्डः भवति भारतस्य प्रशासनिकसंरचना त्रयः स्तराः - केन्द्रीयः, राज्यः, स्थानीयसर्वकारः च कार्यं करोति, प्रत्येकं शासनस्य सेवाप्रदानस्य च उत्तरदायी स्वकीयाः प्रशासनिकयन्त्राणि सन्ति अस्याः संरचनायाः हृदये भारतीयप्रशासनिकसेवा भारतीयपुलिससेवा भारतीयविदेशसेवा इत्यादीनि प्रतिष्ठितानि सिविलसेवानि सन्ति, ये प्रमुखप्रशासनिकभूमिकासु सेवां कर्तुं शीर्षप्रतिभानां नियुक्तिं कुर्वन्ति परन्तु अस्मिन् क्षेत्रे नौकरशाही-अक्षमता, भ्रष्टाचारः, अपर्याप्तसेवाप्रदानं च इत्यादीनां बहुपक्षीयचुनौत्यस्य सामना भवति । एतेषां विषयाणां निवारणाय क्रमिकसरकारैः कार्यक्षमतां, पारदर्शिता, उत्तरदायित्वं च वर्धयितुं उद्दिश्य सुधाराः आरब्धाः । एतेषु सुधारेषु ई-शासनम्, विकेन्द्रीकरणस्य उपायाः, प्रशासनिकसरलीकरणम् इत्यादीनि उपक्रमाः सन्ति । सूचनाप्रौद्योगिक्याः लाभं गृहीत्वा डिजिटल इण्डिया इत्यादिभिः ई-शासन-उपक्रमैः सेवाप्रदानं नागरिकसङ्गतिः च क्रान्तिः अभवत् । अपि च, संवैधानिकसंशोधनेन सुलभतया विकेन्द्रीकरणसुधारस्य उद्देश्यं स्थानीयसंस्थानां सशक्तिकरणं, तृणमूलप्रजातन्त्रस्य प्रवर्धनं च भवति । उपसंहारः भारते लोकप्रशासनस्य अपि महात्मागान्धी राष्ट्रियग्रामीणरोजगारप्रतिश्रुतिकानूनम् तथा च राष्ट्रियग्रामीणस्वास्थ्यमिशनम् इत्यादीनां समाजकल्याणकार्यक्रमानाम् कार्यान्वयनार्थं महत्त्वपूर्णा भूमिका अस्ति, यस्य उद्देश्यं हाशियाकृतसमुदायानाम् जीवने सुधारः भवति समग्रतया भारतस्य लोकप्रशासनस्य विकासः निरन्तरं भवति, परम्परायाः नवीनतायाः च सन्तुलनं कृत्वा स्वनागरिकाणां नित्यं परिवर्तनशीलानाम् आवश्यकतानां पूर्तये। [[सञ्चिका:Welfare, Public Health and Family Policy Area of the Flemish Government 2018.png|लघुचित्रम्|

84629

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%9B%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A4%B2%E0%A4%BE

छायाचित्रकला

छायाचित्रकला इति छायाचित्रग्रहणस्य कौशलं प्रक्रिया अस्ति । "फोटोग्राफी" इति शब्दः ग्रीकभाषायाः "phōtos" इति शब्दात् आगतः, यस्य अर्थः प्रकाशः, "graphé" इति, यस्य अर्थः रेखाचित्रणं वा लेखनं अस्ति । फोटोग्राफी दृश्यकलारूपम् अस्ति । छायाचित्रकलाणार्थं कॅमेरा-यंत्रस्य उपयोगः भवति । कॅमेरा स्वस्य लेन्सद्वारा प्रकाशसंवेदनशीलमाध्यमे-चलच्चित्रे अथवा डिजिटलसंवेदके-नियन्त्र्य चित्राणि गृह्णाति । यदा शटर-बटनं नुद्यते तदा अल्पकालं यावत् उद्घाट्यते, येन एक्सपोजर-समयः शटर-वेगः वा नियमितः भवति । लेन्सस्य एपर्चरः प्रकाशस्य आगमनस्य परिमाणं समायोजयति, यदा तु आई .एस्.ओ सेटिंग् संवेदनशीलतां प्रभावितं करोति । कॅमेरा प्रकाशं मूर्तप्रतिबिम्बे परिणमयति । छायाचित्रकलायाः भिन्नाः नियमाः सन्ति । 'रूल ओफ़ थर्ड्स्' एकः नियमः अस्ति । अस्मिन् नियमे बिम्बस्य वामे वा दक्षिणे वा तृतीयभागे विषयः स्थाप्यते, अन्यौ तृतीयौ अधिकं मुक्तौ भवतः। 'लीडिङ लाइन्स्' अन्यः नियमः अस्ति । अयं नियमः रेखाकारानाम् उपयोगेन दर्शकस्य नेत्रं चित्रे विशिष्टविषयं वा विवरणं वा प्रति निर्देशयति । ततः, फ्रेमं पूरयितुं बिम्बस्य रचनायाः तकनीकः अस्ति येन सकारात्मकं स्थानं फ्रेमस्य अधिकांशं वा सर्वं वा गृह्णाति । फ्रेमस्य पूरणं रचनायां ऋणात्मकस्थानस्य उपयोगस्य विपरीतम् अस्ति । सकारात्मकं स्थानं, सामान्यतया एकः विषयः, निकटतः फ्रेम भवति येन सः अक्षरशः फ्रेमं पूरयति । फ्रेमस्य पूरणं विषयस्य समीपं गत्वा, जूम-लेन्सस्य, मैक्रो-लेन्सस्य उपयोगेन, सम्पादनकाले चित्रस्य क्रॉप्-करणेन वा कर्तुं शक्यते । 'गोल्डेन् स्पाइरल्' एकः प्रतिमानः अस्ति यः फिबोनाची क्रमम् अनुसृत्य गच्छति, संख्यानां श्रृङ्खला यत्र प्रत्येकं संख्या पूर्ववर्तीनां द्वयोः योगः भवति (उदा. ०, १, १, २, ३, ५, ८, १३ इत्यादयः) छायाचित्रकाराः कलाकाराः च 'गोल्डेन् स्पाइरल्' उपयोगं कृत्वा दर्शकस्य ध्यानं चित्रस्य विशिष्टक्षेत्रेषु आकर्षयन्ति, प्राकृतिकरूपेण, सुखदरूपेण च नेत्रस्य नेतृत्वं कुर्वन्ति । यद्यपि छायाचित्रणे एषः कठोरः नियमः नास्ति तथापि सुवर्णसर्पिलः अनेकेषु रचनाप्रविधिषु अन्यतमः अस्ति यः सौन्दर्यदृष्ट्या सुखदं सामञ्जस्यपूर्णं च दृश्यं निर्मातुं योगदानं दातुं शक्नोति । छायाचित्रस्य सम्पादनं कृत्वा तेषां विशेषतां वर्धयितुं दर्शकानां कृते अधिकं सुन्दरं दृश्यते च । सम्पादनम् महत्त्वपूर्णं सोपानं यत् छायाचित्रकाराणां कृते स्वस्य छायाचित्रस्य उत्तमतत्त्वानि बहिः आनेतुं साहाय्यं करोति। सर्वत्र छायाचित्रकलायाः उपयोगः भवति । कलात्मकव्यञ्जनस्य क्षेत्रे छायाचित्रकाराः स्वशिल्पस्य उपयोगं कृत्वा मनोहरबिम्बद्वारा भावानाम्, दृष्टिकोणानां, सृजनात्मकदृष्टीनां च प्रसारणं कुर्वन्ति । पत्रकारितायां अस्य उपयोगः भवति । छायापत्रकारिता वास्तविकजीवनस्य घटनानां दस्तावेजीकरणाय, प्रतिवेदनाय च छायाचित्रस्य शक्तिं प्रयुङ्क्ते, यत् वार्तानां कथानां च साझेदारी कर्तुं शक्तिशालीं तत्कालं च पद्धतिं प्रदाति । व्यापारजगति विज्ञापनं विपणनं च उच्चगुणवत्तायुक्तेषु चित्रेषु बहुधा निर्भरं भवति यत् उत्पादाः, सेवाः, 'ब्राण्ड्' च प्रभावीरूपेण प्रदर्शयन्ति, ध्यानं आकर्षयन्ति, सन्देशान् च प्रसारयन्ति । वैज्ञानिकक्षेत्रेषु प्रयोगानां दस्तावेजीकरणं, अवलोकनस्य अभिलेखनं, आँकडानां ग्रहणं च कर्तुं छायाचित्रणं सहायकं भवति । शैक्षिकसामग्रीषु प्रायः दृश्यतत्त्वानि समाविष्टानि भवन्ति, यत्र चित्रणं, प्रस्तुतिः, सूचनाप्रदसामग्री च निर्मातुं छायाचित्रणं महत्त्वपूर्णं साधनं भवति । छायाचित्रकलायाः विविधाः विधाः शैल्याः च सन्ति, प्रत्येकं भिन्नप्रयोजनानां सेवां करोति, अद्वितीयकलादृष्टिः च अभिव्यक्तं करोति । चित्रचित्रकला व्यक्तिनां उपमां व्यक्तित्वं च गृहीतुं केन्द्रीक्रियते, यदा तु परिदृश्यचित्रकला प्राकृतिकदृश्यानि प्रदर्शयति, यत्र विस्तृत-उद्घाटित-अन्तरिक्षेषु, पर्यावरण-तत्त्वेषु च बलं दत्तम् अस्ति ।स्थूलचित्रकलायां लघुविषयाणां विवरणानां च ग्रहणं भवति, जटिलबनावटं प्रकाशयति ये नग्ननेत्रेण अप्रत्यक्षं गन्तुं शक्नुवन्ति । स्थिरजीवनस्य छायाचित्रणं निर्जीववस्तूनि दृग्गोचररूपेण आकर्षकरचनासु व्यवस्थापयति, मानवविषयाणां आवश्यकतां विना कथाः कथयति । वीथिचित्रकला सार्वजनिकस्थानेषु निष्कपटक्षणान् गृह्णाति, दैनन्दिनजीवनस्य झलकं प्रदाति । वन्यजीवस्य छायाचित्रणं पशूनां प्राकृतिकनिवासस्थानेषु दस्तावेजीकरणं करोति, यत्र धैर्यं, कौशलं, पशुव्यवहारस्य गहनबोधः च आवश्यकाः भवन्ति । फैशन-चित्रकलायां वस्त्रं, उपसाधनं च प्रदर्श्यते, प्रायः सम्पादकीय-अथवा विज्ञापन-सन्दर्भेषु । एते सर्वे छायाचित्रणकलायाः भागाः सन्ति । छायाचित्रकलायाः एकः गहनतमः पक्षः अस्ति यत् कालस्य क्षणं स्थगितुं शक्नोति, अतीतानां दृश्यछापं निर्माति । पारिवारिकचित्र-एल्बम्, विवाहस्य चित्राणि, अवकाशस्य स्नैपशॉट् च मूर्तस्मृतीनां कार्यं कुर्वन्ति, अन्यथा कालान्तरेण क्षीणाः भवितुम् अर्हन्ति इति क्षणानाम् संरक्षणं कुर्वन्ति ।छायाचित्रम् दृश्यस्य दृश्यतत्त्वानि गृह्णन्ति, तत्क्षणसम्बद्धानि भावाः स्मृतयः च उद्दीपयन्ति । एकः छायाचित्रः व्यक्तिं कालान्तरे परिवहनं कर्तुं शक्नोति, भावानाम् इन्द्रियस्मृतीनां च जलप्लावनं प्रेरयति । प्रत्येकं छायाचित्रस्य पृष्ठतः बहु अर्थः भवति ।दर्शकः अर्थं ज्ञायते। छायाचित्रस्य व्याख्या प्रायः विषयाणां शाब्दिकचित्रणात् परं गच्छति, यतः दर्शकाः स्वस्य अद्वितीयदृष्टिकोणान् अनुभवान् च दृश्यकथायां आनयन्ति । सुशॉट् कृतस्य छायाचित्रस्य भावानाम् उद्दीपनस्य क्षमता भवति, दर्शकानां सह आन्तरिकस्तरस्य प्रतिध्वनितुं च क्षमता भवति । छायाचित्रकलायाः नैतिकविचाराः चित्राणां ग्रहणकाले न्यायपूर्णाः, आदरपूर्णाः, विचारशीलाः च भवन्ति । जनानां चित्रं ग्रहीतुं पूर्वं विशेषतः निजक्षणेषु तेषां गोपनीयतायाः आदरार्थं अनुमतिं प्राप्तुं महत्त्वपूर्णम् अस्ति । छायाचित्रकाराः व्यक्तिनां हानिं वा लज्जां वा जनयितुं शक्नुवन्ति इति चित्राणि गृहीतुं निवृत्ताः भवेयुः । निष्कपटतायां वा वीथिचित्रकलायां विषयाणां भावनानां विषये मनः कृत्वा सम्भवे सहमतिः प्राप्तुं अत्यावश्यकम् । तदतिरिक्तं छायाचित्रकाराः क्षणस्य सन्दर्भं यथार्थतया प्रतिनिधियन्ति इति चित्राणि प्रस्तुत्य प्रामाणिकतायां सटीकतायां च प्रयतन्ते । दृश्यस्य वास्तविकतां विकृतं कुर्वन्तः भ्रामकपरिवर्तनानि परिहरन् अङ्कीय-हेरफेरम् नैतिकरूपेण कर्तव्यम् । छायाचित्रकला चित्रेषु चित्रितव्यक्तिनां गोपनीयतायाः अधिकारस्य च रक्षणार्थं विनिर्मितानां कानूनीविचारानाम् अधीनम् अस्ति । गोपनीयतायाः, छायाचित्रकलायाः च विषये नियमाः न्यायक्षेत्रेण भिन्नाः सन्ति, परन्तु केचन सामान्यसिद्धान्ताः सन्ति । छायाचित्रस्य रक्षणं सामान्यतया छायाचित्रकाराय प्रतिलिपिधर्मस्य नैतिकअधिकारस्य वा प्रदानेन भवति । अमेरिकादेशे प्रथमसंशोधनस्य अधिकाररूपेण छायाचित्रणं रक्षितम् अस्ति तथा च सार्वजनिकस्थानेषु दृष्टं किमपि यावत् साधारणदृश्ये भवति तावत् कोऽपि छायाचित्रणं कर्तुं स्वतन्त्रः अस्ति । यूके-देशे अद्यतनेन कानूनेन (Counter-Terrorism Act 2008) पुलिसस्य शक्तिं वर्धयति यत् जनाः, प्रेस-छायाचित्रकाराः अपि, सार्वजनिकस्थानेषु चित्रं न गृह्णन्ति । दक्षिण आफ्रिकादेशे कोऽपि व्यक्तिः अन्यस्य कस्यचित् व्यक्तिस्य, स्वस्य अनुमतिं विना, सार्वजनिकस्थानेषु छायाचित्रणं कर्तुं शक्नोति तथा च यत् सर्वकारेण छायाचित्रं न गृहीतुं शक्यते तस्य विषये एकमात्रं विशिष्टं प्रतिबन्धं राष्ट्रियसुरक्षारूपेण वर्गीकृतस्य किमपि वस्तुना सह सम्बद्धम् अस्ति । प्रत्येकं देशस्य भिन्नाः नियमाः सन्ति ।

84631

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%95%20%E0%A4%B9%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%87%E0%A4%AA%20%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%97

प्रेक्षक हस्तक्षेप प्रयोग

शास्त्रीयप्रयोगस्य परिचयः १९६८ तमे वर्षे लटाने-डार्ले-योः कृते कृतः बाईस्टैण्डर्-हस्तक्षेप-प्रयोगः सामाजिक-मनोविज्ञानस्य महत्त्वपूर्णः अध्ययनः इति गण्यते । अस्मिन् भूमि-भङ्ग-अध्ययनेन अवलोकितं यत् यदा प्रेक्षकाः उपस्थिताः भवन्ति तदा व्यक्तिः आपत्कालेषु कथं प्रतिक्रियां ददाति इति किं प्रभावितं करोति। प्रेक्षकाणां संख्यायाः सह कस्यचित् एकस्य प्रेक्षकस्य हस्तक्षेपस्य सम्भावना न्यूनीभवति इति आविष्कृतम्, येन उत्तरदायित्ववितरणस्य विचारः प्रकाशितः अस्माकं मानवव्यवहारस्य ज्ञानं सम्पूर्णतया परिवर्तितम् अस्मिन् प्रयोगे, यस्मिन् व्यक्तिगतव्यवहारस्य उपरि सामाजिकगतिशीलतायाः प्रभावे बलं दत्तम् आसीत् । अस्य स्थायि महत्त्वं वास्तविकघटनानां कृते महत्त्वपूर्णनिमित्तात् उद्भूतं भवति, यत् आपत्कालेषु व्यक्तिगतदायित्वस्य महत्त्वपूर्णां भूमिकां रेखांकयति लटाने-डार्ले-योः कृते कृतः भूमि-भङ्ग-अध्ययनः सामाजिकरूपेण कठिन-आपातकालीन-परिदृश्येषु मानव-व्यवहारस्य प्रतिक्रियायाः च विषये अस्माकं अवगमनं वर्धयति |. पृष्ठभूमि १९६० तमे दशके समाजे व्यापकपरिवर्तनानि लटाने-डार्ले-योः प्रेक्षक-हस्तक्षेप-प्रयोगस्य आधारं प्रददति । अस्मिन् समये मनोवैज्ञानिकाः सामाजिकसन्दर्भः जनानां निर्णयनिर्माणं कथं प्रभावितं करोति इति विषये रोचकाः भवन्ति स्म, विशेषतः आपत्कालीनस्थितौ । प्रयोगः वास्तविकजीवनस्य घटनाभिः प्रेरितः आसीत्, यथा १९६४ तमे वर्षे किट्टी जेनोवेस् इत्यस्याः भयानकहत्या, यस्मिन् साक्षिणः किमपि न कृतवन्तः इति आरोपः अस्ति एषा अन्यघटना च एतादृशाः प्रश्नाः प्रकाशं कृतवन्तः यत् अन्ये परितः सन्ति चेत् आपत्काले सहायतां न कर्तुं कोऽपि किमर्थं निर्णयं कर्तुं शक्नोति। बिब् लटाने, जॉन् डार्ले च एतेषां चिन्तानां प्रतिक्रियारूपेण प्रेक्षकाणां संलग्नतां प्रभावितं कुर्वन्तः चराः विधिपूर्वकं अन्वेष्टुं स्वस्य शोधस्य योजनां कृतवन्तौ । अन्येषां जनानां सहभागितेषु आपत्कालीनस्थितौ जनानां सम्भाव्यस्य अनिच्छायाः निष्क्रियतायाः वा वैज्ञानिकव्याख्यानानि दातुं तेषां उद्देश्यम् आसीत् । लटाने-डार्ले-योः प्रेक्षक-हस्तक्षेप-प्रयोगेन उत्तरदायित्वस्य प्रसारस्य अवधारणां प्रवर्तयित्वा मनोविज्ञानं क्रान्तिं कृतवती, यत्र अन्ये उपस्थिते व्यक्तिः आपत्कालेषु सहायतां कर्तुं न्यूनाः भवन्ति इति ज्ञातम् एतत् अभूतपूर्वकार्यं प्रेक्षकप्रभावस्य अवगमनस्य पुनः आकारं दत्तवान्, अपराधे आपत्कालीनप्रतिक्रियायां च वास्तविकजगतः अनुप्रयोगाः प्रभाविताः । प्रयोगस्य सावधानीपूर्वकं पद्धतिः सामाजिकमनोविज्ञानसंशोधनस्य मानकं निर्धारितवती, तदनन्तरं अध्ययनं प्रेरितवती । अस्य स्थायिप्रभावः आव्हानात्मकानि धारणानि, सामाजिकसन्दर्भेषु मानवव्यवहारस्य अन्वेषणं प्रदातुं, गम्भीरपरिस्थितौ व्यक्तिगतदायित्वस्य पोषणविषये चर्चानां मार्गदर्शने च निहितः अस्ति। अवधारणायाः परिचयः १९६८ तमे वर्षे लटाने-डार्ले-योः प्रेक्षक-हस्तक्षेप-प्रयोगस्य उद्देश्यं आसीत् यत् जनाः आपत्काले किमर्थं सहायतां न कर्तुं निर्णयं कर्तुं शक्नुवन्ति, यदा अन्ये घटनायाः समये तेषां परितः उपस्थिताः सन्ति इति अवगन्तुम् उद्देश्यं आसीत् यत् : १. 1. उत्तरदायित्वस्य प्रसारस्य परीक्षणं कुर्वन्तु : निर्धारयन्तु यत् जनाः मन्यन्ते यत् आपत्काले अन्यः कोऽपि आज्ञां ग्रहीतुं अग्रे गमिष्यति यदा ते समूहे सन्ति तथा च कार्यं कर्तुं न्यूनतया उत्तरदायीत्वं अनुभवन्ति वा। 2. प्रेक्षकप्रभावस्य परीक्षणार्थम् : संकटसमये समूहानां गतिशीलतायाः अन्वेषणं प्रदातुं अतिरिक्तदर्शकानां उपस्थितिः आपत्काले कोऽपि एकः व्यक्तिः सहायतां करिष्यति इति संभावनां कथं प्रभावितं करोति इति अन्वेषणं कुर्वन्तु। 3. सामाजिकमनोविज्ञानस्य ज्ञाने योगदानं दातुं : व्यक्तिः कथं प्रेक्षकरूपेण कार्यं करोति इति विधिपूर्वकं परीक्षणं कृत्वा, आपत्कालः अथवा अपराधः इत्यादीनां वास्तविकपरिस्थितीनां प्रासंगिकाः उपयोगीसूचनाः प्रदातुं, सामान्यमान्यतानां विषये प्रश्नं कृत्वा। एतेषां उद्देश्यानां लक्ष्यं कृत्वा लटाने, डार्ले च अस्मिन् विषये अधिकं ज्ञानं आनेतुं लक्ष्यं कृतवन्तौ । विविधताः तथा हेरफेरः लटाने तथा डार्ले इत्येतयोः प्रेक्षकहस्तक्षेपप्रयोगे बहुपक्षीयदृष्टिकोणं नियोजितम्, अनुकरणीयआपातकालेषु व्यक्तिगतप्रतिक्रियाः प्रकाशयितुं प्रमुखकारकाणां हेरफेरः कृतः प्रेक्षकाणां संख्यायां परिवर्तनेन उत्तरदायित्वस्य प्रसारस्य घटना प्रकाशिता, यदा तु प्रतीयमानतीव्रतायां हेरफेरेण हस्तक्षेपस्य उत्प्रेरकरूपेण तस्य भूमिका प्रकाशिता व्यक्तिगतदायित्वसंकेताः, यथा पीडितपरिचयः, कार्यं कर्तुं प्रतीयमानं दायित्वं प्रभावितवन्तः, तथा च सक्षमत्वेन प्रतीयमानानाम् व्यक्तिनां (उदा. प्रथमप्रतिसादकानां) उपस्थितिः अन्येषां हस्तक्षेपं कर्तुं साहसं करोति स्म इदं सूक्ष्म अन्वेषणं प्रेक्षकव्यवहारे क्रीडितानां जटिलनिर्णयप्रक्रियाणां बहुमूल्यं अन्वेषणं प्रदाति, अन्येषां दुःखस्य सम्मुखे उत्तरदायित्वस्य कार्यस्य च संस्कृतिं प्रवर्धयितुं उद्दिश्य अनुसन्धानं हस्तक्षेपं च सूचयति। चराः 1. स्वतन्त्रचरः : प्रेक्षकाणां संख्या एतत् परिवर्तितं यत् कोऽपि साहाय्यार्थं पदाभिमुखीभवति वा इति कथं प्रभावितं भवति इति द्रष्टुं शक्यते । न्यूनाधिकदर्शकैः सह भिन्नाः परिदृश्याः अस्मान् द्रष्टुं साहाय्यं कुर्वन्ति यत् समूहस्य आकारः व्यक्तिगतप्रतिक्रियाः कथं प्रभावितं करोति। 2. आश्रितचरः : प्रेक्षकस्य हस्तक्षेपस्य सम्भावना आपत्काले कश्चन व्यक्तिः साहाय्यं करोति वा इति मापः । वयं एतत् पश्यामः यत् प्रेक्षकाणां संख्या कस्यचित् साहाय्यं कर्तुं वा न कर्तुं वा निर्णयं कथं प्रभावितं करोति इति अवगन्तुम्। 3. मध्यस्थता चर : प्रतीयमान तीव्रता, व्यक्तिगत उत्तरदायित्व, योग्यता ये कारकाः प्रेक्षकाणां संख्यायाः सहायतायाः च सम्बन्धं प्रभावितं कर्तुं शक्नुवन्ति। एते कारकाः, यथा आपत्कालः कियत् गम्भीरः प्रतीयते, व्यक्तिस्य उत्तरदायित्वस्य भावः, अन्येषां क्षमतायाः विषये तेषां दृष्टिः च, अस्मान् अवगन्तुं साहाय्यं कुर्वन्ति यत् प्रेक्षकाणां संख्या साहाय्यं कर्तुं किमर्थं प्रभावितं करोति 4. नियन्त्रणचराः : आपत्कालस्य प्रकारः, पीडितेन सह परिचितता वयं यत्किमपि प्रभावं पश्यामः तत् प्रेक्षकाणां संख्यायाः कारणात् इति सुनिश्चित्य नित्यं स्थापयामः । आपत्कालस्य प्रकारं तथा च कश्चन विपदि स्थितं व्यक्तिं कियत् सम्यक् जानाति इत्यादीनि वस्तूनि समानरूपेण स्थापयित्वा वयं प्रेक्षकाणां संख्या सहायतां कथं प्रभावितं करोति इति विषये ध्यानं दातुं शक्नुमः, येन अस्माकं अध्ययनं अधिकं विश्वसनीयं भवति। यथा - विंशतिः व्यक्तिः व्यस्तनगरस्य वीथिकायां कस्यचित् पतनं पश्यन्ति । केवलं कतिचन जनाः एव साहाय्यार्थं अग्रे आगतवन्तः । प्रेक्षकाणां संख्या (स्वतन्त्रचरः) अस्मिन् सन्दर्भे हस्तक्षेपस्य (आश्रितः चरः) सम्भावनां प्रभावितं करोति । केचन जनाः किमर्थं कार्यं कुर्वन्ति इति कारणानि प्रतीयमानेन तीव्रता, व्यक्तिगतदायित्व, योग्यता (मध्यस्थचराः) च व्याख्यायन्ते । पूर्वपरिचयः नास्ति इति कारणेन नियन्त्रणचराः आपत्कालं चिकित्सारूपेण धारयन्ति । एतेषां विचाराणां अन्वेषणं कृत्वा एतेषां कारकानाम् परिवर्तनं अस्मान् अधिकं ज्ञातुं साहाय्यं करोति यत् आपत्काले जनाः कथं कार्यं कुर्वन्ति यदा अन्ये परितः सन्ति, सामाजिकमनोविज्ञानस्य अन्वेषणं ददाति। नैतिकविचाराः : १. लटाने तथा डार्ले इत्यनेन सूचितसहमतिः प्राप्य, मनोवैज्ञानिक-असुविधायाः कृते प्रतिभागिनां निरीक्षणं कृत्वा, व्यापकं डिब्रीफिंग्-प्रदानं च कृत्वा स्वस्य प्रेक्षक-हस्तक्षेप-प्रयोगे नैतिक-विचारानाम् प्राथमिकताम् अददात् शोधकर्तारः गोपनीयतां निर्वाहयन्ति स्म, दुर्बलव्यक्तिनां रक्षणं कृतवन्तः, प्रयोगस्य उद्देश्यं च स्पष्टं कृतवन्तः । स्वतन्त्रसङ्गतिः, मुक्तसञ्चारः, अधिकतया कठोरनैतिकमूल्यांकनानि च प्रति तेषां समर्पणेन कर्तव्यनिष्ठा मनोवृत्तिः प्रकाशिता । एताः नैतिकचिन्ताः वैज्ञानिकज्ञानस्य अनुसरणस्य अस्मिन् भूमिगत-अध्ययनस्य प्रतिभागिनां कल्याणस्य अधिकारस्य च मध्ये सन्तुलनं स्थापयितुं प्रयतन्ते स्म। अवधारणायां अद्यतनविकासाः : १. सामाजिकमाध्यमप्रभावः परिवर्तनशीलव्यवहारयोः दृष्टिकोणयोः च सामाजिकमाध्यमस्य विशालप्रभावं ज्ञात्वा शोधकर्तारः अन्वेषणं कुर्वन्ति यत् प्रेक्षकहस्तक्षेपस्य जागरूकतां जनयितुं कार्यवाहीप्रवर्धनाय च सामाजिकमाध्यममञ्चानां उपयोगः कथं करणीयः इति। तंत्रिकाविज्ञानम् : शोधकर्तारः fMRI इत्यादीनां तंत्रिकाविज्ञानस्य तकनीकानां उपयोगेन प्रेक्षकव्यवहारस्य तंत्रिकाविज्ञानसहसंबद्धानां परीक्षणं कुर्वन्ति। हस्तक्षेपनिर्णयेषु कार्ये मस्तिष्कजालस्य अवगमनेन अधिकलक्षिताः सफलाः च प्रशिक्षणविधयः भवितुं शक्नुवन्ति। युवकानां नेत्रेण दैनन्दिनहिंसायाः अन्वेषणं कृत्वा टॉमसेन् (२०२४) हिंसायाः अस्वीकारस्य अतिपुरुषत्वस्य दबावस्य च मध्ये नृत्येन आकारितं तेषां कार्याणि पश्यति केचन कठिनं प्रतीतुं तीव्रताम् अवनयन्ति, अन्ये उत्तरदायित्वस्य समर्थनं कुर्वन्ति, सामाजिकपुरुषत्वेन सह सङ्गतहस्तक्षेपान् आग्रहयन्ति। एषा जटिलता हानिविरुद्धं कार्यं प्रवर्तयितुं विविधपुरुषत्वं विचार्य हस्तक्षेपाणां याचनां करोति । भविष्ये अनुशंसाः : १. भविष्ये संस्कृतिः भिन्नाः च परिचयाः प्रेक्षकाणां हस्तक्षेपं कथं प्रभावितयन्ति इति अध्ययनं कर्तुं अस्माभिः ध्यानं दातव्यम्। विशेषतः विद्यालयेषु विशिष्टपरिस्थितिषु अनुरूपं हस्तक्षेपकार्यक्रमं निर्मातुं महत्त्वपूर्णम् अस्ति। कम्पनीभ्यः स्पष्टनीतयः आवश्यकाः ये रिपोर्टिंग् प्रोत्साहयन्ति हस्तक्षेपं च समर्थयन्ति। एप्स् इव प्रौद्योगिक्याः उपयोगेन जनानां कृते परस्परं रिपोर्ट् कर्तुं समर्थनं च सुलभं कर्तुं शक्यते । कार्यक्रमाः कियत् सुष्ठु कार्यं कुर्वन्ति इति नियमितरूपेण परीक्षणं तेषां उत्तमीकरणाय महत्त्वपूर्णम् अस्ति। समुदायानाम् समावेशः तथा च सुनिश्चितं करणं यत् कानूनः प्रेक्षकाणां हस्तक्षेपस्य महत्त्वं स्वीकुर्वति इति मुख्यम् अस्ति। जनजागरूकता-अभियानानां महती भूमिका भवति यत् जनान् शिक्षितुं तथा च समाजः समस्यायां सम्मिलितुं कथं चिन्तयति इति परिवर्तनं करोति। निश्चयेन! बाईस्टैण्डर् इफेक्ट् प्रयोगस्य विवरणेषु अधिकं गहनं गच्छामः : प्रेक्षकप्रभावप्रयोगस्य एकः निर्णायकः तत्त्वः आपत्काले उपस्थितानां प्रेक्षकाणां संख्यायाः हेरफेरः अस्ति । १९६८ तमे वर्षे बिब् लटाने, जॉन् डार्ले च कृते अध्ययने एकस्य परिदृश्यस्य उपयोगः कृतः यत्र प्रतिभागिनः मन्यन्ते यत् ते अन्तरसंचारद्वारा संवादं कुर्वतः चर्चासमूहस्य भागाः सन्ति तेषां अज्ञातेन तेषां श्रुताः स्वराः पूर्वं रिकार्ड् कृताः आसन्, अन्ये वास्तविकाः सहभागिनः अपि नासन् । चर्चायाः समये एकः संघीयः आक्षेपस्य वा दुःखस्य वा अनुकरणं कृत्वा आपत्कालस्य बोधं जनयति स्म । प्रयोगस्य निष्कर्षेषु समूहस्य आकारस्य हेरफेरस्य महत्त्वपूर्णा भूमिका आसीत् । यदा प्रतिभागिनः केवलं पर्यवेक्षकाः इति मन्यन्ते स्म तदा तेषां शीघ्रं हस्तक्षेपस्य सम्भावना अधिका आसीत् । परन्तु यथा यथा प्रतीयमानानाम् प्रेक्षकाणां संख्या वर्धते स्म तथा तथा व्यक्तिभिः कार्यवाही कर्तुं प्रवृत्तिः न्यूना भवति स्म । एषा घटना उत्तरदायित्वस्य प्रसारस्य कारणं भवति, यत्र व्यक्तिः अन्येषां उपस्थितौ साहाय्यार्थं व्यक्तिगतरूपेण न्यूनतया उत्तरदायीत्वं अनुभवन्ति । अन्येषां उपस्थित्या उत्तरदायित्वस्य प्रसारः भवति, यतः प्रत्येकं व्यक्तिः अन्यः कोऽपि कार्यं करिष्यति इति कल्पयति, तस्मात् हस्तक्षेपस्य सम्भावना न्यूनीभवति अपि च, प्रयोगे हस्तक्षेपव्यवहारे समूहसङ्गतिस्य प्रभावस्य अन्वेषणं कृतम् । लटाने, डार्ले च ज्ञातवन्तौ यत् यदा प्रतिभागिनः दृढं पारस्परिकबन्धनयुक्ते समूहे स्वं गृह्णन्ति तदा उत्तरदायित्वस्य प्रसारः अधिकः भवति स्म, यस्य परिणामेण हस्तक्षेपस्य उदाहरणानि अपि न्यूनानि भवन्ति तद्विपरीतम्, न्यूनसङ्गतियुक्तेषु समूहेषु व्यक्तिभिः उत्तरदायित्वस्य प्रसारं अतिक्रम्य सहायतां दातुं अधिकं सम्भावना आसीत् । एतेन ज्ञायते यत् सामाजिकसङ्गतिः समूहगतिशीलतायाः प्रकृतेः आधारेण प्रेक्षकप्रभावं प्रवर्धयितुं वा न्यूनीकर्तुं वा शक्नोति । अपि च, अध्ययनेन प्रेक्षकाणां मध्ये प्रतीयमानस्य विशेषज्ञतायाः भूमिकायाः ​​अन्वेषणं कृतम् । प्रतिभागिनः हस्तक्षेपं कर्तुं अधिकं प्रवृत्ताः आसन् यदि तेषां मतं यत् तेषां समीपे उपस्थितानां अन्येभ्यः अपेक्षया आपत्कालीनस्थित्या प्रासंगिकं अधिकं ज्ञानं कौशलं वा अस्ति। एतेन ज्ञायते यत् यदि व्यक्तिः प्रेक्षकाणां उपस्थितिं न कृत्वा सहायतां दातुं विशिष्टरूपेण योग्यतां गृह्णन्ति तर्हि कार्यवाही कर्तुं अधिकं प्रेरिताः भवितुम् अर्हन्ति एतेषां कारकानाम् परं प्रयोगे हस्तक्षेपव्यवहारे लिङ्गस्य सांस्कृतिकमान्यतानां च प्रभावः अपि विचारितः । अनुसन्धानेन ज्ञातं यत् लैङ्गिकरूढिवादाः सांस्कृतिकाः अपेक्षाः च आपत्कालेषु हस्तक्षेपं कर्तुं व्यक्तिनां इच्छां आकारयितुं शक्नुवन्ति । यथा, पुरुषत्वसम्बद्धाः सामाजिकमान्यताः पुरुषान् वीरतां प्रदर्शयितुं कार्यवाही कर्तुं च दबावं दातुं शक्नुवन्ति, यदा तु महिलाः व्यक्तिगतहस्तक्षेपस्य अपेक्षया साम्प्रदायिकसौहार्दं प्राथमिकताम् अददात् इति अपेक्षाणां सामना कर्तुं शक्नुवन्ति सारांशेन, समूहस्य आकारः, समन्वयः, प्रतीयमानविशेषज्ञता, लिंगं, सांस्कृतिकमान्यता च इत्यादीनां कारकानाम् व्यवस्थितरूपेण परिवर्तनं कृत्वा शोधकर्तारः प्रेक्षकप्रभावस्य जटिलगतिशीलतां प्रकाशितवन्तः इयं सूक्ष्मबोधः वास्तविक-जगतः आपत्कालीन-स्थितौ हस्तक्षेपं प्रवर्धयितुं प्रेक्षक-उदासीनतां न्यूनीकर्तुं च रणनीतयः सूचयितुं साहाय्यं करोति। निगमन: १९६८ तमे वर्षे लटाने-डार्ले-योः कृते प्रेक्षक-हस्तक्षेप-प्रयोगेन आपत्काले व्यक्तिः किं कुर्वन्ति इति विषये अस्माकं दृष्टिकोणं परिवर्तयति स्म । तत्र अधिकाः जनाः सन्ति चेत् जनाः कथं साहाय्यं कर्तुं न्यूनं बाध्यतां अनुभवन्ति इति तेषां प्रदर्शनं कृतम् । एषः सिद्धान्तः निरन्तरं प्रचलति स्म, वर्तमानसंशोधनं व्यावहारिकप्रयोगं च प्रभावितं कृतवान् । अद्यत्वे जनाः तासु भूमिकासु अधिकं ध्यानं ददति यत् बहवः तादात्म्याः संस्कृतिः च निर्वहन्ति । परियोजना अस्माकं उत्तरदायित्वं स्वीकुर्वितुं, कठिनपरिस्थितौ हस्तं ऋणं दातुं च अवगमनं निरन्तरं आकारयति। आपत्काले जनाः यथा वर्तन्ते तथा किमर्थं वर्तन्ते इति अवगन्तुं महत्त्वपूर्णं सोपानम् अस्ति ।

84632

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%87%20%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%BF

भारते जाति

भारते जाति भारतस्य सामाजिकताने गभीररूपेण निहितः जातिः शताब्दशः विद्वान्विमर्शस्य, सामाजिक-अन्तर्निरीक्षणस्य च विषयः अस्ति । एषा जटिला श्रेणीबद्धा च सामाजिकसंरचना भारतीयसमाजस्य परिभाषाविशेषता अभवत्, व्यक्तिजीवनस्य आकारं ददाति, सामाजिकराजनैतिकगतिशीलतायाः विविधपक्षं च प्रभावितं करोति अस्मिन् अन्वेषणे वयं जातिस्य बहुपक्षीयपरिमाणेषु गहनतां गच्छामः, एम.एन. श्रीनिवासः, इरावती कर्वे, बी.आर. अम्बेडकर, तथा महात्मा गान्धी। भारते जातिस्य जटिलतां ज्ञातुं तस्याः परिभाषाः, प्रकाराः, ऐतिहासिकविकासः, एतेषां प्रभावशालिनां व्यक्तिनां विपरीतदृष्टिकोणानां च परीक्षणं महत्त्वपूर्णम् अस्ति । जातिः सरलतमरूपेण विशिष्टविशेषाधिकारयुक्तं, कर्तव्यं, प्रतिबन्धं च युक्तं वंशानुगतं सामाजिकवर्गं वा समूहं वा निर्दिशति । परन्तु क्षेत्रेषु समुदायेषु च विविधप्रकटीकरणस्य कारणेन जातिपरिभाषा चुनौतीपूर्णा सिद्धा भवति । म.न. श्रीनिवासः प्रमुखः समाजशास्त्रज्ञः जातिः सामाजिकसंस्थारूपेण सामाजिकस्तरीकरणव्यवस्थारूपेण च भेदं कर्तुं ‘जाति ‘वर्ण इति अवधारणां प्रवर्तयति स्म । श्रीनिवासः प्रतिपादितवान् यत् 'जाति' व्यावसायिकविशेषीकरणस्य लक्षणयुक्तानां अन्तःपत्नीसमूहानां प्रतिनिधित्वं करोति, यदा तु 'वर्णः' समाजस्य सर्वव्यापी चतुर्विधविभाजनं निर्दिशति – ब्राह्मणाः (पुरोहिताः विद्वांसः च), क्षत्रियः (योद्धाः शासकाः च), वैश्यः (व्यापारिणः कृषकाः च), तथा शूद्राः (मजदूराः)। परन्तु भारते प्रचलितानां जटिलजातीयगतिशीलतायाः अतिसरलीकरणस्य कारणेन एषा रूपरेखा आलोचनायाः सामनां कृतवती । इरावती कर्वे नामिका अन्यः प्रभावशाली विद्वान् लिंगस्य अर्थव्यवस्थायाः इत्यादिभिः अन्यैः सामाजिकैः आयामैः सह जातिस्य अन्तरविच्छेदस्य उपरि बलं दत्त्वा सूक्ष्मबोधं प्रदत्तवती एतेभ्यः व्यापकसन्दर्भेभ्यः जातिः पृथक् कर्तुं न शक्यते, समग्ररूपरेखायाः अन्तः तस्य विश्लेषणस्य आवश्यकता वर्तते इति सा तर्कयति स्म । जातिप्रकाराः : भारते जातिः विविधप्रकारस्य प्रदर्शयति, प्रायः क्षेत्रेषु समुदायेषु च भिन्नः भवति । प्राथमिकप्रकाराः सन्ति- १. 1. वर्णव्यवस्था : एतत् प्राचीनं वर्गीकरणं समाजं चतुर्षु वर्णेषु विभजति, प्रत्येकं वर्णस्य विशिष्टानि भूमिकानि उत्तरदायित्वं च नियुक्तं करोति । परन्तु अस्याः व्यवस्थायाः कठोरपदानुक्रमिकसंरचनायाः, असमानतायाः स्थायित्वस्य च कारणेन बहुधा आलोचना कृता अस्ति । 2. जातिव्यवस्था : जातिः स्थानीयाः अन्तःपत्नीसमूहाः सन्ति येषां लक्षणं सामान्यवंशस्य भवति तथा च प्रायः विशिष्टव्यापारैः सह सम्बद्धाः सन्ति । जातिव्यवस्थायां विशालसङ्ख्यायां समूहाः समाविष्टाः सन्ति, येन सामाजिकसम्बन्धानां जटिलजालं निर्मीयते । 3. अनुसूचित जाति (दलित) : बी.आर. भारतीयसंविधानस्य प्रमुखः शिल्पकारः अम्बेडकरः सामाजिकभेदभावस्य अस्पृश्यतायाः च अधीनाः ऐतिहासिकरूपेण हाशियाकृतानां समूहानां 'अनुसूचितजातीयानां' अथवा दलितानां दुर्दशायां केन्द्रितः आसीत् अम्बेडकरस्य अथकप्रयत्नाः सकारात्मककार्याणां माध्यमेन अस्पृश्यतां उन्मूलनं कृत्वा उत्पीडितानां उत्थानं कर्तुं प्रयतन्ते स्म । ऐतिहासिक विकासः जातिव्यवस्थायाः मूलं ऋग्वेदादिप्राचीनग्रन्थेभ्यः अनुसन्धानं कर्तुं शक्यते, येषु वर्णाधारितविभागानाम् उद्भवस्य संकेतः प्राप्यते । कालान्तरे सामाजिक-आर्थिक-राजनैतिककारकाणां योगदानं जातिपरिचयानां विकासे, समेकने च अभवत् । मध्ययुगीनकाले जातिप्रथानां संहिताकरणं जातम्, येन सामाजिकपदानुक्रमस्य स्थापनं जातम् । महात्मा गांधी का परिप्रेक्ष्य : भारतस्य स्वातन्त्र्यसङ्घर्षे प्रतिष्ठितः नेता महात्मा गान्धी जातिविषये अद्वितीयं वृत्तं धारयति स्म । सामाजिकसुधारस्य वकालतम् कुर्वन् सः मानवस्वभावस्य निहितसद्भावे विश्वासं कृत्वा नैतिकप्रत्ययद्वारा अस्पृश्यतां उन्मूलनं कर्तुं प्रयतते स्म । जातिबाधां अतिक्रम्य सर्वेषां कल्याणं लक्ष्यं कृत्वा गान्धिनः 'सर्वोदय' इति दृष्टिः। विपरीतदृष्टिकोणाः : श्रीनिवासः, कर्वे, अम्बेडकरः, गान्धी च जातिविषये भिन्नानि दृष्टिकोणानि प्रदत्तवन्तः, येन भारतीयसमाजस्य प्रचलितविचारविविधतां प्रतिबिम्बितम् । श्रीनिवासः स्वस्य 'संस्कृतीकरण' सिद्धान्तद्वारा जाति-गतिशीलत्वं, ब्राह्मण-संस्कार-प्रथा-अनुमोदनेन ऊर्ध्वगतिः कथं भवितुमर्हति इति च प्रकाशितवान् । इरावती कर्वे तु जातिसीमानां द्रवत्वे, विविधसामाजिककारकाणां परस्परसम्बन्धे च बलं दत्तवती । तस्याः कार्येण सामाजिकसंरचनानां व्यापकसन्दर्भे जातिविश्लेषणस्य आवश्यकता बोधिता । बी.आर. अम्बेडकरः स्वयमेव दलितकुटुम्बे जन्म प्राप्य जातिव्यवस्थायाः घोरं आलोचनां कृतवान्, यत् एतत् असमानतां भेदभावं च स्थापयति इति सामाजिकं दुष्टं मन्यते स्म । भारतीयसंविधानस्य मसौदे अम्बेडकरस्य प्रयत्नेषु सकारात्मककार्याणां प्रावधानाः, हाशियाकृतसमुदायस्य प्रतिनिधित्वं सुनिश्चित्य अवसराः च अन्तर्भवन्ति स्म । जाति-आधारितः विवेकः विविधरूपेण प्रकटितः भवति, यत्र एकः उग्रः अस्पृश्यता अस्ति । ऐतिहासिकरूपेण कतिपयानां जातिनां, विशेषतः दलित-अनुसूचितजाति-वर्गस्य, समाजस्य परिधिषु स्थापयितुं प्रथायाः सह सम्बद्धा अस्पृश्यता व्यक्तिभ्यः मूलभूतमानवाधिकारं नकारयति दलितानां प्रायः पृथक्करणं, सार्वजनिकस्थानात् बहिष्कारः, शिक्षा, स्वास्थ्यसेवा, रोजगारस्य च सीमितप्रवेशः च भवति । भारतीयसंविधाने अस्पृश्यतायाः उन्मूलनादिकानूनीपरिहारानाम् अभावेऽपि जातिसम्बद्धाः गहनमूलाः सामाजिकाः पूर्वाग्रहाः भेदभावप्रथानां ईंधनं निरन्तरं कुर्वन्ति । शिक्षा अन्यत् क्षेत्रम् अस्ति यत्र जाति-आधारितः भेदभावः तीव्ररूपेण दृश्यते । दलितछात्राः प्रायः विद्यालयेषु विश्वविद्यालयेषु च भेदभावस्य सामनां कुर्वन्ति, येन शत्रुशिक्षणवातावरणं भवति । रूढिवादाः पूर्वाग्रहाः च तेषां शैक्षणिकप्रदर्शनं प्रभावितयन्ति, उच्चशिक्षायाः सम्भावनाः च सीमिताः भवन्ति । शैक्षिकसंस्थासु हाशियाकृतसमुदायस्य प्रतिनिधित्वस्य अभावः सामाजिकविषमतां अधिकं स्थापयति, येन प्रभावितव्यक्तिनां समुदायानाञ्च समग्रप्रगतेः बाधा भवति । जाति-आधारितः भेदभावः आर्थिकक्षेत्रे अपि विस्तृतः अस्ति । दलिताः अन्ये च हाशियाः समूहाः प्रायः न्यूनवेतनयुक्तेषु, नीचकार्येषु च सीमिताः भवन्ति, प्रायः स्वपारम्परिकव्यापारैः सह सम्बद्धाः एतत् आर्थिकहाशियाकरणं सामाजिकपूर्वग्रहैः सुदृढं भवति, तेषां ऊर्ध्वगतिगतिशीलतां सीमितं भवति, दारिद्र्यचक्रं च स्थापयति । संसाधनानाम्, विपण्यस्य, ऋणस्य च असमानप्रवेशः जाति-आधारित-आर्थिक-विषमताम् अधिकं वर्धयति । भारते कानूनीरूपरेखायां जाति-आधारित-भेदभावस्य निवारणाय पदानि स्वीकृतानि सन्ति । हाशियाकृतसमुदायस्य उत्थानार्थं सामाजिक-आर्थिक-अन्तरालानां पूरणाय च शिक्षायां, सार्वजनिकरोजगारे च आरक्षणम् इत्यादीनि सकारात्मककार्याणां उपायाः प्रवर्तन्ते स्म परन्तु एतेषां नीतीनां कार्यान्वयनेन आव्हानानां सामना कृतः, तेषां प्रभावशीलतायाः, सम्भाव्य-अनभिप्रेत-परिणामानां विषये च विवादः प्रचलति । भारते जाति-आधारितः भेदभावः गहनतया निहितः सामाजिकः विषयः अस्ति यः कानूनी हस्तक्षेपाणां सामाजिकजागरूकतायाः च अभावेऽपि निरन्तरं वर्तते। अस्पृश्यता, शैक्षिकविषमता, आर्थिकहाशियाकरणं, सामाजिकपूर्वग्रहाः च सामूहिकरूपेण चुनौतीनां जटिलजालस्य योगदानं ददति । समन्वितेन सामूहिकप्रयासेन एव भारतं जाति-आधारित-भेदभावस्य उन्मूलनं कृत्वा समानता-न्याय-मानव-गौरव-सिद्धान्तेषु आधारितस्य समाजस्य निर्माणस्य आशां कर्तुं शक्नोति | निगमन: भारते जातिः एकः जटिलः गहनतया च निहितः सामाजिकः घटना अस्ति, यः शताब्दशः विकसितः अस्ति, जीवनस्य विविधान् पक्षान् च प्रभावितं करोति । एम.एन.आदीनां विद्वानानां दृष्टिकोणाः एम.एन. श्रीनिवास, इरावती कर्वे, बी.आर. अम्बेडकरः, महात्मागान्धी च जातिस्य बहुपक्षीयस्वभावस्य, तस्य ऐतिहासिकविकासस्य, समानतायाः सामाजिकन्यायस्य च आदर्शानां प्रति तया उत्पद्यमानानां आव्हानानां च व्यापकं अवगमनं प्रददति । यथा यथा भारतं जातिजटिलताभिः सह ग्रस्तः अस्ति तथा एतेभ्यः प्रभावशालिभ्यः प्राप्ताः अन्वेषणाः अग्रे विश्लेषणस्य सामाजिकपरिवर्तनस्य च बहुमूल्यं साधनं भवन्ति । B.R. इति वदति। अम्बेडकरस्य "जाति-निर्मूलनम्" इति ग्रन्थः भारतीयसामाजिक-राजनैतिकचिन्तानां वृत्तान्तेषु महत्त्वपूर्णः ग्रन्थः अस्ति, जाति-आधारितविवेचनस्य उन्मूलनाय न्याययुत-समतावादी-समाजस्य स्थापनार्थं च स्पष्ट-आह्वानस्य उद्घोषणं करोति। मूलतः 1936 तमे वर्षे लाहोर्-नगरे एकस्मिन् सम्मेलने प्रदत्तस्य भाषणरूपेण कल्पितम् आसीत्, तस्य चरमविषयस्य विषये आयोजकानाम् आक्षेपस्य कारणात् वस्तुतः कदापि न प्रस्तुतम्। परन्तु, तदनन्तरं पुस्तिकारूपेण तस्य प्रकाशनेन तस्य चिरस्थायी प्रभावः प्रासङ्गिकता च सुनिश्चितम्। तस्य अन्तरे, "जाति-निर्मूलनम्" भारतीय-जाति-व्यवस्थायाः गभीरतया स्थापितां सामाजिक-पदानुक्रमं प्रति च्यालेञ् करोति, असमानताम् चिरस्थायीं कुर्वन् तथा च मानव-क्षमतां दमनं कुर्वन् गम्भीरः अन्यायः इति निन्दते। स्वयं उत्पीडित-दलित-समुदाये जन्मितः अम्बेडकरः, जाति-व्यवस्थायाः कठोरं विमर्शनं प्रस्तौति, सः तर्कयति यत् न केवलं जन्म-स्वेच्छया समाजं विभाजयति अपितु कतिपयानां समूहानां शोषणं, सीमान्तीकरणं च न्याय्यं करोति इति। जातिः न केवलं धार्मिक-सांस्कृतिक-घटना अपितु राजनैतिक-आर्थिक-घटना अपि अस्ति इति अम्बेडकरस्य तर्कस्य केन्द्रीयसिद्धान्तेषु अन्यतमः प्रतिपादनम् अस्ति। सः तर्कयति यत् जाति-व्यवस्था सामाजिकनियन्त्रणस्य तन्त्ररूपेण कार्यं करोति, या विशेषाधिकारप्राप्तैः उच्चजातीभिः स्व-आधिपत्यं धारयितुं भिन्नाभिप्रायस्य दमनार्थं च कल्पिता अस्ति। सामाजिक-पदानुक्रमं धार्मिकसिद्धान्तरूपेण संहिताबद्धं कृत्वा, जाति-व्यवस्था पीढौ पीढौ असमानता स्थिरीकरणं सुनिश्चितं करोति। अपि च, अम्बेड्कर्-वर्यः जातिं परोपकारी संस्था अथवा भारतीयपरिचयस्य अभिन्नः भागः इति सङ्कल्पं प्रबलतया निराकरोति। सः स्वातन्त्र्यस्य, समानतायाः, भ्रातृत्वस्य च सिद्धान्तेषु आधारितस्य समाजस्य निर्माणस्य समर्थनं कुर्वन् तस्य पूर्णस्य विनाशस्य आह्वानं करोति। तस्य दृष्ट्या, प्रत्येकं व्यक्तिः समानावकाशान् अवसरान् च प्राप्नुयात्, तेषां जातिः वा सामाजिक-पृष्ठभूमिं वा विचारं विना। "जाति-निर्मूलनम्" इत्यपि अम्बेडकरस्य विस्तृतं राजनैतिकदर्शनं प्रतिबिम्बयति, यत् सामाजिक-न्यायस्य मानव-अधिकारस्य च महत्त्वं प्रतिपादयति। सः उत्पीडितान् जनान् जाति-उत्पीडन-शक्तिनां विरुद्धं एकं संघटितुं च आह्वयति, तेभ्यः यथातथं स्थितिं चालयितुं तथा समाजे तेषां उचितं स्थानं याचयितुं च आह्वयति। निष्कर्षतः B.R. अम्बेडकरस्य "जाति-निर्मूलनम्" सामाजिक-सुधारस्य समानतायाः च एकं प्रबलं घोषणापत्रम् अस्ति, यत् कार्यकर्तृणां विद्वांसानां च पीढिं जाति-आधारित-भेदभावस्य विरुद्धं सङ्घर्षं कर्तुं प्रेरयति। अस्य विमोचनस्य सशक्तीकरणस्य च सन्देशः अद्य अपि प्रतिध्वनितः अस्ति, अधिकस्य न्याययुतस्य सर्वसमावेशकस्य च भविष्यस्य आशायाः दीपस्तम्भरूपेण कार्यं करोति। [[सञ्चिका:Indian Caste System.jpg|लघुचित्रम्|

84633

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%9B%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A3%E0%A4%AE%E0%A5%8D

छायाचित्रणम्

कलाविज्ञानरूपेण छायाचित्रणं प्रारम्भात् एव विलक्षणयात्राम् अकरोत् । विनयशीलस्य आरम्भात् आधुनिकजगति सर्वव्यापी उपस्थितिपर्यन्तं छायाचित्रणं न केवलं कालस्य क्षणं गृहीतवान् अपितु संचारस्य, आत्मव्यञ्जनस्य, सामाजिकचिन्तनस्य च शक्तिशाली साधनं जातम् । छायाचित्रस्य मूलं १९ शताब्द्याः आरम्भात् एव ज्ञातुं शक्यते । कॅमेरा ओब्स्कुरा इति यन्त्रस्य आविष्कारः यत् चित्रं पृष्ठे प्रक्षेपयति स्म, तस्मात् छायाचित्रस्य विकासस्य आधारः स्थापितः । परन्तु १८३० तमे दशके जोसेफ् निसेफोर् निएप्से, लुईस् डागुएर् इत्येतयोः सहकार्यं कृत्वा एव व्यावहारिकचित्रणस्य जन्म अभवत् । १८३९ तमे वर्षे डागुएर् इत्यनेन प्रथमा व्यावसायिकरूपेण सफला छायाचित्रप्रक्रिया इति डागुएरेओटाइप् इति प्रवर्तनं कृतम् । एतेन अभूतपूर्व-आविष्कारेण विस्तृत-स्थायि-प्रतिमानां निर्माणं कृतम्, येन विश्वव्यापीनां जनानां कल्पनाशक्तिः गृहीता । समाजस्य वास्तविकतायाः बोधस्य, अभिलेखनस्य च मार्गे सदायैव परिवर्तनं कृत्वा नूतनस्य दृश्यभाषायाः आरम्भः अभवत् । यथा यथा छायाचित्रणस्य उन्नतिः अभवत् तथा तथा उपलब्धाः विविधाः प्रक्रियाः अपि उन्नताः अभवन् । आर्द्र प्लेट् कोलोडियन, एम्ब्रोटाइप्स्, टिन्टाइप्स्, एल्बुमिन प्रिंट् च डागुरेओटाइप् इत्यस्य अनुसरणं कृतवन्तः, प्रत्येकं छायाचित्रप्रविधिनां विकासे योगदानं दत्तवान् । परन्तु एतेषु प्रारम्भिकप्रक्रियासु सीमाः आसन्, प्रायः दीर्घकालं यावत् संसर्गसमयः, विशेषसाधनानाम् आवश्यकता भवति स्म । १९ शताब्द्याः अन्ते शुष्कप्लेट् नेगेटिव्-प्रवर्तनेन एव मोक्षबिन्दुः आगतः, येन शौकिया-उत्साहिनां कृते छायाचित्रणं अधिकं सुलभं जातम् । १८८० तमे दशके जार्ज ईस्टमैन् इत्यनेन लचीला रोल-चलच्चित्रस्य कोडक्-कॅमेरा-इत्यस्य च प्रवर्तनेन छायाचित्रणं अधिकं क्रान्तं जातम्, येन अधिकानि पोर्टेबल-सुलभ-उपकरणानाम् अनुमतिः अभवत् । २० शताब्द्यां प्रौद्योगिकी-नवीनीकरणैः, परिवर्तनशील-सामाजिक-मान्यताभिः च चालितः छायाचित्रणस्य अभूतपूर्वविकासः अभवत् । ३५ मि.मी.-चलच्चित्रस्य आरम्भः, कॅमेरा-निर्माणस्य उन्नतिभिः सह, छायाचित्रणं बहुमुखी सुलभं च अभवत् । अस्मिन् युगे एन्सेल् एडम्स्, हेन्री कार्टियर-ब्रेसोन्, डोरोथिया लैङ्ग् इत्यादीनां प्रतिष्ठितछायाचित्रकारानाम् अपि उदयः अभवत्, ये स्वविशिष्टशैल्याः माध्यमस्य आकारं दत्तवन्तः २० शताब्द्याः मध्यभागे कृष्णशुक्लतः वर्णचित्रकलायां संक्रमणं जातम्, येन दृश्यकथाकथने नूतनं आयामं योजितम् । एसएलआर (Single-Lens Reflex) कैमराणां आगमनेन, छायाचित्रसंस्थानां विकासेन च अस्य क्षेत्रस्य लोकतान्त्रिकीकरणं अधिकं जातम्, येन छायाचित्रकाराः वैश्विकदर्शकान् प्राप्तुं समर्थाः अभवन् । २० शताब्द्याः अन्ते अङ्कीयप्रौद्योगिक्याः आगमनेन भूकम्पीयपरिवर्तनं जातम् । चलचित्रात् अङ्कीयसंवेदकानां कृते संक्रमणं छायाचित्रस्य इतिहासे परिवर्तनकारी क्षणं चिह्नितवान् । तत्क्षणप्रतिक्रिया, इलेक्ट्रॉनिकरूपेण चित्राणि गृहीतुं संग्रहीतुं च क्षमता च लक्षणीयः अङ्कीयकैमरा अधिकाधिकं प्रचलितः अभवत् । अङ्कीययुगेन न केवलं छायाचित्रस्य ग्रहणस्य मार्गः परिवर्तितः अपितु चित्रस्य परिवर्तनस्य वितरणस्य च प्रक्रियायां क्रान्तिः अपि अभवत् । एडोब फोटोशॉप् इत्यादिसॉफ्टवेयर् इत्यनेन छायाचित्रकाराः अपूर्वसुलभतया चित्राणि वर्धयितुं परिवर्तनं च कर्तुं शक्नुवन्ति स्म । तदतिरिक्तं अन्तर्जालस्य सामाजिकमाध्यममञ्चानां च उदयेन छायाचित्रकाराणां कृते स्वकार्यं प्रदर्शयितुं वैश्विकं मञ्चं प्रदत्तम्, येन तत्क्षणं साझेदारी, वैश्विकसंपर्कस्य च युगं पोषितम् । विशेषतः प्रारम्भिकवर्षेषु छायाचित्रस्य कलारूपेण स्थितिः विवादस्य विषयः अस्ति । परन्तु यथा यथा माध्यमस्य विकासः जातः तथा तथा कलात्मकव्यञ्जनस्य वैधरूपेण प्रभावशालीरूपेण च मान्यतां प्राप्तवान् । एडवर्ड स्टैचेन्, आल्फ्रेड् स्टीग्लिट्ज् इत्यादयः छायाचित्रकाराः ललितकलाक्षेत्रे छायाचित्रणस्य समावेशस्य वकालतम् अकरोत्, कलात्मककार्यस्य गठनं किम् इति पारम्परिकधारणासु चुनौतीं दत्तवन्तः अद्यत्वे चित्रकला, परिदृश्यं, अमूर्तं, अवधारणात्मकं च छायाचित्रणं इत्यादीनि विधाः समाविष्टाः विविधाः गतिशीलाः च कलारूपाः इति रूपेण छायाचित्रणं प्रसिद्धम् अस्ति । विश्वव्यापीषु दीर्घासु संग्रहालयेषु च नियमितरूपेण छायाचित्रप्रदर्शनानि दृश्यन्ते, येन माध्यमस्य शक्तिशालिनः आख्यानानि प्रसारयितुं भावनात्मकप्रतिक्रियाः उत्तेजितुं च क्षमता अस्ति । पत्रकारितायां छायाचित्रस्य प्रभावः अतिशयोक्तिः कर्तुं न शक्यते। छायापत्रकारिता एकः विशिष्टः विषयः इति रूपेण उद्भूतः, यत्र चित्राणां कथाकथनशक्तिः वार्तापत्रस्य तात्कालिकतायाः च संयोजनं कृतम् । २० शताब्द्यां युद्धक्रान्तिभ्यः आरभ्य सामाजिकान्दोलनेभ्यः सांस्कृतिकपरिवर्तनेभ्यः च ऐतिहासिकघटनानां दस्तावेजीकरणे छायापत्रकाराः महत्त्वपूर्णां भूमिकां निर्वहन्ति स्म छायाचित्रेषु भाषाबाधाः अतिक्रमितुं शक्तिः भवति, येन ते वैश्विकदर्शकान् सूचयितुं, संलग्नं कर्तुं च अत्यावश्यकं साधनं भवन्ति । रोबर्ट् कापा इत्यस्य "द फॉलिंग् सोल्जर", जो रोसेन्थल् इत्यस्य "रेइजिंग् द फ्लैग् ऑन इवो जिमा" इत्यादीनि प्रतिष्ठितचित्रं समाजानां सामूहिकस्मृतौ उत्कीर्णं ऐतिहासिकक्षणानाम् अमिटप्रतीकं जातम् । छायाचित्रस्य प्रभावः विज्ञापनस्य वाणिज्यस्य च क्षेत्रे अपि विस्तृतः अस्ति । "चित्रस्य मूल्यं सहस्रशब्दानां भवति" इति उक्तिः विपणनजगति विशेषं महत्त्वं प्राप्नोति । विज्ञापनदातारः सन्देशं प्रसारयितुं, ब्राण्ड्-परिचयं निर्मातुं, उपभोक्तृव्यवहारं प्रभावितं कर्तुं च छायाचित्रस्य दृश्यप्रभावस्य लाभं लभन्ते । सुनिर्मितानि छायाचित्राणि भावनां जनयितुं, सम्पर्कं निर्मातुं, ब्राण्ड्-स्मरणं स्थापयितुं च शक्नुवन्ति । विज्ञापनस्य प्रतिस्पर्धात्मके परिदृश्ये छायाचित्रकाराः उत्पादानाम् सेवानां च सारं गृहीतुं रचनात्मकदलैः सह सहकार्यं कुर्वन्ति, लक्षितदर्शकैः सह प्रतिध्वनितुं दृश्यकथाः निर्मान्ति । सामाजिकमाध्यममञ्चानां आगमनेन छायाचित्रणं आला कलारूपात् दैनन्दिनजीवनस्य अभिन्नभागः अभवत् । इन्स्टाग्राम, फेसबुक, स्नैपचैट् इत्यादीनां मञ्चैः स्मार्टफोनयुक्ताः प्रायः सर्वेऽपि सम्भाव्यछायाचित्रकाराः अभवन् । चित्राणां नित्यं साझेदारी एकस्याः दृश्यसंस्कृतेः निर्माणे योगदानं दत्तवान् यत्र व्यक्तिगत-अनुभवाः, यात्राः, दैनन्दिन-क्रियाकलापाः च दस्तावेजीकरणं कृत्वा वैश्विक-दर्शकैः सह साझाः भवन्ति सामाजिकमाध्यमेन प्रभावकाः शौकियाः च छायाचित्रकाराः अपि उत्पन्नाः येषां दृश्यसामग्रीणाम् आधारेण पर्याप्तं अनुसरणं प्राप्तम् अस्ति । साझाकरणस्य तात्कालिकतायाः, स्मार्टफोनस्य सुलभतायाः च सह, छायाचित्रणस्य लोकतान्त्रिकीकरणं जातम्, येन व्यक्तिः स्वस्य दृश्यकथानां क्यूरेटिङ्ग्, विश्वेन सह साझां च कर्तुं शक्नोति । छायाचित्रणं आत्मव्यञ्जनस्य एकं शक्तिशाली साधनं भवति, येन व्यक्तिः स्वस्य दृष्टिकोणं, भावनां, तादात्म्यं च दृग्गतरूपेण प्रसारयितुं शक्नोति । सेल्फीतः आरभ्य सावधानीपूर्वकं रचितस्वचित्रपर्यन्तं व्यक्तिः स्वशर्तैः जगति प्रस्तुतुं छायाचित्रणस्य उपयोगं कुर्वन्ति । छायाचित्रण-आधारितसामाजिकमञ्चानां उदयेन व्यक्तिभ्यः क्यूरेटेड् दृश्यसामग्रीद्वारा स्वस्य ऑनलाइन-व्यक्तित्वस्य आकारं दातुं एजन्सी दत्ता अस्ति । सिण्डी शेर्मन् इत्यादयः कलाकाराः चित्रकलायां पारम्परिकसंकल्पनानां चुनौतीं दत्तवन्तः, तादात्म्यस्य सामाजिकापेक्षाणां च अन्वेषणस्य साधनरूपेण छायाचित्रणस्य उपयोगं कृतवन्तः । आत्मचित्रणस्य सर्वत्र विद्यमानं रूपं सेल्फी सांस्कृतिकघटना अभवत्, यत्र आत्मप्रतिबिम्बस्य व्यक्तिगतसामूहिकसंकल्पनाः अपि प्रतिबिम्बिताः सन्ति । सांस्कृतिककथानां स्वरूपनिर्माणे सामाजिकमान्यतानां प्रभावे च छायाचित्रणस्य महत्त्वपूर्णा भूमिका अस्ति । ऐतिहासिकचित्रेषु सांस्कृतिकपरिवर्तनस्य दस्तावेजीकरणं भवति, परिवर्तनशीलफैशनस्य, जीवनशैल्याः, सामाजिकमान्यतानां च दृश्यअभिलेखरूपेण कार्यं कुर्वन्ति । डायन आर्बस् इत्यादिभिः छायाचित्रकारैः हाशियाकृतानां उपसांस्कृतिकसमुदायानाम् आकर्षणं कृत्वा मुख्यधारायां धारणानां चुनौतीं दत्त्वा सांस्कृतिकसमझस्य विस्तारः कृतः अस्ति । वृत्तचित्रकार्यस्य अतिरिक्तं छायाचित्रणं सांस्कृतिक-आन्दोलनानां उत्प्रेरकं अपि अभवत् । प्रतिष्ठितछायाचित्रेषु दृश्यसौन्दर्यशास्त्रं प्रायः कतिपयेषु युगेषु वा गतिषु वा पर्यायः भवति । यथा, १९६०-१९७० तमे दशके गैरी विनोग्राण्ड्, जोएल मेयेरोवित्ज् इत्यादीनां छायाचित्रकाराणां कार्याणां लक्षणं भवति स्म, तत् परिवर्तनशीलस्य नगरीयपरिदृश्यस्य सामाजिकचेतनायाः च प्रतीकात्मकं जातम् । १९ शताब्द्याः आरम्भात् समकालीनसर्वव्याप्तिपर्यन्तं छायाचित्रणं मानवीयसृजनशीलतायाः, जिज्ञासायाः, कालस्य क्षणानाम् आकर्षणस्य, साझेदारी-करणस्य च इच्छायाः प्रमाणरूपेण तिष्ठति अस्य विकासः न केवलं प्रौद्योगिकी उन्नतिं प्रतिबिम्बयति अपितु सामाजिकमूल्यानां सांस्कृतिकप्रतिमानानाम् अपि परिवर्तनं प्रतिबिम्बयति । यथा यथा छायाचित्रणं परितः जगति आकारं ददाति, आकारं च प्राप्नोति तथा तथा तस्य प्रभावः गहनः एव तिष्ठति । द्वन्द्वस्य अग्रपङ्क्तिं दस्तावेजीकरणं कृत्वा छायापत्रकारात् आरभ्य दैनन्दिनजीवनस्य सौन्दर्यं गृह्णन् आकस्मिकचित्रकारः यावत्, माध्यमं कथाकथनस्य, चिन्तनस्य, सम्पर्कस्य च शक्तिशाली साधनरूपेण स्थास्यति यस्मिन् युगे अस्माकं संचारपरिदृश्ये दृश्यानि आधिपत्यं कुर्वन्ति, तस्मिन् युगे छायाचित्रस्य यात्रा निरन्तरं भवति, नित्यं विकसिता, अस्माकं जगतः बोधस्य, अवगमनस्य च मार्गे अमिटं चिह्नं त्यजति। क्षेत्रे उत्कृष्टतां स्वीकृत्य उत्सवं दातुं च छायाचित्रपुरस्कारस्य महत्त्वपूर्णा भूमिका भवति । ते छायाचित्रकाराणां कृते स्वकार्यं प्रदर्शयितुं, मान्यतां प्राप्तुं, सहपाठिभिः उद्योगव्यावसायिकैः च सह सम्पर्कं कर्तुं मञ्चरूपेण कार्यं कुर्वन्ति । अनेकाः प्रतिष्ठिताः पुरस्काराः विभिन्नविधासु वर्गेषु च छायाचित्रणस्य उत्कृष्टसाधनानां सम्मानं कुर्वन्ति । एतादृशः एकः प्रसिद्धः पुरस्कारः अस्ति छायाचित्रणस्य पुलित्जरपुरस्कारः, यः अपवादात्मकं छायाचित्रपत्रकारणं स्वीकुर्वति यत् महत्त्वपूर्णघटनानि अथवा मानवरुचिस्य क्षणं गृह्णाति १९४२ तमे वर्षे स्थापितेन पुलित्जरपुरस्कारेण जनप्रवचनस्य ऐतिहासिककथानां च आकारं दत्तवन्तः प्रतिष्ठितप्रतिमानां सम्मानः कृतः अस्ति । विश्वपत्रिकाचित्रप्रतियोगिता अन्यतमा सम्माननीया स्पर्धा अस्ति या दृश्यपत्रकारितायां सर्वोत्तमानां उत्सवं करोति। १९५५ तमे वर्षे आरम्भात् आरभ्य विश्वप्रेस्-फोटो-प्रतियोगिता विश्वस्य सामाजिक-राजनैतिक-पर्यावरण-विषयाणां दस्तावेजीकरणं कृत्वा शक्तिशालिनः चित्राणि प्रदर्शितवती अस्ति । एतेषां वैश्विकपुरस्कारानाम् अतिरिक्तं अनेकेषु देशेषु क्षेत्रेषु च स्वकीयाः छायाचित्रप्रतियोगिताः सम्मानाः च सन्ति, येषु स्थानीयप्रतिभाः, दृष्टिकोणाः च प्रदर्श्यन्ते एते पुरस्काराः न केवलं व्यक्तिगतसाधनानां स्वीकारार्थं अपितु कलारूपस्य उन्नयनार्थं, छायाचित्रकारानाम् भाविनां पीढीनां प्रेरणायै च कार्यं कुर्वन्ति । विश्वे छायाचित्रस्य महत्त्वं गहनं बहुपक्षीयं च अस्ति, केवलं दृश्यदस्तावेजीकरणं अतिक्रम्य संस्कृतिषु पीढिषु च जनान् सम्बध्दयति सा सार्वत्रिकभाषा भवति अस्य मूलतः छायाचित्रणं संचारस्य माध्यमरूपेण कार्यं करोति, येन व्यक्तिः सन्देशान्, भावाः, आख्यानानि च उल्लेखनीयस्पष्टतया, तात्कालिकतया च प्रसारयितुं समर्थाः भवन्ति । इतिहासस्य दस्तावेजीकरणे सामूहिकस्मृतेः आकारे च छायाचित्रणस्य महत्त्वपूर्णा भूमिका भवति । ऐतिहासिकचित्रं महत्त्वपूर्णघटनानां, माइलस्टोनानां, सांस्कृतिकपरिवर्तनानां च दृश्यअभिलेखरूपेण कार्यं करोति, येन भविष्यत्पुस्तकानां कृते अतीतस्य अमूल्यं अन्वेषणं प्राप्यते । छायाचित्रस्य महत्त्वं केवलं दस्तावेजीकरणात् परं विस्तृतं भवति; आत्मव्यञ्जनस्य अन्वेषणस्य च शक्तिशाली साधनम् अस्ति । छायाचित्रणद्वारा व्यक्तिः स्वस्य अद्वितीयदृष्टिकोणान्, भावाः, तादात्म्यं च गृहीतुं शक्नुवन्ति, स्वस्य आन्तरिकलोकस्य झलकं प्रदातुं शक्नुवन्ति । भवेत् तत् आत्मचित्रं यत् दुर्बलतां प्रकाशयति, परिदृश्यस्य छायाचित्रं यत् सौन्दर्यस्य क्षणिकं क्षणं गृह्णाति, अथवा कल्पनां स्फुरति अमूर्तरचना वा, छायाचित्रणं व्यक्तिभ्यः स्वस्य अभिव्यक्तिं कर्तुं शक्नोति ।

84634

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A3%20%E0%A4%AE%E0%A5%83%E0%A4%97%E0%A5%8D

कृष्ण मृग्

कृष्ण मृगः( Antilope cervicapra ), भारतीयमृगः इति अपि ज्ञायते, भारतस्य नेपालस्य च मूलनिवासी मध्यमप्रमाणस्य मृगः अस्ति । तृणयुक्तेषु मैदानेषु, बारहमासीजलस्रोतयुक्तेषु लघुवनेषु च निवसति । स्कन्धे ७४ तः ८४ से.मी.पर्यन्तं (२९ तः ३३ इञ्च्) ऊर्ध्वं तिष्ठति । पुरुषाणां भारः २०–५७ किलोग्रामः (४४–१२६ पाउण्ड्), औसतं ३८ किलोग्रामः (८४ पाउण्ड्) भवति । मादाः लघुतराः भवन्ति, तेषां भारः समासे २०–३३ किलोग्रामः (४४–७३ पाउण्ड्) अथवा २७ किलोग्रामः (६० पाउण्ड्) भवति । पुरुषाणां ३५–७५ से.मी.(१४–३० इञ्च्) दीर्घाः वर्तनीवशृङ्गाः भवन्ति, मादासु यदा कदा शृङ्गाः अपि भवन्ति । हनुभागे, नेत्रयोः परितः च श्वेतवर्णः मुखस्य कृष्णपट्टिकाभिः सह तीक्ष्णविपरीतः भवति । उभयोः लिंगयोः वर्णा द्विस्वरवर्णः दृश्यते; पुरुषेषु शरीरस्य अधिकांशः भागः कृष्णभूरेण कृष्णपर्यन्तं भवति, नेत्रयोः, श्वेतकर्णपुच्छयोः परितः श्वेतवृत्ताः, उदरं, अधोहनुः, अन्तःपादाः च श्वेतवर्णाः अपि भवन्ति । मादाः किशोरः च पीतवर्णीयः मृगः तनपर्यन्तं भवति तथा च समानानि श्वेतक्षेत्राणि प्रदर्शयन्ति, केवलं पुरुषाणाम् अपेक्षया अधिकं अवरक्तपीतवर्णीयः स्वरः भवति । स्त्रीणां स्कन्धस्य परितः आरभ्य पृष्ठभागे समाप्तं अधिकं क्षैतिजं श्वेतपार्श्वपट्टिका अपि भवति । कृष्ण मृगः Antilope- जातेः एकमात्रः जीवितः सदस्यः अस्ति, तस्य वर्णनं १७५८ तमे वर्षे कार्ल् लिनेयस् इत्यनेन कृतम् । उपजातिद्वयं ज्ञायते । कृष्ण मृगः मुख्यतया दिने सक्रियः भवति | अत्र स्त्री, पुरुषः, युवा कुंवारयूथः इति त्रयः प्रकाराः लघुसमूहाः भवन्ति । पुरुषाः प्रायः स्त्रीणां संभोगार्थं संग्रहणार्थं lekking इति रणनीतिरूपेण स्वीकुर्वन्ति । अन्येषां पुरुषाणां एतेषु प्रदेशेषु प्रवेशः न भवति, तथापि मादाः प्रायः एतेषु स्थानेषु भोजनार्थं गच्छन्ति । एवं पुरुषः तया सह संभोगस्य प्रयासं कर्तुं शक्नोति । कृष्णमृगः शाकाहारी अस्ति, सः निम्नतृणेषु चरति, यदा कदा रुशत् अपि करोति । अष्टमासस्य वयसि स्त्रियः यौनरूपेण प्रौढाः भवन्ति, परन्तु द्विवर्षेभ्यः पूर्वं न संभोगं कुर्वन्ति । पुरुषाः पश्चात्, १.५ वर्षे परिपक्वाः भवन्ति । संभोगः वर्षे पूर्णे भवति । गर्भधारणं सामान्यतया षड्मासानां भवति, तदनन्तरं एकः वत्सः जायते । आयुः सामान्यतया १० तः १५ वर्षाणि यावत् भवति । तत् मृगः भारतस्य मूलनिवासी अस्ति, मुख्यतया भारते एव दृश्यते, यदा तु पाकिस्ताने बाङ्गलादेशे च स्थानीयतया विलुप्तः अस्ति । पूर्वं व्यापकाः, लघु विकीर्णाः च यूथाः अद्यत्वे बहुधा संरक्षितक्षेत्रेषु एव सीमिताः सन्ति । २० शताब्द्यां अत्यधिकमृगया, वनानां कटनं, निवासस्थानविनाशः च इति कारणेन कृष्णमृगसङ्ख्यायां तीव्रः न्यूनता अभवत् । अर्जन्टीना, ऑस्ट्रेलिया तथा अमेरिकादेशेषु मुख्यतया मृगयापालनक्षेत्रेषु कृष्णमृगस्य प्रवर्तनं कृतम् अस्ति । अर्जेन्टिनादेशे जनसंख्या सम्यक् जीवति । भारते १९७२ तमे वर्षे वन्यजीवसंरक्षणविधिस्य प्रथमसूचीयाः अन्तर्गतं कृष्णमृगस्य मृगया निषिद्धा अस्ति । हिन्दुधर्मे कृष्णमृगस्य महत्त्वम् अस्ति ; भारतीय-नेपाली-ग्रामिणः मृगस्य हानिं न कुर्वन्ति । नाम व्युत्पत्ति कृष्णमृगस्य वैज्ञानिकं नाम Antilope cervicapra इति । तस्य व्युत्पत्तिः लातिनीभाषायाः antalopus ("शृङ्गयुक्तः पशुः") इत्यत्रे अस्ति । विशिष्टं नाम cervicapra इति लातिनीभाषायाम् cervus ("हरिण") तथा capra ("अजा") इति शब्दैः निर्मितम् अस्ति । "ब्लाक्बक्" इति आङ्लभाषानाम पुरुषाणां कोटस्य पृष्ठभागस्य कृष्णभूरेण कृष्णवर्णस्य सन्दर्भः अस्ति ॥अस्य नामस्य प्रारम्भिकः प्रयोगः १८५० तमे वर्षे अभवत् । वर्गीकरण एवं विकास कृष्णमृगः Antilope- जातेः एकमात्रः जीवितः सदस्यः अस्ति, तस्य वर्गीकरणं Bovidae - कुटुम्बे अस्ति | १७५८ तमे वर्षे Systema Naturae इत्यस्य १० तमे संस्करणे स्वीडिश् प्राणिशास्त्रज्ञेन कार्ल लिनियसेन अस्य प्रजातेः वर्णनं वैज्ञानिकं नामं च दत्तम् । Antilope इत्यत्र जीवाश्मजातयः अपि सन्ति, यथा Antilope subtorta, Antilope intermedia च।   उपजातिद्वयं ज्ञायते, यद्यपि ते स्वतन्त्रजातीयाः भवेयुः A. c. cervicapra (Linnaeus, 1758), दक्षिणपूर्वीयः कृष्णमृगः इति प्रसिद्धः, दक्षिणे, पूर्वे, मध्यभारते च दृश्यते । पुरुषस्य श्वेतनेत्रवलयः नेत्रस्य उपरि संकीर्णः भवति, पुरुषे कण्ठः सर्वः कृष्णः भवति, अधोभागे श्वेतवर्णः पुरुषे स्त्रीषु च बहुधा उदरपर्यन्तं प्रतिबन्धितः भवति । कृष्णा पादपट्टिका सुनिर्दिष्टा पादस्य सर्वत्र प्राप्यते । A. c. rajputanae Zukowsky, 1927, वायव्य-कृष्णमृगः इति नाम्ना प्रसिद्धः, वायव्यभारते भवति । पुरुषाणां प्रजननकाले कृष्णभागेषु धूसरवर्णः भवति । अधोभागे श्वेतवर्णः शरीरस्य पार्श्वेषु अर्धमार्गपर्यन्तं विस्तृतः भवति, पुरुषाणां कण्ठस्य अधः आधारः श्वेतवर्णीयः भवति । श्वेत नेत्रवलयः नेत्रस्य परितः विस्तृतः भवति यत्र पादपट्टिका केवलं जङ्घपर्यन्तं गच्छति । भूगोलिकगोचर निवासस्थानं च कृष्णमृगः भारतीय उपमहाद्वीपस्य मूलनिवासी अस्ति, तृणयुक्तेषु विहारभूमिषु, कृशवनेषु च निवसति यत्र तस्य दैनन्दिनपानस्य आवश्यकतायाः कृते द्वादशमासीजलस्रोताः उपलभ्यन्ते । यूथाः जलं प्राप्तुं दीर्घदूरं गच्छन्ति । आङ्लिक-प्रकृतितज्ज्ञ विलियम थॉमस ब्लैन्फोर्डः १८९१ तमे वर्षे प्रकाशितस्य The Fauna of British India, including Ceylon and Burma कृष्णमृगस्य व्याप्तेः वर्णनं कृतवान् यत् अद्यत्वे लघुविकीर्णाः यूथाः बहुधा संरक्षितक्षेत्रेषु एव सीमिताः सन्ति । पाकिस्ताने २००१ तमवर्षपर्यन्तं भारतसीमायां यदा कदा कृष्णमृगः अभवत । दक्षिणनेपाले कृष्णमृगसंरक्षणक्षेत्रे अन्तिमजीवितस्य कृष्णमृगसंख्या २००८ तमे वर्षे १८४ इति अनुमानितम् भारतीयप्रौद्योगिकीसंस्थानस्य मद्रासपरिसरस्य मध्ये कतिचन कृष्णबकाः वर्तन्ते । पाकिस्ताने बाङ्गलादेशे च कृष्णमृगः स्थानीयतया विलुप्तः इति मन्यते | संस्कृतिषु संस्कृतग्रन्थेषु कृष्णमृग् इति तत् पशुः उल्लिखितः अस्ति | हिन्दुपौराणिककथानुसारं कृष्णमृगः भगवान् कृष्णस्य रथं वाहयति | वायुः सोमस्य चन्द्रस्य च वाहनं कृष्णमृगम इति मन्यते । तमिलनाडुदेशे कृष्णमृगः हिन्दुदेव्याः कोर्रवै इत्यस्याः वाहनम् इति मन्यते । राजस्थाने कर्णिमाता देवी कृष्णमृगस्य रक्षणं करोति इति विश्वासः अस्ति । याज्ञवल्क्यस्मृतौ " कस्मिन् देशे कृष्णमृगः अस्ति, तस्मिन् धर्मे अवश्यं ज्ञातव्यः " इति याज्ञवल्क्यऋषिः उद्धृतः अस्ति, यस्य अर्थः अस्ति यत् यत्र कृष्णमृगः न भ्रमति स्म तत्र यज्ञसहिताः केचन धर्माः न कर्तव्याः आसन् कृष्णमृगस्य चर्म ( हिन्दीभाषायां krishnajina ) हिन्दुधर्मे पवित्रं मन्यते । शास्त्रानुसारं ब्राह्मणैः (पुरोहितैः), साधुभिः योगिभिः (ऋषिभिः), वनवासिनां, भिक्षुभिः एव उपविष्टव्यम् ।

84637

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%95%20%E0%A4%AE%E0%A4%A8%E0%A5%8B%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%A8

सामाजिक मनोविज्ञान

सामाजिकमनोविज्ञानं सामाजिकपरिस्थितौ जनाः कथं चिन्तयन्ति, कथं कार्यं कुर्वन्ति इति अन्वेषणं करोति । अत्र अध्ययनं भवति यत् वयं अन्यैः कथं प्रभाविताः भवेम, सामाजिकपरस्परक्रियाः अस्माकं विचारान् कार्यान् च कथं प्रभावितयन्ति इति। अस्मिन् क्षेत्रे वयं समूहमान्यतां किमर्थं अनुसरामः, रूढिवादाः कथं निर्मीयन्ते, किमर्थं च सम्बन्धाः निर्मामः इत्यादयः प्रश्नाः परीक्षन्ते । समूहेषु अन्यैः सह संवादं कुर्वन् वा मनोवृत्तयः, विश्वासाः, व्यवहाराः च अवगन्तुं अस्मान् साहाय्यं करोति । सामाजिकमनोविज्ञाने अनेके सामाजिकविषयाः समाविष्टाः सन्ति, यथा- समूहव्यवहारः सामाजिक बोध नेतृत्वम् अवाच्यव्यवहारः अनुरूपता आक्रामकता पूर्वाग्रहं। इतिहास सामाजिकमनोविज्ञानस्य आरम्भः १८०० तमे दशके अभवत् यदा गुस्ताव् ले बोन्, विलियम मेक्डोगल इत्यादयः विचारकाः समूहाः व्यक्तिगतव्यवहारं कथं प्रभावितयन्ति इति अवलोकितवन्तः । १९०० तमे दशके मध्यभागे सोलोमन आश् इत्यनेन अनुरूपतायाः विषये, स्टैन्ले मिल्ग्राम इत्यनेन आज्ञापालनस्य विषये महत्त्वपूर्णाध्ययनेन सह अयं अधिकं लोकप्रियः अभवत् । यथा यथा वर्षाणि गच्छन्ति स्म तथा तथा सामाजिकमनोविज्ञानं परिवर्तमानं वर्धमानं च समाजशास्त्रस्य, मानवशास्त्रस्य, संज्ञानात्मकमनोविज्ञानस्य च विचारान् संयोजयित्वा अद्यत्वे यत् अस्ति तत् अभवत् । सिद्धान्ताः सामाजिकमनोविज्ञानं अनेकमूलभूतधारणासु कार्यं करोति । एते मौलिकाः विश्वासाः सिद्धान्तानां, संशोधनस्य, व्याख्यानां च रूपरेखां प्रददति । १. व्यक्तिः समाजः च: - जनाः समाजश्च परस्परं प्रभावं कुर्वन्ति। अस्माकं विचाराः कार्याणि च सामाजिकपरस्परक्रियाभिः आकारिताः भवन्ति। २. सन्दर्भविषयाणि: - परिस्थितिषु आधारेण व्यवहारः परिवर्तते। वयं कथं वर्तयामः इति विषये सामाजिकवातावरणस्य महती भूमिका भवति। ३. वास्तविकता व्यक्तिगत: - यत् वयं वास्तविकं पश्यामः तत् अस्माकं विश्वासैः पूर्वानुभवैः च प्रभावितं भवति। - अस्माकं यथार्थदृष्टिः पक्षपातपूर्णः भवितुम् अर्हति। ४. निर्मित सामाजिक जगत: - वयं समाजस्य विषये अस्माकं अवगमनं सक्रियरूपेण निर्मामः। सामाजिकवर्गीकरणं पूर्वाग्रहाः च वयं अन्येषां कथं पश्यामः इति आकारं ददति। ५. सामाजिक जीव: - मनुष्याः स्वाभाविकतया सम्बद्धाः भवितुम् इच्छन्ति, स्वस्य च भवितुं इच्छन्ति। सम्बन्धाः समूहाः च वयं कथं अनुभवामः, कथं कार्यं कुर्मः इति प्रभावं कुर्वन्ति। ६. वृत्तिः क्रियाः चालयति: - अस्माकं विश्वासाः भावनाः च अस्माकं व्यवहारस्य आकारं ददति। मनोवृत्तीनां कार्याणां च कडिः जटिलः अस्ति। ७. स्थिरतायाः इच्छा: - वयं इच्छामः यत् अस्माकं विश्वासाः कार्याणि च मेलयितुम्। परस्परविरोधिप्रत्ययेषु असहजतां अनुभवन् अस्मान् विग्रहस्य समाधानार्थं प्रेरयति। ८. सकारात्मक आत्मदृष्टि: - जनाः स्वं सकारात्मकरूपेण द्रष्टुं लक्ष्यं कुर्वन्ति। वयं जगत् कथं गृह्णामः इति विषये आत्मनः महती भूमिकां निर्वहति। प्रमुखाः अवधारणाः सामाजिकमनोविज्ञानं सर्वं प्रमुखविचारानाम् विषये अस्ति ये अस्मान् जनाः कथं वर्तन्ते इति अवगन्तुं साहाय्यं कुर्वन्ति। एतत् पश्यति यत् व्यक्तिः समाजश्च कथं परस्परं क्रियान्वयं कुर्वन्ति, वयं कथं स्वस्य सामाजिकजगत् निर्मामः इति। अयं विषयः अस्माकं मनोवृत्तीनां, धारणानां, मानवानाम् परस्परं सम्बद्धतायाः स्वाभाविकमार्गस्य च अन्वेषणं करोति । सामाजिकप्रभावः, समूहगतिशीलता च इत्यादयः महत्त्वपूर्णाः अवधारणाः वयं परस्परं संवादं कुर्मः इति जटिलमार्गान् चिन्तयितुं महत्त्वपूर्णाः सन्ति । प्रासंगिकता सामाजिकमनोविज्ञानं केवलं शैक्षणिकानाम् कृते नास्ति, जीवनस्य अनेकभागेषु अस्माकं साहाय्यं करोति। अस्मान् सम्बन्धाः कथं कार्यं कुर्वन्ति, दलाः कथं सफलाः भवितुम् अर्हन्ति, उत्तमं नेतृत्वं कीदृशं भवति इति विषये विचारान् ददाति । सामाजिकमनोविज्ञानं विविधतायाः निवारणे, समाजस्य अवगमने, समूहानां मध्ये पूर्वाग्रहः, द्वन्द्वः इत्यादीनां वास्तविकसमस्यानां समाधानं कर्तुं च उपयोगी भवति । सर्वेषां कृते नियमाः (नीतिः) निर्मातुं, अवगमनस्य प्रवर्धनं कर्तुं, समाजे सकारात्मकं परिवर्तनं कर्तुं च एतत् क्षेत्रं भूमिकां निर्वहति । निहितार्थाः सामाजिकमनोविज्ञानस्य जनानां समाजस्य च उपरि महत् प्रभावः भवति । वयं किमर्थं केचन विकल्पाः कुर्मः, रूढिवादाः कथं निर्मीयन्ते, किमर्थं च केचन सामाजिकनियमाः अनुसरामः इति अवगन्तुं साहाय्यं करोति । मनोवृत्तयः व्यवहाराः च परिवर्तयितुं शक्नुवन्ति इति ज्ञात्वा अस्मान् वस्तुनां उत्तमीकरणस्य उपायाः प्राप्यन्ते । अपि च, सामाजिकमनोविज्ञानं अस्मान् मानसिकस्वास्थ्यस्य विषये अधिकं शिक्षयति तथा च दर्शयति यत् उत्तमसम्बन्धाः, अन्येभ्यः समर्थनं च भवितुं वास्तवतः व्यक्तिस्य कल्याणाय महत्त्वपूर्णम् अस्ति। दैनन्दिनजीवने सामाजिकमनोविज्ञानम् सामाजिकमनोविज्ञानं केवलं सिद्धान्तानां, अनुसन्धानस्य च विषये नास्ति-अस्माकं दैनन्दिनपरस्परक्रियाणां अवगमनस्य साधनम् अस्ति। अनुशासनस्य एषः पक्षः सामाजिकमनोविज्ञानं अस्माकं दैनन्दिनजीवने, व्यक्तिगतसम्बन्धात् आरभ्य सामाजिकगतिशीलतापर्यन्तं कथं प्रवर्तते इति विषये केन्द्रितः अस्ति । सामाजिकमनोविज्ञानस्य अवगमनेन संचारप्रतिमानानाम्, द्वन्द्वनिराकरणस्य, स्वस्थसम्बन्धे योगदानं ददति इति कारकस्य च अन्वेषणं प्रदातुं व्यक्तिगतसम्बन्धान् वर्धयितुं शक्यते इदं अस्मान् मैत्रीणां, पारिवारिकपरस्परक्रियाणां, रोमान्टिकसम्बन्धानां च सूक्ष्मतां विकोडयितुं साहाय्यं करोति, येन अस्माकं सामाजिकजगत् अधिकं भ्रमणीयं भवति । व्यापकसामाजिकसन्दर्भेषु सामाजिकमनोविज्ञानं समूहानां गतिशीलतायाः विषये प्रकाशं प्रसारयति, यत् वयं भिन्नपृष्ठभूमिकानां जनान् कथं गृह्णामः, तेषां सह कथं संवादं कुर्मः इति प्रभावितं करोति एतत् पूर्वाग्रहं भेदभावं च इत्यादीनां विषयाणां निवारणाय साधनानि प्रदाति, अधिकं समावेशी सहानुभूतिपूर्णं समाजं पोषयति। सारतः दैनन्दिनजीवने सामाजिकमनोविज्ञानं मार्गदर्शकपुस्तकरूपेण कार्यं करोति, मानवीयपरस्परक्रियाणां जटिलतां नेविगेट् कर्तुं व्यावहारिकबुद्धिं प्रदाति, स्वस्थसम्बन्धं पोषयति, अधिकसौहार्दपूर्णसमाजस्य योगदानं च ददाति। व्यवसाय यदि जनाः कथं वर्तन्ते इति अवगन्तुं रुचिं लभते तर्हि सामाजिकमनोविज्ञानस्य करियरं फलप्रदं भवितुम् अर्हति । अस्मिन् क्षेत्रे जनाः विद्यालयेषु विश्वविद्यालयेषु वा कार्यं कुर्वन्ति, जनाः कथं चिन्तयन्ति, कथं कार्यं कुर्वन्ति इति अधिकं ज्ञातुं शोधं कुर्वन्ति । ते यत् जानन्ति तस्य उपयोगं व्यापारेषु वा सर्वकारेषु वा समस्यानां समाधानार्थं साहाय्यं कर्तुं अपि शक्नुवन्ति। केचन सामाजिकमनोवैज्ञानिकाः परामर्शदातृरूपेण कार्यं कुर्वन्ति, संस्थानां विकासे सहायतां कुर्वन्ति, अथवा समाजे सकारात्मकपरिवर्तनस्य वकालतम् कुर्वन्ति । सारांशेन सामाजिकमनोविज्ञानं समाजस्य बृहत्चित्रे जनाः कथं कार्यं कुर्वन्ति इति अवगन्तुं साहाय्यं करोति। अस्माकं सम्बन्धानां मार्गदर्शनाय, दैनन्दिन-आव्हानानां निवारणाय च उपयोगिनो साधनानि ददाति । अतीतात् अधुना यावत् सामाजिकमनोविज्ञानं केवलं सिद्धान्तानां विषये एव नास्ति; अस्माकं अन्तरक्रियाणां अर्थं ज्ञातुं मार्गदर्शकः अस्ति। अस्मान् उत्तमसम्बन्धनिर्माणं, अधिकसकारात्मकसमाजस्य निर्माणं च प्रति सूचयति। अन्ते सामाजिकमनोविज्ञानं नक्शा इव अस्ति, यत् अस्मान् अधिकसम्बद्धस्य अवगमनस्य च जगतः मार्गं दर्शयति। भारते सामाजिक मनोविज्ञान जीवन्तविविधतायाः भूमिः भारतं सामाजिकमनोविज्ञानस्य कृते आकर्षकं मञ्चं प्रस्तुतं करोति । मनोविज्ञानस्य एषा शाखा व्यक्तिनां तेषां सामाजिकसन्दर्भस्य च मध्ये अन्तरक्रियायां गहनतया गच्छति, समृद्धपरम्पराभिः, श्रेणीबद्धसंरचनैः, द्रुतगत्या विकसितसामाजिकपरिदृश्यैः च परिपूर्णे समाजे अस्माकं विचाराणां, भावनानां, व्यवहारानां च पृष्ठतः "किमर्थम्" इति अवगन्तुं चक्षुः प्रददाति अन्वेषणस्य एकः प्रमुखः क्षेत्रः **सामूहिकवादस्य** अवधारणा अस्ति । पाश्चात्यसमाजेषु प्रचलितस्य व्यक्तिवादीकेन्द्रीकरणस्य विपरीतम् भारतीयसंस्कृतिः समूहस्य महत्त्वे – परिवारस्य, जातिस्य, समुदायस्य – महत्त्वं बोधयति । सामाजिकमनोवैज्ञानिकाः अन्वेषणं कुर्वन्ति यत् एषः सामूहिकतावादः मनोवृत्तीनां व्यवहाराणां च आकारं कथं करोति। यथा, शोधं सूचयति यत् भारतीयाः व्यक्तिगतकामानां अपेक्षया समूहलक्ष्याणां प्राथमिकताम् अददात्, येन अनुरूपतायाः उच्चस्तरः, समूहान्तर्गतपक्षपातः च भवति सामाजिकप्रभाव भारते अद्वितीयरूपं गृह्णाति। "मुखं रक्षितुं" (इज्जत) इति अवधारणा महत्त्वपूर्णां भूमिकां निर्वहति । व्यक्तिः सामाजिकानुमोदनस्य अस्वीकारस्य च प्रति अत्यन्तं संवेदनशीलाः भवन्ति, येन सम्भाव्यतया मतभेदाः अपि अनुरूपता भवति । ट्रायण्डिसस्य शोधं समूहेषु सामञ्जस्यं निर्वाहस्य महत्त्वं प्रकाशयित्वा एतत् दर्शयति, एषः कारकः निर्णयप्रक्रियाः प्रभावितुं शक्नोति जातिव्यवस्था इति जटिलसामाजिकपदानुक्रमः अन्यः रुचिक्षेत्रः अस्ति । सामाजिकमनोवैज्ञानिकाः जातिपरिचयः आत्मबोधं, सामाजिकपरस्परक्रियाः, अवसराः च कथं आकारयति इति परीक्षन्ते । अध्ययनं जाति आधारित पूर्वाग्रहस्य भेदभावस्य च सम्भावनां प्रकाशयति, सामाजिकगतिशीलतां समावेशीत्वं च प्रवर्धयन्तः हस्तक्षेपाणां आवश्यकतां प्रकाशयति। भारते लैङ्गिकभूमिका परिवर्तनं प्रचलति। सामाजिकमनोवैज्ञानिकाः अन्वेषणं कुर्वन्ति यत् पारम्परिकाः पितृसत्तात्मकाः मानदण्डाः व्यवहारं कथं प्रभावितयन्ति। अध्ययनं महिलानां वस्तुनिष्ठीकरणं, दहेजव्यवस्थानां प्रभावः, लैङ्गिकसमानतायाः प्रति परिवर्तनशीलदृष्टिकोणाः इत्यादीनां विषयाणां अन्वेषणं कुर्वन्ति । अनुसन्धानं तान् नीतयः हस्तक्षेपान् च सूचयितुं शक्नोति ये अधिकसमतापूर्णं समाजं प्रवर्धयन्ति। सामाजिकप्रतीतिः भारते विशिष्टस्वादं गृह्णाति। वृद्धानां, अधिकारिणां च सम्माने बलं दत्तं चेत् तेषां अधिकं ज्ञानं प्रज्ञां च आरोपयितुं प्रवृत्तिः भवितुम् अर्हति । एतेन समूहेषु निर्णयनिर्माणं संचारप्रकारं च प्रभावितं कर्तुं शक्यते । सामाजिकपरिचयः अपरः निर्णायकः अवधारणा अस्ति। अध्ययनं अन्वेषयति यत् व्यक्तिः बहुविधपरिचयान् – धार्मिकान्, क्षेत्रीयान्, भाषावैज्ञानिकान् – कथं नेविगेट् कुर्वन्ति तथा च एताः परिचयाः अन्तरसमूहसम्बन्धान् कथं प्रभावितयन्ति इति। विविधराष्ट्रे सामाजिकसौहार्दस्य प्रवर्धनाय एतासां गतिशीलतानां अवगमनं महत्त्वपूर्णम् अस्ति । भारते सामाजिकमनोविज्ञानं अपारक्षमतायुक्तं वर्धमानं क्षेत्रम् अस्ति । भविष्ये अन्वेषणार्थं केचन रोमाञ्चकारीक्षेत्राणि अत्र सन्ति- सामाजिकमाध्यमानां उदयः सामाजिकपरस्परक्रियासु समूहगतिशीलतायां च तस्य प्रभावः। धार्मिकपरिचयस्य तथा अन्तरधर्मसम्बन्धस्य मनोविज्ञानम्। मानसिकस्वास्थ्ये तीव्रनगरीकरणस्य सामाजिकपरिवर्तनस्य च प्रभावं अवगन्तुम्। एतेषु क्षेत्रेषु गहनतया गत्वा सामाजिकमनोविज्ञानं अधिकसमन्वयपूर्णस्य समावेशीभारतस्य निर्माणे महत्त्वपूर्णं योगदानं दातुं शक्नोति। अस्मान् व्यक्तिनां मध्ये जटिलं नृत्यं तेषां सामाजिकसन्दर्भं च अवगन्तुं साधनैः सुसज्जितं करोति, अधिकन्यायपूर्णस्य न्यायपूर्णस्य च भविष्यस्य मार्गं प्रशस्तं करोति । वादविवाद सामाजिकमनोविज्ञानं, व्यक्तिगतविचारेषु, भावनासु, व्यवहारेषु च सामाजिकप्रभावस्य अध्ययनं तस्य उष्णविमर्शान् विना नास्ति । एते वादविवादाः, मार्गरोधकत्वात् दूरं, वैज्ञानिकजिज्ञासायाः अग्निं प्रेरयन्ति, मानवीयपरस्परक्रियाविषये अस्माकं अवगमनस्य सीमां धक्कायन्ति। अत्र सामाजिकमनोविज्ञानस्य केचन प्रमुखाः वादविवादाः वयं अन्वेषयामः- प्रकृति बनाम पोषण : एषा मौलिकविमर्शः मानवव्यवहारस्य आकारं दातुं आनुवंशिकतायाः (प्रकृतिस्य) पर्यावरणस्य (पोषणस्य) च सापेक्षिकयोगदानस्य विषये केन्द्रितः अस्ति सामाजिकमनोविज्ञानं प्रायः कठिनपाशस्य उपरि उपविशति, सामाजिकपरिस्थितयः विशिष्टव्यवहारानाम् उत्पादनार्थं निहितव्यक्तित्वलक्षणैः सह कथं अन्तरक्रियां कुर्वन्ति इति परीक्षते । उदाहरणार्थं अनुरूपतायाः अध्ययनं भवति यत् परिस्थितिजन्यदबावः स्वातन्त्र्यप्रति व्यक्तिस्य स्वाभाविकप्रवृत्त्या सह कथं अन्तरक्रियां करोति । स्वचालिताः बनाम नियन्त्रितप्रक्रियाः : किं अस्माकं विचाराः कार्याणि च चेतनप्रक्रियायाः, विचारणीयप्रक्रियायाः उद्भूताः सन्ति, अथवा प्रायः स्वचालिताः अचेतनाः च भवन्ति? सामाजिकमनोवैज्ञानिकाः एतयोः प्रक्रियायोः सापेक्षिकभारस्य विषये वादविवादं कुर्वन्ति । द्वय-प्रक्रिया-सिद्धान्तः द्वौ चिन्तन-विधौ सूचयति : एकः द्रुतगतिः, स्वचालित-प्रणाली, अनुमान-विज्ञानेन पूर्वाग्रहैः च प्रभाविता (प्रभामण्डल-प्रभावः इव), जटिलनिर्णयानां कृते मन्दतरः, नियन्त्रित-प्रणाली च अन्तर्निहितपक्षपातस्य विषये शोधं अचेतनपूर्वग्रहाणां अन्वेषणं करोति, स्वचालितपक्षं प्रकाशयति। परन्तु अन्येषु संशोधनेषु एतेषां पूर्वाग्रहाणां प्रतिरोधे चेतनविचारस्य भूमिकायाः उपरि बलं दत्तम् अस्ति । परिस्थितेः शक्तिः विरुद्धं स्वभावलक्षणाः : अस्माकं स्वस्य व्यवहारे कियत् नियन्त्रणं वर्तते ? अयं वादविवादः परिस्थितिकारकान् व्यक्तित्वलक्षणानाम् विरुद्धं गर्ते स्थापयति । स्टैन्फोर्ड-कारागार-प्रयोगेन प्रसिद्धतया दर्शितं यत् परिस्थिति-दबावानां कारणेन अप्रत्याशित-क्रूरता कथं भवितुम् अर्हति । परन्तु समीक्षकाणां मतं यत् प्रतिभागिनां व्यवहारे व्यक्तित्वप्रवृत्तयः सम्भवतः भूमिकां निर्वहन्ति स्म । सामाजिकमनोविज्ञानं स्थितिनिर्माणव्यवहारस्य व्यक्तिगतलक्षणानाम् अद्वितीययोगदानस्य च मध्ये सन्तुलनं अन्वेष्टुं प्रयतते । वञ्चनस्य नीतिशास्त्रम् : मिलग्रामस्य आज्ञापालन-अध्ययनम् इव बहवः शास्त्रीयाः सामाजिक-मनोविज्ञान-प्रयोगाः शक्तिशालिनः शोधनिष्कर्षाणां निर्माणार्थं वञ्चनायाः उपरि अवलम्बन्ते स्म परन्तु प्रतिभागिनां वञ्चनस्य नैतिकनिमित्तानां विषये उष्णविमर्शः भवति । वैज्ञानिक उन्नतेः आवश्यकतायाः सहभागिनां सुरक्षायाः कल्याणस्य च सन्तुलनं नित्यं संघर्षः भवति । आधुनिकसंशोधकाः वञ्चनं न्यूनीकर्तुं, सूचितसहमतिं प्राथमिकताम् अददात् इति प्रयतन्ते । सामान्यीकरणीयता बनाम सांस्कृतिकविशिष्टता : एकस्मात् संस्कृतितः शोधनिष्कर्षान् सार्वत्रिकरूपेण प्रयोक्तुं शक्यते वा ? सामाजिकमनोविज्ञाने एषः वादविवादः विशेषतया प्रासंगिकः अस्ति, यत्र सांस्कृतिकमान्यताः मूल्यानि च व्यवहारं महत्त्वपूर्णतया प्रभावितयन्ति । उदाहरणार्थं अनुरूपतायाः अध्ययनं सामूहिकसंस्कृतौ अनुरूपतायाः अधिकं दबावं सूचयति । तथापि केचन सांस्कृतिकविविधतायाः अभावेऽपि सामाजिकव्यवहारस्य अन्तर्निहितसार्वभौमिकसिद्धान्तानां पक्षे तर्कयन्ति । सामाजिकमनोवैज्ञानिकाः अधुना एतान् सूक्ष्मतान् अवगन्तुं पार-सांस्कृतिकसंशोधनं प्रति केन्द्रीकृताः सन्ति । शोधकर्तुः भूमिका : व्यवहारस्य अध्ययनं कुर्वतः शोधकर्तुः उपस्थितिः तेषां अवलोकनार्थं प्रयतमानानां व्यवहारस्य एव परिवर्तनं करोति वा ? अयं वादविवादः "पर्यवेक्षकप्रभावं" प्रकाशयति, यत्र प्रतिभागिनः यदा जानन्ति यत् ते पश्यन्ति तदा भिन्नरूपेण कार्यं कुर्वन्ति । शोधकर्तारः अस्य प्रभावस्य न्यूनीकरणाय अप्रत्यक्षनिरीक्षणं, वञ्चनं च (नैतिकसीमानां अन्तः) इत्यादीनां पद्धतीनां प्रयोगं कुर्वन्ति । परन्तु अनुसन्धानं कृतस्य घटनायाः निहितविषयत्वस्य विषये विवादः निरन्तरं वर्तते । सामाजिकमनोविज्ञानस्य निरन्तरवृद्ध्यर्थं एते वादविवादाः अत्यावश्यकाः सन्ति । ते धारणानां आव्हानं कुर्वन्ति, पद्धतीनां परिष्कारं कुर्वन्ति, शोधकर्तृभ्यः नूतनदृष्टिकोणानां विचारार्थं च धक्कायन्ति। यथा यथा क्षेत्रस्य विकासः भवति तथा तथा एताः चर्चाः व्यक्तिनां तेषां सामाजिकलोकानां च जटिलसम्बन्धस्य विषये अस्माकं अवगमनं निरन्तरं आकारयिष्यन्ति।

84639

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%BE%20%E0%A5%A7

रामा १

फ्रा बत सोमदेत फ्रा फुट्थयोत्फा चुललोक महारत ( Thai: พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช , २० मार्च माह १७३७ – ७ सितंबरं माह १८०९), व्यक्तिगत नाम Thongduang ( ), रामा १ इति नाम्ना अपि प्रसिद्धः, रट्टानाकोसिन् राज्यस्य संस्थापकः, सियाम (अधुना थाईलैण्ड्) इत्यस्य वर्तमानस्य चकरीवंशस्य प्रथमः राजकुमारः च आसीत्। थाईभाषायां तस्य पूर्णं उपाधिं फ्रा बट् सोमडेत् फ्रा परमोरुराचा महाचक्क्रिबोरोम्मनाट् फ्रा फुत्थयोत्फा चुलालोक इति().सः १७८२ तमे वर्षे थोन्बुरी-राजस्य तक्सिन्-महोदयस्य अवक्षेपणानन्तरं सिंहासनं प्राप्तवान् । पुनर्मिलितराज्यस्य नूतनराजधानीरूपेण रत्नाकोसिन् (अधुना बैंकॉक्) इत्यस्य संस्थापकत्वेन अपि सः प्रसिद्धः आसीत् । रामा १, यस्य दत्तं नाम थोङ्गडुआङ्गः आसीत्, सः कोसा पानस्य प्रपौत्रः, मोन् पुरुषवंशीयकुटुम्बतः जातः। तस्य पिता अयुथयराज्यस्य राजदरबारस्य सेवां कृतवान् । थोङ्गडुआङ्गः तस्य अनुजः बून्मा च बर्मा-कोन्बाउङ्ग-वंशस्य विरुद्धं युद्धेषु राजा ताक्सिन्-महोदयस्य सेवां कृत्वा सियाम-नगरस्य पुनः एकीकरणे तस्य साहाय्यं कृतवन्तौ । अस्मिन् काले सः सियामस्य सर्वाधिकशक्तिशाली सैन्यनेता इति रूपेण उद्भूतः । थोङ्गडुआङ्गः प्रथमः सोमडेट् चाओ फ्रायः आसीत्, यः उच्चतमः पदः कुलीनवर्गः प्राप्तुं शक्नोति स्म, राजकीयपदस्य समः । १७८२ तमे वर्षे सः सियाम-राज्यस्य नियन्त्रणं स्वीकृत्य स्वस्य राज्याभिषेकं कृतवान् । तस्य शासनकाले सर्वाधिकं प्रसिद्धं घटना १७८५–८६ तमे वर्षे बर्मा-सियामी-युद्धम् आसीत्, यत् सियाम-नगरे अन्तिमः प्रमुखः बर्मा-आक्रमणः आसीत् । प्रथमरामस्य शासनकाले १७६७ तमे वर्षे सियामीराज्यस्य पतनस्य अनन्तरं सियामीसंस्कृतेः राज्यसङ्गठनस्य च पुनरुत्थानम् अभवत्, यस्य राजधानी तदा अयुथयानगरे आसीत् । सः बौद्धधर्मस्य राजतन्त्रस्य च मित्रतां कृत्वा नूतनं शुद्धं बौद्धसम्प्रदायं स्थापितवान् । रामा, अहं सम्पूर्णे मुख्यभूमिदक्षिणपूर्व एशियायां तक्सिन्-सैन्य-अभियानानां समेकनं विस्तारं च कृतवान्, यस्य मण्डलं १८०९ तमे वर्षे क्रमशः शान्-राज्यं उत्तर-दक्षिणं च यावत् शान्-राज्यं उत्तर-मलय-द्वीपसमूहं च यावत् पूर्वोत्तरं च अन्नामाइट्-परिधिपर्यन्तं विस्तृतम् आसीत् । तस्य शासनकाले नूतनस्य "संस्कृतेः स्वर्णयुगस्य" आरम्भः अपि अभवत्, यत् अयुथयाकालस्य उत्तरार्धे कलानां प्रफुल्लनस्य पदचिह्नानि अनुसृत्य अचलत् । नामः पुरातनस्य सियामस्य अन्येषां उच्चपदस्थानां व्यक्तिनां इव रामस्य प्रथमस्य नाम अपि स्वस्वस्थानस्य आधारेण, मृत्योः अनन्तरं अपि अनेकवारं परिवर्तितम् । जन्मसमये तस्य नाम थोङ्गडुआङ्ग (Thong Duang ทองด้วง इति अपि वर्तनी भवति), तस्मिन् समये सियाम्-नगरे कुलनामानि अद्यापि न प्रवर्तन्ते स्म । यदा थोङ्गडुआङ्गः अयुथायाः राजा एक्क्काथट् इत्यस्य शासनकाले रत्चाबुरीप्रान्तस्य उपराज्यपालरूपेण कार्यं कृतवान् तदा सः लुआङ्ग योक्क्रबट् इति उपाधिं धारयति स्म । अयुथायस्य निधनानन्तरं नूतनराजा तक्सिन् यस्य कृते सः महत्त्वपूर्णसैन्यसेनापतिरूपेण कार्यं कृतवान्, सः तस्मै क्रमेण फ्रा रत्चारिन् चाओ क्रोम फ्रा ताम्रुआट् (पुलिसविभागस्य प्रमुखः), फ्राय अफायरोन्नरिट्, फ्राय योम्मरात्, फ्राय चक्री, चाओफ्राया इति उपाधिं प्रदत्तवान् । अयुथायस्य निधनानन्तरं नूतनराजा तक्सिन् यस्य कृते सः महत्त्वपूर्णसैन्यसेनापतिरूपेण कार्यं कृतवान्, सः तस्मै क्रमेण फ्रा रत्चारिन् चाओ क्रोम फ्रा ताम्रुआट् (पुलिसविभागस्य प्रमुखः), फ्राय अफायरोन्नरिट्, फ्राय योम्मरात्, फ्राय चक्री, चाओफ्राया इति उपाधिं प्रदत्तवान् । १७८२ तमे वर्षे यदा सः सिंहासनारोहणं कृतवान् तदा सः अयुथयराज्यस्य संस्थापकस्य इव रामथिबोडी इति नाम गृहीतवान् । तस्य पूर्णं उपाधिः बहु दीर्घा आसीत् (फ्रा बोरोम्मराचथिराट् रामथिबोडी सिसिन् बोरोम्महा चक्रफाट् रचथिबोडिन् इत्यादयः), यस्य उद्देश्यं पूर्वस्य सियामीराजानाम् इव सत्तायाः सार्वभौमिकदावान् प्रदर्शयितुं आसीत्। तस्य मृत्योः अनन्तरं जनाः तं केवलं फेण्डिन् टोन् ("प्रथमशासनम्"), तस्य पुत्रं फेण्डिन् क्लाङ्ग् ("मध्यशासनम्") इति निर्दिशन्ति स्म । फलतः एतां व्यवस्थां निरन्तरं कृत्वा तस्य पौत्रः राम तृतीयः "अन्तिमः शासनः" स्यात् । एतत् अशुभं उपाधिं परिहरितुं सः एतस्य अभ्यासस्य समाप्तिम् अकरोत् यत् वाट् फ्रा काएओ इत्यत्र पन्नाबुद्धस्य पार्श्वेषु स्थापितानि बुद्धप्रतिमाद्वयं दानं कृत्वा एकैकं स्वपितुः पितामहं च समर्पितवान् । एतेषां बुद्धप्रतिमानां नामानि प्रयुज्य स्वपूर्ववर्तीद्वयं निर्दिष्टुं सः आग्रहं कृतवान् । प्रथमचक्रीराजाय समर्पितस्य फ्रा फुत्थयोत्फा चुलालोक ("आकाशस्य उपरि बुद्धः लोकानां मुकुटः च") इति नाम आसीत् । थाई-इतिहास-पुस्तकेषु अद्यापि अस्य राजानस्य उल्लेखः एवम् अस्ति । तस्य वंशजः वाजिरवुड् (रामषष्ठः) यः इङ्ग्लैण्डदेशे अध्ययनं कृतवान् आसीत्, सः अवगच्छत् यत् अधिकांशस्य सियामीराजानाम् नामानि पाश्चात्यजनानाम् कृते पुनः प्रजननं स्मर्तुं च कठिनम् अस्ति । अतः सः चकरीवंशस्य सर्वेषां राजानां कृते रामनाम तत्तत् क्रमाङ्केन सह प्रयोक्तुं प्रवृत्तः । तस्य राज्याभिषेकस्य २०० वर्षाणाम् अनन्तरं १९८२ तमे वर्षे थाई-मन्त्रिमण्डलेन तस्मै महारत ("महान") इति उपनामं दातुं निर्णयः कृतः । प्रारम्भिक जीवन एक अयुत्तयन कुलीन   अयुथयाराजस्य बोरोमाकोट् इत्यस्य शासनकाले १७३७ तमे वर्षे थोङ्गडुआङ्गस्य जन्म अभवत् । तस्य पिता थोङ्गडी आसीत्, राजदरबारस्य सेवां कुर्वन् एकः मोन् कुलीनः (मृत्युपश्चात् सोमडेट् फ्रा प्रथोम् बोरोम्माचॉन्नोक् – "भवतः आदिमः पिता") इत्यस्मै पालितः) यः फ्रा अक्सोन् सुन्थोन्साट् (उत्तरस्य सियामस्य राजसचिवः, राजसीलस्य रक्षकः) आसीत् । फ्रा अक्सोन् सुन्थोन्साट् अपि फ्रांसदेशस्य दरबारस्य राजा नरायस्य दूतावासस्य नेता कोसा पान् इत्यस्य वंशजः आसीत् । तस्य माता दाओरेउङ्ग् (मूलनाम योक्) अंशतः चीनदेशीया आसीत् । थोङ्गडुआङ्गः अल्पवयसि एव राजा उथुम्फोन् इत्यस्य राजपृष्ठेषु अन्यतमरूपेण राजभवनं प्रविष्टवान्, यत्र सः स्वस्य बाल्यकाले मित्रं तक्सिन् इत्यनेन सह मिलितवान् । १७६० तमे वर्षे सः समुत् साकोर्न्-नगरस्य एकस्य नगरसंरक्षकस्य पुत्रीं नक्-इत्यस्याः विवाहम् अकरोत् । पश्चात् १७५८ तमे वर्षे राजा एक्काथाट् इत्यनेन रत्चाबुरी-प्रान्तस्य लुआङ्ग योक्क्राबट् (उपराज्यपालः) इति नियुक्तः । तक्सिन अन्तर्गत सेवा अयुथयस्य पतनस्य पूर्वसंध्यायां फ्राय वाचिराप्रकान् (पश्चात् राजा तक्सिन्) इत्यनेन नगरस्य पतनं निश्चितम् इति पूर्वानुमानं कृतम् आसीत् । वाचिरप्रकाशः बर्मासेनायाः अयुथयानगरस्य घेरणं भङ्गयित्वा बहिः नूतनं आधारं स्थापयितुं निश्चयं कृतवान् । फ्राय रत्चबुरी अपि अस्मिन् उद्यमे सम्मिलितवती । १७६७ तमे वर्षे एक्क्काथट्-राजस्य अधीनं अयुथ्या-नगरं बर्मा-आक्रमणकारिणां हस्ते पतितम्, तत् नगरं पूर्णतया नष्टम् अभवत्; दग्धं लुण्ठितं च। केन्द्रीयाधिकारिणः अभावे स्वस्य वर्चस्वं स्थापयितुं स्थानीययुद्धनायकाः उत्थिताः । अयुथायस्य पतनस्य अभावेऽपि तक्सिन् तस्य पुरुषैः सह तस्मिन् एव वर्षे चन्तबुरीं त्रट् च गृहीतुं समर्थः अभवत् । अस्मिन् काले फ्राय रत्चाबुरी तक्सिन् इत्यस्य षट् मन्त्रिषु अन्यतमः अभवत् तथा च फ्राय पिचाई इत्यनेन सह ते तक्सिन् इत्यनेन तस्य बहुमूल्यौ सेनापतयः इति गण्यन्ते स्म । सेनापतिः शीघ्रं तक्सिन् रणनीतिकयोजनां कृत्वा तस्याः अन्तर्गतं एकस्मिन् वर्षे अयुथायं पुनः गृहीतवान् । १७६८ तमे वर्षे तक्सिन् स्वस्य अभिषेकं कृत्वा चाओ फ्रायनद्याः मुखस्य पश्चिमतटे थोन्बुरी-राज्यस्य नूतनराजधानीरूपेण उपयोगं कृत्वा थोन्बुरी-राज्यस्य स्थापनां कृतवान् । नूतनस्य थोन्बुरी-शासनस्य अन्तर्गतं थोङ्गडुआङ्ग् राजपुलिसविभागस्य प्रमुखः नियुक्तः, यस्य उपाधिः फ्रा रत्चारिन् इति आसीत् । भ्रात्रा बुन्मा (तदा फ्रा महामोन्त्री इति नाम्ना भावि महासूरसिंघनात्) सह फिमै-युद्धपतिं वशीकृत्य सः फ्राय-अपैरानारिट्-इत्यत्र उत्थापितः । १७६९ तमे वर्षे फाङ्गस्य स्वामी वशीकरणस्य अभियानस्य अनन्तरं थोङ्गडुआङ्गः फ्राय योम्माराट् इति स्थाने उन्नतः अभवत्, ततः परं वर्षे चाओ फ्राय चक्री – समुहानायोक् (उत्तरप्रान्तानां मुख्यमन्त्री) अभवत् । चक्री बर्माविरुद्धेषु युद्धेषु सियामसैनिकानाम् आज्ञां दत्त्वा कम्बोडियादेशं वशीकृत्य अगच्छत् । लम्पङ्ग-नगरस्य राजकुमारस्य फ्राय कविला इत्यस्य साहाय्येन बर्मा-शासनात् राज्यं मुक्तुं चक्रीः तस्य भ्राता च उत्तरदिशि लान् ना-नगरं प्रेषिताः । १७७६ तमे वर्षे ख्मेरपा डोङ्ग् (आधुनिकसूरिन्-नगरस्य परितः) जित्वा । तस्मै १७७८ तमे वर्षे लाओराज्यं जितुम् कार्यं नियुक्तम् अभवत् तथा च त्रयः अपि राज्याः (वियन्टिएन्, लुआङ्ग प्रबाङ्ग, चम्पासक्) तस्मिन् एव वर्षे सियामी-देशस्य हस्ते पतिताः । अन्ततः सः सोमडेट् चाओ फ्राय महा कसात्सुएक् इति पदं प्राप्तवान्, यः प्रथमः अधिकारी अस्ति यः कदापि एतत् पदं धारयति स्म । राजा इति आरोहणम् १७८१ तमे वर्षे सः कम्बोडिया-विरुद्धं अभियानं कृतवान्, केवलं थोन्बुरी-नगरस्य अस्थिरतायाः कारणात् अकालं प्रत्यागतवान् । फ्राय सूर्यस्य विद्रोहः प्रवृत्तः आसीत्, विद्रोहिणः ताक्सिन् राजानं पदच्युतवन्तः । केचन सूत्राणि ज्ञापयन्ति यत् तक्सिन् मठं प्रति प्रेषितः आसीत् । १७८२ तमे वर्षे थोन्बुरीनगरम् आगत्य चाओ फ्रायः स्वसैनिकैः फ्रायसूर्यं पराजितवान् । पश्चात् सूत्रेषु बहुधा निवेदितं यत् सेनापतिः अन्ततः निष्कासितस्य तक्सिन् इत्यस्य वधं कृतवान्, यत् पूर्वस्य केषाञ्चन स्रोतांशानां विरुद्धं भवति । ततः सः सत्तां गृहीत्वा स्वं राजानं कृत्वा चक्रीवंशस्य स्थापनां कृतवान्, यत् अद्यपर्यन्तं थाईलैण्ड्-देशस्य शासनं कुर्वन् अस्ति । जनरल् महाकासात्सुएक् इत्यनेन १७८२ तमे वर्षे एप्रिल-मासस्य ६ दिनाङ्के स्वस्य अभिषेकः कृतः । ततः शीघ्रमेव सः सियाम-राजधानीम् चाओ-फ्राया-नद्याः पूर्वतटे स्थानान्तरयितुं निश्चयं कृतवान्, यथा तस्याः उत्तमं सामरिकं स्थानं, स्वच्छ-स्लेट्-तः आरभ्य स्वस्य वैधतायाः प्रचारस्य इच्छा च । सः स्वस्य नूतनराजधानीयाः नाम "रत्नाकोसिन्" ("पन्नाबुद्धस्य रक्षणस्थानं") इति स्थापयितुं निश्चितवान् । रामोऽपि तस्य कुटुम्बस्य विविधान् सदस्यान् राजकीयरूपेण पालितवान् । सः स्वभ्रातुः सुरसी (अनुचित राजा) अथवा महासूरसिंघनाट् "अग्रमहलः" (उपराजस्य उत्तराधिकारी च इति पारम्परिकः उपाधिः) तथा च स्वभ्रातुः थोङ्ग-इन् अथवा अनुरक देवेशं "पृष्ठभागः" इति नियुक्तवान् । राज्ञः ४२ बालकाः आसन् । तेषु दश राज्ञ्याः अमरिन्दायाः, अन्ये नानापपत्नीभिः ।राज्ञ्याः बालकेषु राजकुमारः इसरासुन्दहॉर्नः, अनन्तरं राजा बुद्धलोएटला नभलैः (रामद्वितीयः) (यस्य राजा १८०३ तमे वर्षे महासूरसिंघनतस्य मृत्योः अनन्तरं मोर्चाभवनरूपेण नियुक्तः), राजकुमारः महासेनानुरकः, राजकुमारः महासकदी पोल्सेप् च आसन् । वियतनाम तथा कम्बोडिया १७८४–१७८५ तमे वर्षे न्गुयन्-प्रभुषु अन्तिमः न्गुयन् आन्हः प्रथमरामं प्रत्ययितवान् यत् सः वियतनाम-देशे आक्रमणं कर्तुं बलानि दास्यतु, यत् तदा ताय-स्ơन्-भ्रातॄणां नियन्त्रणे आसीत्। परन्तु मेकाङ्ग-डेल्टा-प्रदेशे राच् गाम्–क्सोआइ मुट्-युद्धे संयुक्तं गुयन्-सियाम्-बेडाः नष्टाः । गुयञ् इत्यस्य सियामी-सहायतायाः आह्वानेन सियामी-जनाः न्गुयन्-नगरस्य न्यायालये पर्याप्तं राजनैतिक-प्रभावं कर्तुं समर्थाः अभवन् । "Mạc Thiên Tứ" इत्यस्य तस्य सियामीपत्न्याः च पुत्रः मैक तु सिन्हः सियामी-जनानाम् मध्ये पालितः, १७८७ तमे वर्षे स्वस्य मृत्युपर्यन्तं हा टिएन्-नगरस्य गवर्नर्-रूपेण पदं धारितवान् । सियामीवंशीयः सेनापतिः न्गो मा इत्यस्य कार्यवाहकः राज्यपालः मैक् इत्यस्य स्थाने नियुक्तः । न्गुयन् आन् अपि राज्ञः दरबारे सियाम-नगरस्य शरणं प्राप्तवान् "Tây Sơn"-इत्यस्य पराजयस्य अवसरान् प्रतीक्षमाणः । एतेषु प्रकरणेषु प्रथमरामस्य सियामीशक्तिं स्वराज्यात् परं विस्तारयितुं इच्छा प्रदर्शिता । कम्बोडियादेशे राजा रीमराजः (अङ्ग नोन् द्वितीयः) १७७९ तमे वर्षे पदच्युतः, सिंहासनं च युवा राजकुमाराय आङ्ग इङ्ग् । परन्तु आङ्ग एङ्ग् इत्यस्य अधीनं कतिपयानां कम्बोडिया-कुलीनानाम् वियतनाम-समर्थकनीतयः प्रथमरामं आतङ्कितवन्तः । फलतः प्रथमरामः आङ्ग एङ्गं गृहीत्वा बैंकॉक्-नगरं निर्वासितवान्, यत्र रामः तं स्वपुत्रत्वेन दत्तकं गृहीतवान्, यस्य उद्देश्यं तस्य उपरि सियामीसमर्थकभावनाः आरोपयितुं आसीत् । प्रथमः रामः चाओ फ्राय अभय भुबेट् इत्यपि कम्बोडियादेशस्य रीजेण्ट् इति आरोपितवान् । "Nguyễn Ánh" इत्ययं १७८७ तमे वर्षे गुप्तरूपेण वियतनामदेशं प्रति प्रस्थितवान्, प्रथमरामाय एकं टिप्पणीं त्यक्त्वा। न्गुयेन् १७८८ तमे वर्षे साईगन्-नगरं पुनः ग्रहीतुं सफलः अभवत्, अनन्तरं १८०२ तमे वर्षे सम्राट् गिआ लाङ्ग् इति नाम्ना आरोहणं कृतवान् । १७९४ तमे वर्षे आङ्ग् एङ्ग् इत्यस्य बहुमतेन प्रथमः रामः तं पुनः निएरेय रीचिया तृतीय इति नाम्ना स्थापितवान् । सिमरीप्-बट्टमबाङ्ग-इत्येतयोः परितः क्षेत्रं सियाम-संस्थायाः विलीनीकरणम् अभवत्, अभय-भुबेट्-इत्यनेन च शासितम् । तथापि प्रथमरामः एतेषां प्रदेशानां शासनं कम्बोडिया-परम्परानुसारं कर्तुं अनुमन्यते स्म । बर्मादेशेन सह युद्धानि अचिरेण एव बर्मादेशस्य राजा बोदावपायः सियाम-देशे स्वस्य आधिपत्यविस्तारार्थं स्वस्य महत्त्वाकांक्षी-अभियानं कर्तुं आरब्धवान् । बर्मा–सियामीयुद्धं (१७८५–१७८६), यत् सियामदेशे "नवसेनायुद्धम्" इति अपि ज्ञायते यतोहि बर्माजनाः नवसेनाभिः आगतवन्तः, तत् प्रारब्धम् । बर्मा-सैनिकाः लन्ना-उत्तर-सियाम्-देशयोः प्रवहन्ति स्म । लम्पङ्ग-राजकुमारस्य कविला-इत्यनेन आज्ञापिताः सियामी-सैनिकाः वीरयुद्धं कृत्वा बर्मा-देशस्य अग्रेसरणं विलम्बितवन्तः, तत् सर्वं समयं बैंकॉक्-नगरात् सुदृढीकरणस्य प्रतीक्षां कुर्वन्तः आसन् । यदा फित्सानुलोकः गृहीतः तदा अनुरकः देवेशः पृष्ठप्रासादः, प्रथमरामः च स्वयमेव सियामीसैनिकानाम् उत्तरदिशि नेतृत्वं कृतवान् । सियामी-जनाः लम्पङ्ग-नगरं बर्मा-देशस्य घेरणात् मुक्तवन्तः । दक्षिणे बोडावपाया आक्रमणाय सज्जः चेडी सैम ओङ्ग इत्यत्र प्रतीक्षमाणः आसीत् । मोर्चा-महलस्य आदेशः दत्तः यत् सः स्वसैनिकानाम् दक्षिणदिशि नेतुम्, नाखोन् सी थम्माराट्-मार्गेण रानोङ्ग-नगरम् आगच्छन्तं बर्मा-देशस्य जनानां प्रति-आक्रमणं च करोतु । सः कञ्चनबुरी-समीपे बर्मा-जनानाम् युद्धाय आनयत् । बर्मादेशिनः थलाङ्ग (फुकेट्) इत्यत्र अपि आक्रमणं कृतवन्तः यत्र राज्यपालः अधुना एव मृतः आसीत् । चान्, तस्य पत्नी, तस्याः भगिनी मूक् च स्थानीयजनं सङ्गृह्य बर्मादेशीयानां विरुद्धं थलङ्गस्य सफलतया रक्षणं कृतवन्तः । अद्यत्वे चान्, मूक् च बर्मा-आक्रमणानां विरोधात् नायिकारूपेण पूज्यौ स्तः । तेषां स्वजन्मनि राम मया तेभ्यः थाओ थेप कासत्त्री, थाओ श्री सुनथोन् इति उपाधिः प्रदत्तः। बर्माजनाः सोङ्गखलं ग्रहीतुं प्रवृत्ताः । परन्तु फ्रा महानामकः भिक्षुः अस्य क्षेत्रस्य नागरिकान् बर्मादेशस्य विरुद्धं शस्त्रं ग्रहीतुं प्रोत्साहितवान्; तस्य अभियानमपि सफलम् अभवत् । फ्रा महाः पश्चात् प्रथमरामेन कुलीनतां प्राप्तवान् । यथा यथा तस्य सेनाः विनश्यन्ति स्म, तथैव बोदावपयः निवृत्तः ।परवर्षे पुनः आक्रमणं कृतवान्, अस्मिन् समये स्वसैनिकानाम् एकसेनारूपेण गठनं कृतवान् । एतेन बलेन बोदावपया चेडी सैम ओङ्ग्-दर्रेण गत्वा था दिन् डाएङ्ग्-नगरे निवसति स्म । मोर्चाप्रासादः बोडावपायाः सम्मुखीभवितुं सियामसैनिकानाम् मार्गं कृतवान् । अत्यल्पं युद्धं च बोदावपया शीघ्रं पराजितम् |अस्य लघुयुद्धस्य नाम था दीन दाएङ्ग् अभियानम् इति आसीत् । मृत्युः वंशः च राजा राम प्रथमः अल्पकालस्य किन्तु तीव्ररोगस्य अनन्तरं १८०९ तमे वर्षे सेप्टेम्बर्-मासस्य ७ दिनाङ्के मृतः; तस्य उत्तराधिकारी तस्य पुत्रः राजकुमारः इसरासुन्दहॉर्नः बुद्धलोएटला नभलैः अथवा द्वितीयः रामः इति नाम्ना अभवत् । सियाम रामस्य शासनकाले अहं षोडशशताब्द्याः आरभ्य न दृष्टं नूतनं शक्तिं प्राप्तवान् । सैन्यदृष्ट्या सियामः बर्मा-देशस्य आक्रमणानि सफलतया प्रतिहर्तुं समर्थः अभवत्, लाओस्-कम्बोडिया-वियतनाम-देशयोः नियन्त्रणं च कृतवान् । सांस्कृतिकदृष्ट्या राम प्रथमः अपि क्रमिकयुद्धश्रृङ्खलानां पश्चात् जनानां पुनर्स्थापनार्थं सांस्कृतिककार्यं प्रोत्साहितवान्, तस्य शासनकाले अनेकानि मन्दिराणि स्मारकाणि च निर्मितवान्। तस्य नीतयः आगामिषु दशकेषु सियामस्य विस्तारस्य आधारं स्थापितवन्तः । १८०९ मरणम् १७३७ जननम्

84640

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%87%E0%A4%9F%E0%A5%8B%E0%A4%95%E0%A5%89%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE

माइटोकॉन्ड्रिया

माइटोकॉन्ड्रिया माइटोकॉन्ड्रिया अधिकांशस्य यूकेरियोट्-कोशिकासु, यथा पशवः, वनस्पतयः, कवकाः च दृश्यन्ते। माइटोकॉन्ड्रिया इत्यस्य द्विगुण झिल्लीसंरचना भवति तथा च एडेनोसाइन् ट्राइफॉस्फेट् (ATP) उत्पन्नं कर्तुं एरोबिक श्वसनस्य उपयोगः भवति, यस्य उपयोगः सम्पूर्णे कोशिकायां रासायनिकशक्तिस्रोतरूपेण भवति। कीटानां स्वैच्छिकस्नायुषु १८५७ तमे वर्षे अल्बर्ट् वॉन् कोलिकर इत्यनेन तेषां आविष्कारः कृतः। माइटोकॉन्ड्रियान् इति पदस्य निर्माणं कार्ल बेण्डा इत्यनेन १८९८ तमे वर्षे कृतम् ।माइटोकॉन्ड्रियान् इति लोकप्रियतया "कोशिकायाः ​​शक्तिकेन्द्रम्" इति उपनाम अस्ति, एतत् वाक्यं फिलिप् सीकेवित्ज् इत्यनेन १९५७ तमे वर्षे अस्यैव नामस्य लेखस्य निर्माणं कृतम्।केषुचित् बहुकोशिकीयजीवेषु केषुचित् कोशिकासु माइटोकॉन्ड्रिया-अभावः भवति (उदाहरणार्थं परिपक्वस्तनधारिणां रक्तकोशिकानां)। सूक्ष्मस्पोरिडिया, पैराबेसालिड्, डिप्लोमोनाड् इत्यादीनां एककोशिकीयजीवानां बहूनां संख्यायां स्वस्य माइटोकॉन्ड्रियाः अन्यसंरचनासु न्यूनीकृताः वा परिणताः वा। माइटोकॉन्ड्रियाः सामान्यतया ०.७५ तः ३ μm यावत् क्रॉस् सेक्शन्-मध्ये भवन्ति, परन्तु आकारे संरचनायां च बहु भिन्नाः भवन्ति । यावत् विशेषेण कलङ्कितं न भवति तावत् ते न दृश्यन्ते । कोशिकीयशक्तिप्रदायस्य अतिरिक्तं माइटोकॉन्ड्रियाः अन्येषु कार्येषु, यथा संकेतप्रदानं, कोशिकीयभेदः, कोशिकामृत्युः च, तथैव कोशिकाचक्रस्य, कोशिकावृद्धेः च नियन्त्रणं निर्वाहयितुं च सम्मिलिताः भवन्ति। कोशिकायां माइटोकॉन्ड्रिया-सङ्ख्या जीवस्य, ऊतकस्य, कोशिकाप्रकारस्य च आधारेण बहुधा भिन्ना भवितुम् अर्हति । माइटोकॉन्ड्रिया विशेषकार्यं कुर्वन्तः विभागैः निर्मितः भवति । एतेषु विभागेषु अथवा प्रदेशेषु बाह्यझिल्ली, अन्तरझिल्लीस्थानम्, आन्तरिकझिल्ली, क्रिस्टे, आकृतिः च सन्ति । | संरचना माइटोकॉन्ड्रियायाः अनेकाः भिन्नाः आकाराः भवितुम् अर्हन्ति ।माइटोकॉन्ड्रियान् फॉस्फोलिपिडद्विस्तरैः प्रोटीनैः च निर्मिताः बाह्याः आन्तरिकाः च झिल्लीः भवन्ति । द्वयोः झिल्लीयोः भिन्नाः गुणाः सन्ति ।अस्य द्विझिल्लीसङ्गठनस्य कारणात् माइटोकॉन्ड्रियायाः पञ्च विशिष्टाः भागाः सन्ति । १ बाह्य माइटोकॉन्ड्रिया झिल्ली २ अन्तरपृष्ठे (बाह्य-अन्तर-पर्देषु अन्तरिक्षे) ३ अन्तः माइटोकॉन्ड्रिया झिल्ली ४ क्रिस्टे-अन्तरिक्षं (अन्तर्-झिल्ली-आच्छादनैः निर्मितम्) ५ आकृतिः (अन्तरिक्षे) यत् द्रवम् अस्ति । माइटोकॉन्ड्रियाषु पृष्ठक्षेत्रं वर्धयितुं तन्तुकरणं भवति, यत् क्रमेण एटीपी (एडेनोसिन ट्राइफॉस्फेट्) उत्पादनं वर्धयति ।बाह्यपृष्ठतः विच्छिन्नाः माइटोकॉन्ड्रियाः माइटोप्लास्ट् इति उच्यन्ते । नियोग माइटोकॉन्ड्रियायाः प्रमुखाः भूमिकाः श्वसनद्वारा कोशिकायाः ​​ऊर्जामुद्रा एटीपी (अर्थात् एडीपी इत्यस्य फॉस्फोरिलेशन) उत्पादयितुं कोशिकीयचयापचयस्य नियमनं च भवति। एटीपी-उत्पादने सम्बद्धानां विक्रियाणां केन्द्रीयसमूहः सामूहिकरूपेण सिट्रिक-अम्लचक्रं, अथवा क्रेब्स्-चक्रं, आक्सीडेटिव-फॉस्फोरिलेशनं च इति ज्ञायते।परन्तु एटीपी-उत्पादनस्य अतिरिक्तं माइटोकॉन्ड्रीयनस्य अन्ये बहवः कार्याणि सन्ति । ऊर्जा परिवर्तनम् माइटोकॉन्ड्रियायाः प्रमुखा भूमिका एटीपी-उत्पादनम् अस्ति, यत् अस्य कार्यस्य कृते आन्तरिकझिल्लीयां प्रोटीनानां बहूनां संख्यायां प्रतिबिम्बितम् अस्ति । एतत् ग्लूकोजस्य प्रमुखोत्पादानाम् आक्सीकरणं कृत्वा भवति: पाइरुवेट्, NADH च, ये साइटोसोलमध्ये उत्पाद्यन्ते । एषः प्रकारः कोशिकीयः श्वसनः, यः एरोबिक श्वसनः इति प्रसिद्धः, प्राणवायुस्य उपस्थितेः उपरि आश्रितः भवति । यदा प्राणवायुः सीमितः भवति तदा ग्लाइकोलाइटिक-उत्पादानाम् चयापचयः अवायवीय-किण्वनेन भविष्यति, एषा प्रक्रिया माइटोकॉन्ड्रिया-तः स्वतन्त्रा भवति ।ग्लूकोज-आक्सीजनयोः एटीपी-उत्पादनस्य किण्वनस्य तुलने एरोबिक-श्वसनस्य समये प्रायः १३ गुणाधिकं उपजं भवति ।वनस्पति-माइटोकॉन्ड्रिया अपि प्रकाशसंश्लेषणकाले उत्पादितां शर्करां भङ्गयित्वा वा वैकल्पिक-उपस्तर-नाइट्राइट्-इत्यस्य उपयोगेन आक्सीजनं विना वा सीमितमात्रायां एटीपी-उत्पादनं कर्तुं शक्नुवन्ति ।एटीपी विशिष्टप्रोटीनस्य साहाय्येन आन्तरिकझिल्लीद्वारा, पोरिन्द्वारा बाह्यझिल्लीं पारं च पारयति ।ऊर्जां मुक्तं कृत्वा एटीपी-इत्यस्य एडीपी-रूपान्तरणस्य अनन्तरं एडीपी-इत्येतत् एव मार्गेण पुनः आगच्छति । कैल्शियम आयनानां ग्रहणं, भण्डारणं, मुक्तिः च कोशिकायां मुक्तकैल्शियमस्य सान्द्रता प्रतिक्रियाणां सरणीं नियन्त्रयितुं शक्नोति तथा च कोशिकायां संकेतसंप्रेषणार्थं महत्त्वपूर्णा अस्ति । माइटोकॉन्ड्रिया क्षणिकरूपेण कैल्शियमस्य संग्रहणं कर्तुं शक्नोति, यत् कोशिकायाः ​​कैल्शियमस्य होमियोस्टेसिसस्य योगदानप्रक्रिया अस्ति । पश्चात् मुक्तिं कर्तुं तेषां शीघ्रं कैल्शियमं ग्रहीतुं क्षमता तेषां कैल्शियमस्य कृते उत्तमाः "साइटोसोलिक बफराः" भवन्ति । अन्तःप्लाज्मिकजालम् (ER) कैल्शियमस्य महत्त्वपूर्णं भण्डारणस्थानं भवति तथा च कैल्शियमस्य विषये माइटोकॉन्ड्रिया-ईआर-योः मध्ये महत्त्वपूर्णः अन्तरक्रिया अस्ति ।अन्तः माइटोकॉन्ड्रिया-झिल्लीयां माइटोकॉन्ड्रिया-कॅल्शियम-यूनिपोर्टर् इत्यनेन कैल्शियमं आकृतिमध्ये गृह्यते ।मुख्यतया माइटोकॉन्ड्रियाझिल्लीविभवेन चालितं भवति ।अस्य कैल्शियमस्य पुनः कोशिकायाः ​​अन्तः विमोचनं सोडियम-कैल्शियम-विनिमय-प्रोटीनस्य माध्यमेन अथवा "कैल्शियम-प्रेरित-कैल्शियम-विमोचन" मार्गेण वा भवितुम् अर्हति ।एतेन झिल्लीविभवे बृहत् परिवर्तनं कृत्वा कैल्शियम-स्पाइक् अथवा कैल्शियम-तरङ्गाः आरभ्यन्ते। एते द्वितीयदूततन्त्रस्य प्रोटीनानां श्रृङ्खलां सक्रियं कर्तुं शक्नुवन्ति ये तंत्रिकाकोशिकासु न्यूरोट्रांसमीटर्-विमोचनं, अन्तःस्रावीकोशिकासु हार्मोन-विमोचनं च इत्यादीनां प्रक्रियाणां समन्वयं कर्तुं शक्नुवन्ति। माइटोकॉन्ड्रिया-मात्रिकायां Ca2-प्रवाहः अद्यतनकाले श्वसनजैव ऊर्जाविज्ञानस्य नियमनार्थं तन्त्ररूपेण सम्मिलितः अस्ति यत् झिल्लीपारस्य विद्युत्रासायनिकविभवं ΔΨ-प्रधानतः pH-प्रधानं यावत् क्षणिकरूपेण "स्पन्दनं" कर्तुं शक्नोति, येन आक्सीडेटिव-तनावस्य न्यूनीकरणं सुलभं भवति । न्यूरॉन्-मध्ये साइटोसोलिक-माइटोकॉन्ड्रिया-कैल्शियमस्य समवर्ती वृद्धिः माइटोकॉन्ड्रिया-ऊर्जा-चयापचयेन सह न्यूरॉन-क्रियाकलापं समन्वययितुं कार्यं करोति । माइटोकॉन्ड्रिया मैट्रिक्स कैल्शियमस्य स्तरः दशसु सूक्ष्ममोलरस्तरं प्राप्तुं शक्नोति, यत् क्रेब्स् चक्रस्य प्रमुखेषु नियामक-एन्जाइमेषु अन्यतमस्य आइसोसाइट्रेट् डिहाइड्रोजनेजस्य सक्रियीकरणाय आवश्यकम् अस्ति । [[|लघुचित्रम्|चित्रपाठ्यम्= | कोशिकीय प्रसार नियमन कोशिकीयप्रसारस्य माइटोकॉन्ड्रियायाः च सम्बन्धस्य अन्वेषणं कृतम् अस्ति । ट्यूमरकोशिकानां द्रुतप्रसारार्थं लिपिड्, प्रोटीन्, न्यूक्लिओटाइड् इत्यादीनां जैवसक्रिययौगिकानां संश्लेषणार्थं प्रचुरं एटीपी आवश्यकं भवति ।ट्यूमरकोशिकासु एटीपी-इत्यस्य बहुभागः आक्सीडेटिव् फॉस्फोरिलेशनमार्गेण (OxPhos) उत्पद्यते ।OxPhos इत्यस्य हस्तक्षेपेण कोशिकाचक्रस्य रोधः भवति यत् सूचयति यत् माइटोकॉन्ड्रिया कोशिकाप्रसारणे भूमिकां निर्वहति । माइटोकॉन्ड्रिया एटीपी उत्पादनं संक्रमणे कोशिकाविभाजनस्य भेदस्य च कृते अपि महत्त्वपूर्णं भवति कोशिकायां कोशिकामात्रायाः नियमनं, विलेयसान्द्रतायाः, कोशिकीयवास्तुकला च सहितं मूलभूतकार्यस्य अतिरिक्तं । एटीपी-स्तरः कोशिकाचक्रस्य विभिन्नेषु चरणेषु भिन्नः भवति यत् एटीपी-प्रचुरतायाः कोशिकायाः ​​नूतनकोशिकाचक्रं प्रविष्टुं क्षमतायाः च मध्ये सम्बन्धः अस्ति इति सूचयति । कोशिकायाः ​​मूलभूतकार्येषु एटीपी-भूमिका कोशिकाचक्रं माइटोकॉन्ड्रिया-व्युत्पन्न-एटीपी-उपलब्धतायाः परिवर्तनस्य प्रति संवेदनशीलं करोति ।कोशिकाचक्रस्य विभिन्नेषु चरणेषु एटीपी-स्तरस्य भिन्नता अस्याः परिकल्पनायाः समर्थनं करोति यत् कोशिकाचक्रस्य नियमने माइटोकॉन्ड्रियायाः महत्त्वपूर्णा भूमिका भवति ।यद्यपि माइटोकॉन्ड्रिया-कोशिकाचक्रविनियमनस्य च विशिष्टतन्त्राणि सम्यक् न अवगतानि, तथापि अध्ययनेन ज्ञातं यत् न्यूनशक्तियुक्ताः कोशिकाचक्रनिरीक्षणस्थानानि कोशिकाविभाजनस्य अन्यस्य दौरस्य प्रतिबद्धतां कर्तुं पूर्वं ऊर्जाक्षमतायाः निरीक्षणं कुर्वन्ति । संगठन एवं वितरण माइटोकॉन्ड्रिया (अथवा तत्सम्बद्धाः संरचनाः) सर्वेषु यूकेरियोटेषु (आक्सीमोनाड् मोनोसेर्कोमोनोइड्स् इत्येतत् विहाय) दृश्यन्ते ।यद्यपि सामान्यतया ताम्बूलसदृशसंरचनारूपेण चित्रिताः सन्ति तथापि ते बहुसंख्यककोशिकासु अत्यन्तं गतिशीलजालं निर्मान्ति यत्र ते निरन्तरं विखण्डनं संलयनं च कुर्वन्ति । कोशिकाप्रकारानुसारं माइटोकॉन्ड्रियाः संख्यायां स्थाने च भिन्नाः भवन्ति । एकः माइटोकॉन्ड्रिया प्रायः एककोशिकीयजीवेषु दृश्यते, यदा तु मानवस्य यकृत्कोशिकासु प्रतिकोशिकायां प्रायः १०००–२००० माइटोकॉन्ड्रियाः भवन्ति, ये कोशिकाआयतनस्य १/५ भागं भवन्ति ।अन्यथा समानकोशिकानां माइटोकॉन्ड्रियासामग्री आकारे झिल्लीक्षमतायां च पर्याप्तरूपेण भिन्ना भवितुम् अर्हति, कोशिकाविभाजने विषमविभाजनं सहितं स्रोतांसि भेदाः उत्पद्यन्ते, येन एटीपीस्तरस्य, अधःप्रवाहकोशिकीयप्रक्रियासु च बाह्यभेदाः भवन्ति । माइटोकॉन्ड्रिया मांसपेशीयाः मायोफिब्रिल्स् मध्ये निहिताः अथवा शुक्राणुस्य फ्लेजेलम् परितः वेष्टिताः दृश्यन्ते ।प्रायः, ते कोशिकासंरचनेन सह कोशिकायाः ​​अन्तः जटिलं 3D शाखाजालं निर्मान्ति । कोशिकासंरचनेन सह सङ्गतिः माइटोकॉन्ड्रिया-आकारं निर्धारयति, यत् कार्यं अपि प्रभावितं कर्तुं शक्नोति: माइटोकॉन्ड्रिया-जालस्य भिन्नाः संरचनाः जनसंख्यायाः विविधानि भौतिक-रासायनिक-संकेत-लाभान् वा हानिान् वा दातुं शक्नुवन्ति । कोशिकासु माइटोकॉन्ड्रियाः सर्वदा सूक्ष्मनलिकाभिः सह वितरिताः भवन्ति तथा च एतेषां अवयवानां वितरणं अन्तःप्लाज्मिकजालपुटेन सह अपि सहसंबद्धं भवति ।अद्यतनसाक्ष्यं सूचयति यत् कोशिकासंरचनायाः एकः घटकः विमेन्टिन् अपि कोशिकासंरचना सह सम्बद्धतायै महत्त्वपूर्णः अस्ति ।

84650

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A4%AE%E0%A5%8D%20%28%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%9A%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%83%29

माध्यमम् (संचारः)

माध्यमं संचारस्य साधनम्, चैनल च अस्ति। एषः संचारः रेडियो, दूरदर्शन, वृत्तपत्र, पत्रिका, अन्तर्जालद्वारा च भवति, ये जनान् व्यापकरूपेण प्राप्नुवन्ति वा प्रभावितयन्ति वा। "माध्यम" इति पदं सामान्यतया जनमाध्यमसञ्चार-उद्योगस्य घटकान् निर्दिशति, यथा मुद्रितमाध्यमाः, प्रकाशनं, समाचारमाध्यमाः, छायाचित्रणं, सिनेमा, प्रसारणं (रेडियो दूरदर्शनं च), अङ्कीयमाध्यमाः, विज्ञापनं च। माध्यमानां प्रारम्भिकरूपेषु गुहाचित्रणं, प्रारम्भिकलेखनं च अन्तर्भवति स्म । धूमसंकेताः, पन्थाचिह्नानि, शिल्पकला च अपि उपयुज्यन्ते स्म । संचारमार्गैः सम्बद्धे आधुनिकप्रयोगे मीडिया इति पदस्य प्रथमवारं कनाडादेशस्य संचारसिद्धान्तकारः मार्शल मेक्लुहानः उपयोगं कृतवान् । मीडियायाः कार्याणि बहुपक्षिणः सन्ति, सूचनाप्रदं मनोरञ्जनं च प्रयोजनं सेवन्ते। माध्यमाः बहुविधकार्यं सेवन्ते। संस्थानां कार्याणां उत्तरदायित्वं अपि करोति, सावधानीपूर्वकं अवलोकनद्वारा । तदतिरिक्तं मीडिया सांस्कृतिकव्यञ्जनस्य मञ्चरूपेण कार्यं करोति, समुदायस्य भावः, साझीकृतपरिचयः च सृजति । कथाकथनस्य, प्रतिवेदनस्य च माध्यमेन मीडिया जनमतस्य निर्माणे, सुविज्ञस्य नागरिकस्य विकासे च परिवर्तनं करोति । प्रौद्योगिक्या सह मीडियायां बहु परिवर्तनं जातम्। पारम्परिकमाध्यमाः, यथा वृत्तपत्राणि, पत्रिकाः, रेडियो, टीवी च, जनाः यत् वदन्ति तस्य आकारं दातुं बहुकालात् महत्त्वपूर्णाः सन्ति । परन्तु अधुना अङ्कीययुगेन सह ब्लोग्, पोड्कास्ट्, सामाजिकमाध्यमाः, स्ट्रीमिंग् सेवाः इत्यादीनि नूतनानि वस्तूनि सन्ति। एते वयं सूचनां कथं साझां कुर्मः, स्वसंस्कृतेः अभिव्यक्तिं च कथं कुर्मः इति बृहत् भागाः अभवन् । न केवलं वार्ता प्राप्तुं अधिकाः उपायाः, अपितु सर्वेषां कृते वार्तालापस्य भागः भवितुं, तेषां कृते महत्त्वपूर्णं साझां कर्तुं च अधिकाः उपायाः सन्ति। सामाजिकमाध्यमाः अद्यत्वे संचारस्य मौलिकः पक्षः अभवत् । वृत्तपत्राणि अथवा दूरदर्शनम् इत्यादीनां पारम्परिकमाध्यमचैनलानां विपरीतम् फेसबुक, इन्स्टाग्राम, ट्विटर (अधुना ‘X’) इत्यादीनां सामाजिकमाध्यममञ्चानां सहभागिताप्रकृत्या विशिष्टाः सन्ति, येन उपयोक्तारः सामग्रीनिर्माणे साझेदारीयां च सक्रियरूपेण संलग्नाः भवितुम् अर्हन्ति । परन्तु सामाजिकमाध्यमानां सावधानीपूर्वकं उपयोगः अनुशंसितः अस्ति । संचारमाध्यमानां उपयोगः विश्वस्य व्यापारे, विपणने, विज्ञापने, प्रकाशने, पत्रकारितायां, विज्ञाने, करियरे, शिक्षाकार्यक्रमे वा पाठ्यक्रमेषु, प्रौद्योगिक्यां, माध्यमेषु, उत्पादनेषु, अन्येषु च अनेकेषु क्षेत्रेषु भवति । यदा सूचना शब्दद्वारा प्रसारिता भवति तदा सा वाचिकसञ्चारः इति ज्ञायते । वाचिकसञ्चारः अग्रे द्वयोः प्रकारयोः विभक्तः भवति यत् मौखिकः लिखितः च संचारः । अवाचिकसञ्चारः शब्दानां आदानप्रदानं विना भवति । अवाचिकमञ्चद्वारा सन्देशः प्रसारितः भवति । अवाचिकसञ्चारस्य प्रकाराः मुखस्य भावः, हावभावः, शरीरभाषा, सामीप्यम्, स्पर्शः, व्यक्तिगतरूपं, मौनम् च सन्ति।अमौखिकसञ्चारस्य साधनैः बहु किमपि संप्रेषितुं शक्यते। परन्तु प्रायः दुर्सञ्चारः अथवा दुर्बोधः भवितुम् अर्हति । अतः सम्भवे सदा केनचित् प्रकारेण वाचिकसञ्चारेण तस्य समर्थनं कर्तव्यम्। संचारस्य सिद्धान्ताः संचारस्य अनेके सिद्धान्ताः सन्ति – "हाइपोडर्मिक नीडल थिओरी (मेजिक बुलेट मोडेल्)": हाइपोडर्मिक नीडल सिद्धान्त, इति अपि ज्ञायते, तस्य सुझावः अस्ति यत् मीडिया निष्क्रियदर्शकानां उपरि प्रत्यक्षं शक्तिशाली च प्रभावं करोति, यथा तेषां मनसि प्रत्यक्षतया सन्देशान् प्रविशति । अयं सिद्धान्तः प्रेक्षकाः समरूपाः, मीडियासन्देशैः सहजतया प्रभाविताः च इति कल्पयति, तान् प्रत्ययप्रदाः प्रभावशालिनः च इति गृह्णन्ति । "कल्टिवेशन थिओरी"- जार्ज गेर्ब्नर् इत्यनेन विकसितः संवर्धनसिद्धान्तः दर्शकानां उपरि दूरदर्शनस्य संचयी दीर्घकालीनप्रभावेषु केन्द्रितः अस्ति । अस्मिन् उल्लेखः अस्ति यत् विशिष्टमाध्यमसामग्रीणां विशेषतः दूरदर्शनस्य दीर्घकालं यावत् संपर्कः व्यक्तिनां वास्तविकतायाः धारणानां आकारे योगदानं ददाति, कालान्तरेण तेषां विश्वासान्, मनोवृत्तिः, मूल्यानि च प्रभावितं करोति । "अजेण्डा-सेटिंग्-थिओरी"- मैक्स-मैककॉम्ब्स्-डोनाल्ड-शौ-योः एजेण्डा-सेटिंग्-सिद्धान्तः प्रतिपादयति यत् जनस्य मनसि मुद्देषु प्रमुखतां महत्त्वं च निर्धारयित्वा जनमतस्य आकारं दातुं मीडिया महत्त्वपूर्णां भूमिकां निर्वहति। एतत् बोधयति यत् मीडिया एजेण्डा सार्वजनिककार्यक्रमं प्रभावितं करोति, विशिष्टमतं निर्धारयितुं न अपितु जनाः किं चिन्तयन्ति इति प्रभावितं करोति । "मीडिया डिपेन्डेन्सी थिओरी"- सान्द्रा बाल्-रोकेच् तथा मेलविन् डिफ्लेर् इत्यनेन विकसितः मीडियानिर्भरता सिद्धान्तः मीडिया-समाजयोः परस्परनिर्भरतायाः परीक्षणं करोति, यत्र व्यक्तिः समुदायश्च सूचनायै मीडिया-उपरि कथं निर्भरतां करोति इति प्रकाशयति । सिद्धान्तः प्रतिपादयति यत् मीडियानिर्भरता जनानां दृष्टिकोणं, विश्वासं, व्यवहारं च प्रभावितं करोति, व्यक्तिषु समुदायेषु च भिन्नस्तरस्य आश्रयः भवति । “यौसेस एन्ड ग्राटिफ़िकेशन थिओरी“- सामग्रीनिर्माणं, वितरणं, उपभोगं च मार्गदर्शयन्ति इति सिद्धान्तानां श्रेणीं समावेशयन्ति । पत्रकारितायाः अखण्डता, सटीकता, निष्पक्षता च सर्वोपरि सन्ति, यत्र सूचनां सत्यं पूर्वाग्रहं विना च प्रस्तुतुं दायित्वं भवति । गोपनीयता तथा व्यक्तिगत अधिकारानां सम्मानः महत्त्वपूर्णः अस्ति, सामग्रीनिर्मातृभ्यः सहमतिम् प्राप्तुं संवेदनशीलसूचनाः उत्तरदायित्वपूर्वकं नियन्त्रयितुं च आग्रहं करोति। तदतिरिक्तं सम्भाव्यहितविग्रहाणां प्रकटीकरणे पारदर्शिता विश्वसनीयतां वर्धयति । यथा यथा प्रौद्योगिक्याः विकासः भवति तथा तथा नैतिकचिन्ता गलतसूचनायाः विरुद्धं युद्धं, सनसनीखेजतां परिहरणं, विविधं समावेशी च प्रतिनिधित्वं प्रवर्धयितुं इत्यादीनां विषयेषु विस्तारं प्राप्नोति । संचारस्य नियमाः विनियमाः च नियमाः संचारमाध्यमेषु व्यवस्थां निर्वाहयितुम्, जनहितस्य रक्षणाय च रूपरेखारूपेण कार्यं कुर्वन्ति । सर्वकाराः नियामकसंस्थाः च निष्पक्षप्रतिस्पर्धां सुनिश्चित्य, एकाधिकारं निवारयितुं, हानिकारकसामग्रीविरुद्धं रक्षणार्थं च मार्गदर्शिकाः स्थापयन्ति । प्रसारणमानकाः दूरदर्शने रेडियोमध्ये च किं प्रसारयितुं शक्यन्ते इति नियन्त्रयन्ति, यदा तु ऑनलाइन-मञ्चाः सामग्री-संचालन-नीतीनां पालनम् कर्तुं शक्नुवन्ति । बौद्धिकसम्पत्त्याः कानूनाः निर्मातृणां अधिकारानां रक्षणं कुर्वन्ति, तथा च आँकडासंरक्षणविनियमाः उपयोक्तृगोपनीयतायाः रक्षणं कुर्वन्ति । भेदभावविरोधीकायदानानां उद्देश्यं पक्षपातपूर्णसामग्रीनिवारणं, समावेशीत्वं पोषयितुं च भवति । अङ्कीययुगे अन्तर्जालस्य वैश्विकप्रकृतेः, प्रौद्योगिकीप्रगतेः तीव्रगतेः च कारणेन आव्हानानि उत्पद्यन्ते । ऑनलाइन-उत्पीडनम्, नकली-वार्ता, आँकडा-उल्लङ्घनम् इत्यादीनां विषयाणां निवारणाय नियामकानाम्, उद्योग-क्रीडकानां, जनस्य च मध्ये निरन्तरं सहकार्यस्य आवश्यकता वर्तते । अभिव्यक्तिस्वतन्त्रतायाः हानिनिवारणस्य च मध्ये सन्तुलनं स्थापयितुं जटिला आव्हानं भवति, येन नियमानाम् निरन्तरं पुनर्मूल्यांकनं भवति । मीडियापारिस्थितिकीतन्त्राणां परिवर्तनेन नैतिकविचाराः अपि विकसिताः भवन्ति, येन अनुकूलतायाः प्रतिक्रियाशीलतायाः च आवश्यकतायाः उपरि बलं दत्तम् अस्ति । मीडिया साक्षरता नैतिकचिन्तानां सम्बोधनस्य नियामकपरिदृश्यानां मार्गदर्शनस्य च मीडियासाक्षरतायाः प्रचारः महत्त्वपूर्णः घटकः अस्ति । उपभोक्तृभ्यः सूचनास्रोतानां समीक्षात्मकरूपेण मूल्याङ्कनं, पूर्वाग्रहं अवगन्तुं, डिजिटलस्थानेषु सम्भाव्यजालानां ज्ञापनं च विषये शिक्षितं कृत्वा व्यक्तिः सूचितविकल्पं कर्तुं सशक्तः भवति । तदतिरिक्तं, मीडियासङ्गठनानि मञ्चानि च डिजिटलसाक्षरता पोषयितुं भूमिकां निर्वहन्ति, येन उपयोक्तारः उत्तरदायित्वपूर्वकं ऑनलाइन-स्थानानि नेविगेट् कर्तुं शक्नुवन्ति इति सुनिश्चितं कुर्वन्ति । माध्यमानां पारम्परिकाः स्रोताः अद्यतनजगति अङ्कीयमाध्यमाः, माध्यमानां नूतनरूपाः च दूरदर्शन, वृत्तपत्र, रेडियो, पत्रिका इत्यादीनां माध्यमानां पारम्परिकस्रोतान् स्वीकृतवन्तः । एतेषु नूतनेषु माध्यमेषु ब्लोग्, विकि, ऑनलाइन सामाजिकसंजालम्, आभासीजगत्, अन्ये सामाजिकमाध्यममञ्चाः च सन्ति । एतेषां कारणात् पारम्परिकमाध्यमस्रोतानां उपयोगः बहु न्यूनीकृतः अस्ति । पारम्परिकमाध्यमस्रोताः विश्वसनीयतायाः विश्वसनीयतायाः च कृते प्रसिद्धाः सन्ति । अत एव बहवः जनाः तेभ्यः महत्त्वपूर्णानि सूचनानि प्राप्नुवन्ति स्म । इदानीं एतत् परिवर्तमानं वर्तते, यतः अधिकाधिकाः जनाः नूतनानां माध्यमानां रूपाणां उपयोगं कर्तुं चयनं कुर्वन्ति । तथापि, दूरदर्शनम्, वृत्तपत्राणि, रेडियो, पत्रिकाः इत्यादयः पारम्परिकाः माध्यमस्रोताः अङ्कीयमञ्चानां विस्तारेऽपि समकालीनसञ्चारस्य महत्त्वपूर्णाः सन्ति । प्रत्येकं माध्यमं विशिष्टानि कार्याणि सेवते, तस्य विशिष्टानि लक्षणानि च सन्ति ये तस्य स्थायिसान्दर्भिकतायां योगदानं ददति । दूरदर्शनम् प्रेक्षकाणां कृते दृश्यश्रवणसामग्रीवितरति, यत्र वार्ताप्रसारणात् आरभ्य मनोरञ्जनप्रदर्शनपर्यन्तं विस्तृतकार्यक्रमाः सन्ति । इदं चित्राणां माध्यमेन सूचनां प्रसारयति तथा च ध्वनिं दर्शकान् संलग्नं करोति तथा च वार्तानां, मनोरञ्जनस्य, शैक्षिकसामग्रीणां च सामूहिकसञ्चारं कर्तुं साहाय्यं करोति । समाचारपत्राणि मुद्रितप्रकाशनानि सन्ति, येषु समाचारलेखाः, सम्पादकीयाः, विज्ञापनाः, इत्यादयः सन्ति, वर्तमानघटनानां, राजनीतिः, संस्कृतिः, अन्यविषयाणां च गहनं कवरेजं विश्लेषणं च प्रददति । ते स्वस्य विश्वसनीयतायाः व्यापकप्रतिवेदनस्य च कृते प्रसिद्धाः सन्ति, तथा च विविधपाठकानां कृते सूचनायाः महत्त्वपूर्णस्रोतरूपेण कार्यं कुर्वन्ति, येन सार्वजनिकभाषणे लोकतान्त्रिकजवाबदेही च योगदानं भवति । रेडियो श्रव्यप्रसारणद्वारा कार्यं करोति, तथा च वार्ता अद्यतनं, वार्तालापप्रदर्शनं, संगीतं, लाइवकार्यक्रमं च प्रेक्षकान् प्राप्नोति । अस्य सुलभता, पोर्टेबिलिटी च अन्यकार्यं कुर्वन्तः अपि श्रोतृणां कृते सूचितं मनोरञ्जनं च कर्तुं सुलभं माध्यमं करोति । आपत्काले रेडियो अपि महत्त्वपूर्णां भूमिकां निर्वहति, समुदायानाम् कृते वास्तविकसमयसूचनाः निर्देशाः च प्रदाति । पत्रिकाः विशिष्टरुचिं, आलापदर्शकान् च पूरयन्तः आवधिकप्रकाशनानि सन्ति । तेषु लेखाः, साक्षात्काराः, समीक्षाः, दृग्गोचराः बिम्बाः च दृश्यन्ते । ते फैशन-जीवनशैल्याः आरभ्य विज्ञानं शौकं च विषयान् आच्छादयन्ति, उच्चगुणवत्तायुक्तानि दृश्यानि, संगठित सम्पादकीयसामग्री च सह मिलित्वा विषयाणां गहनं अन्वेषणं च प्रददति । अङ्कीयमाध्यममञ्चानां आगमनस्य अभावेऽपि पारम्परिकमाध्यमस्रोताः आवश्यकसञ्चारकार्यं निरन्तरं कुर्वन्ति । दूरदर्शनं दृश्यकथाकथनस्य माध्यमेन दर्शकान् संलग्नं करोति, वृत्तपत्राणि व्यापकवार्ताकवरेजं विश्लेषणं च प्रदास्यन्ति, रेडियो समये सूचनां मनोरञ्जनं च प्रदाति, पत्रिकाः च विविधरुचिं पूरयन् विशेषसामग्री प्रदाति । एते पारम्परिकमाध्यमाः मिलित्वा मीडियापरिदृश्यस्य अभिन्नघटकाः एव तिष्ठन्ति, ये सूचनायाः, सांस्कृतिकव्यञ्जनस्य, जनसङ्गतिस्य च प्रसारणे योगदानं ददति । ते सर्वे अतीव महत्त्वपूर्णाः उपयोगिनो च सन्ति। एतेषां प्रत्येकं पारम्परिकमाध्यमानां स्रोतः प्रदत्तानां विशेषतानां विचारः महत्त्वपूर्णः अस्ति। सन्दर्भाः

84660

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%80%E0%A4%9C%E0%A4%97%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%87%20%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A5%82%E0%A4%B9%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4

बीजगणिते समूहसिद्धान्त

प्रकृतौ सर्वत्र समरूपता वर्तते। पद्मवत् पुष्पदलानि सममितानि भवन्ति । तथा पक्षिणः पक्षाः सममिताः भवन्ति । पत्रस्य अन्तः प्रतिमानाः अपि सममिताः भवन्ति । एवं सर्वेषु विषयेषु गणितं भवति । गणितं एतेषां प्रतिमानानाम्, समरूपतायाः च संख्यां ददाति । ततः वयं एतासां सङ्ख्यानां उपयोगेन समरूपतायाः विषये गणनां कर्तुं शक्नुमः । अन्ते एतासां गणनानां उपयोगेन वयं प्रकृतेः सौन्दर्यं बहुधा पुनः सृजितुं उपायान् अन्वेष्टुं शक्नुमः । सर्वेषु क्षेत्रेषु कला, चित्रकला, नृत्यं, संगीतं, विज्ञानं, निर्माणं, छायाचित्रणम् इत्यादयः सन्ति, बीजगणिते समूहसिद्धान्तस्य उपयोगं अज्ञात्वा कुर्वन्तु। समूहसिद्धान्तस्य इतिहासः ३ स्रोतांशात् अस्ति । एते संख्यासिद्धान्तः, बीजगणितीयसमीकरणानि, ज्यामितिः च । एतेषां प्रत्येकं अवधारणाः प्राचीनकाले चिरकालात् पृथक् पृथक् प्रयुक्ताः आसन् । १८०० तमे वर्षे एताः ३ अवधारणाः बीजगणितक्षेत्रे संयोजिताः । एवं समूहसिद्धान्तस्य जन्म अभवत् । समूहसिद्धान्तः बीजगणितक्षेत्रे समरूपतायाः गणितीयं अध्ययनं निर्दिशति । भौतिकशास्त्रं रसायनशास्त्रं च इत्यादिषु शुद्धविज्ञानात् आरभ्य प्रतिबिम्बसंसाधनं, सामरिकपहेलिका इत्यादिषु आधुनिकप्रक्रियासु विविधक्षेत्रेषु अनुप्रयोगानाम् विशालसरण्याः कारणात् समूहसिद्धान्तः महत्त्वपूर्णा अवधारणा इति मन्यते। यत्किमपि वस्तु सममितं दृश्यते तस्य विश्लेषणं समूहसिद्धान्तस्य साहाय्येन कर्तुं शक्यते । अत्र समरूपता तत् तत्त्वं निर्दिशति यत् परिवर्तनानन्तरं अविकारी एव तिष्ठति । एवं समूहस्य घटकाः संख्यातः कार्याणि यावत् मैट्रिक्सादितत्त्वानि यावत् प्रकृतौ भिन्नाः भवितुम् अर्हन्ति । बीजगणितसिद्धान्ते द्विचक्रीयक्रियाणां बीजगणितसंरचनानां च मूलभूतसंकल्पनाभ्यः समूहसिद्धान्तः उद्भवति । बीजगणितीयसंरचना एकः समुच्चयः यस्मिन् एकं वा अधिकं वा द्विचक्रीयक्रियाः परिभाषिताः सन्ति । एकः समूहः ४ भिन्नान् गुणान् पूरयति । एते गुणाः समापनगुणः, साहचर्यगुणः, तादात्म्यगुणः, विलोमगुणः च इति उच्यन्ते । बीजगणितीयसंरचना या निमीलनगुणं साहचर्यगुणं च पूरयति सा एकरूपी उच्यते । यत् बीजगणितीयसंरचना समापनगुणं, साहचर्यगुणं, तादात्म्यगुणं च तृप्तं करोति, सा अर्धसमूहः इति कथ्यते । यत् बीजगणितीयसंरचना समापनगुणं, साहचर्यगुणं, तादात्म्यगुणं, विलोमगुणं च तृप्तं करोति, सा समूहः इति कथ्यते। समूहसिद्धान्तस्य अनेके अनुप्रयोगाः सन्ति । एते अनुप्रयोगाः प्रकृतौ निर्गच्छन्ति यत्र समरूपता भवति। यथा, सङ्गीतस्य भिन्न-भिन्न-धुनानां समरूपता भवति । रचनाकाराः समूहसिद्धान्तस्य उपयोगं कृत्वा भिन्न-भिन्न-रागेषु स्वगीतानां रचनां कर्तुं शक्नुवन्ति । समूहसिद्धान्तः रचनाकारं ज्ञातुं साहाय्यं करोति यत् के स्वराः एकत्र उत्तमं ध्वनिं करिष्यन्ति। चित्रचित्रणेऽपि समूहसिद्धान्तस्य प्रयोगः भवति । चित्रकलाद्वारा प्रकृतेः सौन्दर्यस्य पुनः सृष्टौ समरूपतायाः अनुपातेषु समूहसिद्धान्तः सम्मिलितः भवति । चित्रकला नियमितरूपेण समरूपतां शिक्षयति । ते नियमितरूपेण गणितं बीजगणितं च पाठयन्ति इति भावः । अन्यस्मिन् उदाहरणे बहवः प्रहेलिकाः क्रीडाः च समरूपतायाः उपयोगं कुर्वन्ति । एते क्रीडाः समूहसिद्धान्ते अपि आधारिताः सन्ति । क्रीडां कर्तुं भिन्नानि सोपानानि समूहस्य भागं निर्मान्ति । गणितस्य ज्ञानेन व्यक्तिः एतानि क्रीडाः उत्तमरीत्या क्रीडितुं शक्नोति । एवं एतानि क्रीडाः क्रीडितुं एतासां प्रहेलिकानां समाधानार्थं च बहवः गणितीयरणनीतयः सन्ति । सारांशेन समूहसिद्धान्तः गणितस्य अवधारणां सर्वेषु प्रकारेषु दृश्यमानेषु समरूपतायां प्रयोजयति । एतत् प्रतिमानानाम् संरचनां ददाति तथा च गणितज्ञः आवश्यकतानुसारं एतत् प्रतिमानं परिवर्तयितुं शक्नोति । एतेन अस्माकं दैनन्दिनजीवने समरूपतायाः विषये अनेकेषां रोचकप्रश्नानां उत्तरं दातुं साहाय्यं भवति । बीजगणित